بخشی از مقاله
چکیده
صدها سال است اذان مشخصه شهرهای اسلامی است و امروزه با افزایش مسلمانان در سراسر جهان، مساجد جدیدی در سراسر جهان ساخته می شود. از این رو مسجد، یکی از اساسی ترین عناصر شهر های اسلامی است. اولین و کانونی ترین کارکرد مسجد، داشتن جایگاهی مرکزی و آیینی برای اجرای مناسک دنیایست.اما به واسطه نقش کلیدی این فعالیت های آیینی در حیات اجتماعی جامعه اسلامی، مسجد نیز نقشی کلیدی پیدا کرده است. مسجد به واسطه پیوندی که با زندگی و دینداری مردم داشته، رابطه عمیقی با جریانات و تحولات فرهنگی دارد. در جهان سنتی، مسجد را می توان محلی کانونی برای تجلی قدرت های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و دینی دانست. در نتیجه این پیوند مسجد با زندگی مردم و قدرتهای سیاسی، تحولات جامعه تا حدی بر فضای مسجد نیز موثر بوده است.
نوشته حاضر ابتدا سیر تحول معماری مساجد را در ایران به اختصار بیان می کند،سپس مسجد جامع همدان را بر مبنای شواهد و گزارشات و منابع تاریخی به صورتی کلی بررسی کنیم. نکته ای که قابل ذکر است این که با توجه به این که اطلاعات موجود در این زمینه بسیار محدود می باشد سعی شده با استفاده از همین منابع نا محدود و همچنین بازدید و بررسی حضوری در این مسجد مفیدترین اطلاعات در این زمینه ارائه گردد. امید است مطالب ارائه مفید به فایده واقع شود.
مقدمه
در میان اندام های درونی هر شهر و روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندام های دیگر نمایان تر و چشم گیرتر است و از این رو همه جا در مرکز آبادی جای گرفته است - پیرنیا،. - 4 :1387 معماری سنتی در کشور های اسلامی مانند بسیاری دیگر از نقاط جهات بوسیله معماران بومی که با رو شهای سنتی آموزش دیده بودند؛ طراحی و اجرا می شده است. این معماران پس از ایجاد دانشکده های جدید معماری و آموزش آکادمیک در درجه دوم قرار گرفتند و معماران آکادمیک وظیفه طراحی مساجد بزرگ و مهم را در شهرها به عهده گرفتند.نگاه معماری مدرن همراه با معماران آکادمیک نسل جدید بر روی طراحی بناهای جدید، از جمله این مساجد، تأثیرهای فراوانی داشته است .به عنوان مثال می توان اشاره کرد به مسجد دانشگاه تهران در ایران که اگر چه واجد شاخص هایی مانند گنبد و مناره است به نحوی که کالبد و کاربری آن نشان می دهد یک مسجد است؛ اما در عمل تفاو تهای زیادی با مساجدی سنتی در فرم و فضا دارد.
بیان مساله
هنر اسلامی در تمام جنبه های خود ، مبتنی بر حکمت اسلامی است و این یعنی درک این حقیقت که هر اثر هنری باید طبق قوانینی آشکار ، ساخته و پرداخته شود و اینکه این حقایق ، کتمان نشود و در حجاب مستور نماند. بنابراین اصل توحید که پایه نظرگاه اسلامی است با تکیه براین اصل ، در پی وحدت بخشیدن بر پیکر عناصر گوناگون هنری است . در معماری مساجد نیز تجلی کرده و روح وحدت را در معماری مساجد سراسر جهان اسلام به منصه ظهور می رساند.
پس ازنزول اسلام ، با ورود دین جدید و گسترش آن به طبع نیازهایی که این دین داشت، نوع معماری و شهرسازی و ازجمله مساجد در شهرهای اسلامی تغییر یافت . اسلام به عنوان دینی اجتماعی از همان ابتدا نیاز به محلی جهت تبلیغ ، اطلاع رسانی ، انجام آداب و رسوم اجتماعی و... داشته ، آنچه درابتدای امر به منظور برآورده ساختن نیازهای اجتماعی بوجود آمد، مسجد بود مسجد درابتدا محل تجمع ، محل اقامه نماز ، محل شورا و تصمیم گیری در مورد امور مهم دولتی بود و علاوه برجنبه عبادی ، جنبه اقتصادی و سیاسی به خود گرفت که این جوانب در طی قرون مختلف با تحولات قومی ، تغییرات دولتی وحکومتی قوت و یا ضعف به خود گرفته است.
