بخشی از مقاله
نگارگري عهد زند و قاجار ) دلایل افول )
چكيده:
آغاز سبک نگارگری قاجار را باید در دوران افشار و زند پیگیر بود اما به دلیل کوتاه بودن این دوران و تسلط اشوب و بلوا بر اوضاع آثار چندانی بر جای نمانده است. از کتب تصویر شده این دوران می توان به «تاریخ جهانگشای جوینی » اشاره کرد . از استادان دوره افشاریه می توان به محمد علی بیگ ، داوود نقاش ، محمد رضا هندی و هادی نقلش اشاره کرد .
محققان ایرانی پیوستگی شیوه نگارگری اواخر دوره صفوی را به سبک قاجار محرز دانسته اند. نخست ، تاثیر پذیری از شیوه های اروپایی است که از اواخر سده یازدهم هجری قمری آغاز شده بود و توسط فرزندان و نوادگان همان هنرمندان استمرار یافت ، مانند تداوم شیوه نگارگری محمد زمان توسط پسرش محمد علی.
نگارگری سبک قاجار شامل شیوه دیوار نگاره های دوره صفویه و نقاشی کلاسیک اروپا است ، به ترتیبی که در آغاز مایه ایرانی آن بیشتر و در میانه به طور
مساوی از نقاشی ایرانی و اروپایی میه می گیرد و در پایان دوره به تدریج به نفوذ سبک اروپایی در نگارگری ایرانی افزوده می شود تا جایی که به کپی برداری از آثاراستادان رنسانس می پردازند . از دوره آقا محمد خان قاجار آثار درخوری به جا نمانده اما در مقابل تعداد فراوانی تابلوی رنگ روغن از دوره سلطنت فتحعلیشاه و محمد شاه به جا مانده است.
بسیاری از این نگاره ها با موضوهایی نظیر رقاصه ها و مجالس بزم و رزم برای قهوه خانه ها و مجموعه های شخصی ساخته می شدند و چهره های شاهزادگان و موضوهای تاریخی برای کاخهای شخصی . نگارگر پرده شاهزاده قجری و خدمه تمام ویژگیهای نقاشیهای اوایل سده سیزدهم هجری را در خود جای داده است بیان ازاد کوها و حالت های برگ درختان در دور دست و فزای تعریف نشده دشت معرف عمق در تصویر است. سایه روشن کاری روی چهره و
دست ها نشان از آگاهی هنرمند به هجم پردازی است. با وجود این نگاره مرکب از سطوحی است که از رنگهای درخشان ، نوارهای تزئینی الماس ، مروارید ، زمرد و کمربند یاقوت نشان ، ابزوبند و هاشیه های زینتی تشکی شده است . اگر چه این پرده جذابیت خاص خود را دارا هستند، حالت روبرو نمای اندامها چیزی را فراتر از صورت ظاهر آنها نمایان نمی سازد.
تاثیر عکاسی بر نگارگری دوره قاجار امری بلا منازع است. در نگاره هایی که خانزاد اسماعیل از ناصرالدین شاه ترسیم کرده است، شاه با همان کتی نشان داده است که در عکسی از همان دوره دیده می شود. در این نگاره نقو ش زینتی لباس به همان ظرافت نقوش قالی به تصویر در آمده اند . این گونه واقع نمایی با نگاه مستقیم خالی از فروتنی شاه که تا قبل از دوره قاجار ، در نگارگری امری غیر قابل تصور بود، همسو شده است اگر چه چهره شاه چیزی بیش از صورت ظاهر وی را آشکار نمی سازد ، اما چهره اش انسانی است نه یک چهره آرمانی .
شیوه نگارگری در این دوران در آغاز مشابهت زیادی به رنگ و روغن های دوران زند دارد. بیشترین اختلاف نقاشیهای قاجار و زند در رنگهای این تصاویر است . رنگهای قالب نقاشیهای رنگ و روغن دوران زندیه سبز و رنگهای هماهنگ با آن بود که در تصاویر رنگ و روغن قاجاری به سرخ های مختلف مبدل شد.
نگارگري قاجار:
نگارگري سبك قاجار شامل شيوهءديوار نگاره هاي دورهء صفويه و نقاشي كلاسيك ارو پاست ودر پايان دوره بر نفوذ سبك ارو پايي افزوده مي شود تاجايي كه به كپيه برداري از آثار استادان رنسانس مي پردازند.
چهرهء انسان در تصاوير اين دوران نسبتا تخت است كه با كمي سايه در زيرگردن وروي گونه ها ديده مي شود . تمام چهره ها شبيه بهم با چشمان درشت خمار ابروهاي كماني چهره سه رخ بيضي موهاي بلند چين چين و مواج با دستان ظريف حنا بسته با كمر باريك است.
در هنگام پادشاهي ناصرالدين شاه بسياري از نقاشان به ارو پا فرستاده شدند كه ميرزا علي اكبر خان نقاش باشي ملقب به مزين الدوله به پاريس فرستاده شد و پس از بازگشت به ايران به تدريس نقاشي وموسيقي پرداخت كه كمال الملك در مكتب او به شاگردي پرداخت.
محمود خان شريف ملك الشعراي در بار فتحعلي شاه بود كه در فقه و تفسير و عروض و تاريخ و رياضيات و حكمت كاملترين دانشمند عصر خود بود. وي خط نسخ و تعليق و شكسته را بسيار خوب مي نوشت و از سوزن دوزي و مجسمه سازي سر رشتهء كاملي داشت اما بارزترين آثار هنريش نقاشيهاي او است.
محمود خان در تنظيم و نقاشي مناظر و ابنيه نظير نداشت و بنا هايي مثل شمس العماره را با چنان
دقتي مانند يك معماريا رياضيدان هنرمند همه حجمها رادرست كرده است.
محمود خان شريف در نقاشي جديد و قديم به ويژه دورنما سازي مهارت فراوان داشت . وي پايه گذارنقاشي رنگ روغن و آبرنگ به سبك رئاليسم آميخته با ريزه كاريهابود وي سال 1311ه.ق در تهران در گذشت .
ميرزا ابوالحسن خان (صنيع الملك) در 15 سالگي به فراگيري نقاشي نزد استاد محمد علي اصفهاني و در 30 سالگي 1261ه.ق به ايتاليا رفت مدتي در موزه ها و از روي كارهاي هنرمنداني چون (رافائل )كپيه برداري كرد نقاشيهاي او به كلاله خاور كه به كتابخانه مجلس تعلق دارد .
محمد غفاري (كمال الملك) تحصيل نقاشي و فرانسه را در دا لفنون آموخت . از او 170 تابلو باقي مانده كه با روي كار آمدن رضا خان در سال 1307 ه .ق به حسين آباد نيشابور تبعيد مي شود و مقبره اين شاعردر جوار قبر خيام و عطار مي باشد.
هنرمندان قاجار :
علی اشرف: از استادان برجسته قلمدان نگاری بود و به موضوع گل و مرغ می پرداخت او شاگرد محمد زمان بود. آثار او : قلمدان شیخ صنعان و دختر ترسا ، قلمدان گل و مرغ ، قاب آیینه گل و مرغ اشاره نمود.
لطفعلی شیرازی (صورتگر ) : نقاش و قلمدان ایرانی ، برجسته ترین نقاش گل به شمار می آید اکثر تصاویر شاهنامه داوری کار او می باشد.
ابولحسن غفاری (صنیع الملک ) : نقاش و چاپگر ایرانی ، هنرمند عهد ناصرالدین شاه و بنیان گذار نخستین هنرکده نقاشی و پیشگام هنر گرافیک در ایران بود. کارهای او سبب پیوند پیکر نگاری درباری به نقاشی کمال الملک شدند.
نقاشی مینیاتوری در مفهوم متعارفش از اندک رونقی در سلطنت فتحعلی شاه برخوردار شد.
در خلال آن ایام زمینه تازه ای برای هنرنمایی مینیاتور سازی ایرانی باز شد ، بدین ترتیب که ورود روز افزون فرستادگان خارجی و هیئت همراهشان و بازرگانان و جهانگردان دولتمند به دنبال برقراری روابط سیاسی تازه میان دربار ایران و دولتهای غربی مخصوصاً انگلستان موجب گردید ه نوعی ممتاز از هنر (هنر – جهانگردی ) به صورت مینیاتورهای اجرا شده روی برگهای کاغذ به وجود آید ، با موضوع های ملی ، یا هیئت افراد تنها بر پس زمینه ای خالی از نقش برای مجسم ساختن چهره های مختلف طبقات مردم در جامه ها و مشاغل و حالات و اطوار گوناگونشان .
همزمان با این نگارگری ها ، دو نوع دیگر نگارگری مورد بهره برداری قرار گرفت و مراحل تکامل خود را پیمود: یکی نقش مینایی روی طلا و نقره و مس و دیگری نقاشی پشت شیشه . نمونه های عالی از نوع اول در میان جواهرات سلطنتی ایران به وفور عرضه می شود. مقدم هنرمندان این گونه زینت گری در زمان فتحعلی شاه عبارت بودند از علی باقر و محمد جعفر.
در اوخر دوره فتحعلی شاه ، یا ربع سوم سده سیزدهم کامیابی باز هم بزرگتری در نگارگری ایران به حصول پیوست . نقاشی پشت شیشه (اگلومیزه ، واژه فرانسوی ) اسلوب کاری دشواری داشت بدین ترتیب که نقاشی می بایست به طور معکوس اجرا شود ، یعنی ابتدا روی بخش های تو گرفته اصلی و دیگر اجزا پیش زمینه کار شود و در اخر نوبت به پس زمینه برسد، و از آنجا که شیشه بکار رفته و در این کار معمولاً نازک انتخاب می شد، نمونه های دوام آورده به نسبت کمیاب اند ، مهرعلی چهرهای استادانهی اجرا شده بر پشت شیشه از فتحعلی شا و چندی از فرزندانش را بر جا گذارده است.