ادبیات و پیشینه پژوهش
در جامعه امروزی تغییر در معنای عام آن نشأت گرفته از دانش و آگاهی است و با توجه به اینکه علم و دانش بشری هر روز پله های ترقی را طی کرده و جهتی رو به صعود دارد؛ تغییر برای جامعه و معماری امروز به عنوان یک اصل برای جلوگیری از تکرار فرم های معمول و خسته کننده معماری است. برای تبیین تحولات در شکل مسجد باید به بحث در رابطه با تداوم و یا تغییر فرم در معماری آن ها پراخت - ایرجی،. - 120 :1388 اسماعیل سراج الدین در مقاله خود با عنوان دسته بندی رویکرد های تأثیرگذار در معماری معاصر کشو رهای اسلامی در کتاب ،»ساختن برای آینده … این رویکرد را به پنج دسته تقسیم می کند .
او در مقاله خود آورده است : برطرف کردن دوگانگی بین تفکرات مدرن و سنتی در معماری، یکی از مهمترین رویکردهای جایزه معماری آقاخان در تمامی مباحثی که درباره معماری در دنیای اسلام مطرح بود هاست؛ مباحثی که در کل معماری دنیا نیز مطرح بوده است .بر اساس برندگان جایزه معماری آقاخان، از بین تمام رویکردها موجود می توان معماری معاصر را به پنج رویکرد تقسیم کرد: رویکرد عامه پسند، رویکرد سنت گرا، رویکرد مردم گرا، رویکرد نوگرایی قابل انطباق و رویکرد نوگرا - حسینمردی و مروجی، - 42 :1389 ، این رویکردها نقش مؤثری در جریان های مختلف طراحی معماری در روزگار معاصر، بخصوص در طراحی مساجد دارند.
سیر تحول مساجد
اسلام به عنوان دین متعادل و کاملاَ اجتماعی تمامی مسائل خصوصی و اجتماعی یک فرد را مشخص کرده است. مسجد به عنوان یکی از عناصر مهم اسلامی از ابتدا تاکنون به عنوان نیازی اجتماعی سیر تحول خاص خود را طی کرده است. پیامبر اسلام پس از هجرت به مدینه اقدام به ساخت مکانی جهت اجتماع مردم نمودند . ضرورت وجود مکانی جهت اجتماع مردم ، شنیدن آیات وحی ، برگزاری نماز و مراسمات خاص ، شورا و مشورت درامور اجتماعی و... شاید دلایل کافی جهت ساخت چنین بنایی باشد. درسال های بعد باتوجه به نیازهای هرشهر، مساجد کارکردهای مختلفی به خود گرفتند تا آنجا که در قرون نهم و دهم هجری مساجد به طور شبانه روزی باز بودند. به همان میزان تخصصی شدن کارکردها، معماری آن نیز مشخص تر می شد .
مثلا مسجد جامع ، بنای باشکوهی بود که کارکردی وسیع داشت و اموراجتماعی مهم ازجمله نمازهای خاص ، مراسم و تجمعات درآن انجام می شد و نقش نمادین وتبلیغی را ایفا می کرد که سایر مساجد نمی توانستند . به این نکته باید توجه کرد که دگرگونی و تغییر شکل مسجد جامع رابطه ای نزدیک با دگرگونی مفهوم دولت اسلامی، منطقه ای و محلی شدن آن دارد. این دگرگونی را می توان درچهار دوره مشخص از دگرگونی و تحول مسجد جامع دریافت.
- دوره ی اول :
مدتی کوتاه در صدر اسلام که مسجد صورتی ساده و بی پیرایه داشت .
- دوره ی دوم :
در دوره ی بنی امیه علاوه بر تحول مسجد درارتباط با قدرت دولت اسلامی، داراالاماره نیز درکنار آن برپا می شود که بامسجد فاصله ای اندک داشت.
- دوره ی سوم :
دوران خلافت عباسیان را شامل می شود که دوره ی آغاز حکومت فرهنگی - سیاسی درکل امپراطوری و به معنای خاص درایران است. قدرت مذهبی از قدرت سیاسی دولت خارج می گردد که منجر به جدایی جامع از داراالاماره می شود و مکتب شیعه پا می گیرد.
- دوره ی چهارم :
عمدتاَ به ظهور حکومت های قدرتمند محلی در زمان عباسیان برمی گردد. دراین دوره شریعت اسلامی بنا به مصالح حکومت های محلی و منطقه ای تغییرات عمده ای می یابد و بیش از پیش رنگ و روی محلی و منطقه ای به خود می گیرد. در این تغییرات ساختار درونی مسجد نقش اساسی داشت - ریانی و همکاران،. - 1383
