بخشی از مقاله
بازشناسی نقش نورپردازي شهري در حیات اجتماعی شبانه در کلانشهرها«نمونه موردي: خیابان زند شیراز
چکیده
امروزه زندگی شهري سبب گشته دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهري، به ویژه در کلان شهرها شده است. بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن و همچنین ارتقاء کیفیت زندگی شبانه در کلان شهرها، طراحی نورپردازي مورد توجه طراحان قرار میگیرد. هم اکنون در بسیاري از کلانشهرهاي دنیا استفاده منطقی و ضابطه مند از نور باعث شده تا زندگی شبانه در فضاهاي شهري تصویري پویا و شاداب در24 ساعت شبانه روز را به همراه داشته باشد، که همین امر نه تنها به حفظ سرزندگی محیط هاي کلان شهرها کمک می کند، بلکه باعث رونق فعالیت هاي اقتصادي و همچنین صنعت گردشگري می گردد.
این مقاله بر آن است تا با آشنایی بر ضرورت وجود نور به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر بصري در سیماي شهري به بررسی نقش نورپردازي شهري در تأمین سرزندگی شهر و نقش ارتقاء دهنده ي آن در کیفیت زندگی شبانه بپردازد. در این مطالعه با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه، در ابتدا براي نشان دادن تأثیر روشنایی بر عملکرد افراد در فعالیت هاي شبانه در کلان شهرها، به بررسی و مطالعه ي معیارهاي ایجاد کیفیت زندگی شبانه پرداخته شده است. در ادامه تحقیقی پیرامون نقش مؤثر نورپردازي در ایجاد احساس امنیت در کالبد شهر، سرزندگی و شادابی در محیط هاي شهري، و همچنین ساماندهی سیماي شهر در شب انجام شده است. در انتها با استفاده از برداشت هاي میدانی و مشاهده به بررسی شاخص هاي ذکرشده در نمونه مورد مطالعه پرداخته، سپس معیارهاي کیفیت نورپردازي به صورت پیشنهادي مطرح شده است.
کلمات کلیدي: سرزندگی و شادابی فضاهاي شهري، حیاتشبانه،
-1 مقدمه
زندگی انسانها طی سالیان طولانی دچار تحولات و تغییرات فراوانی شده است به طوري که سبک و سیاق، تعاریف و ... به طور کلی دگرگون و متحول شده اند. که تعریف شب و حیاتشبانه نیز از ایـن جرگـه خـارج نبـودهانـد. بـر اساس تعاریف ارائه شده، زندگی شهري تنهـا راه رفـتن در خیابـان هـاي شـهري شـلوغ و پرازدحـام و زیسـتن در آپارتمان هاي کوچک، کارکردن روزانه و به هنگام شب خسته و خواب آلوده رفـتن بـه خانـه نیسـت بلکـه بنـا بـه تعاریف نوین، زندگیشب شامل تفریحات مختلفی است که ساعات پایانی شب شروع و تا ساعات اولیه صبح ادامـه پیدا می کند که شامل کنسرت هاي موسیقی، رستوران ها، سینما و ... می شود کـه مسـتلزم زنـدگی شهرنشـینی سوپرمدرنیته امروزي است که بتوان از تمامی 24 ساعت شبانه روز بدون وقفه بـه تولیـد، ارائـه خـدمات و توسـعه اقتصادي پرداخت و هرچه سریعتر به شکوفایی اقتصادي هرچه بیشتر دست یافت.
در این بین تهدیدهاي بسیاري در رسیدن به حیاتشبانه ایدهآل وجود دارد که میتوان از آنها بـه عـدم واحسـاس نیاز به حیاتشبانه، عدم احسـاس امنیـت کـافی در شـهرها در سـاعات پایـانی شـب، عـدم وجـود مکـانهـاي بـا سرویسدهی 24 ساعته اععم از فرهنگی، تجاري و تفریحی و نبود حملونقل عمـومی کـافی و مناسـب در تمـامی ساعت شبانهروز اشاره کرد که جدي بر شکوفایی حیاتشبانه هستند .
-2 حیاتشبانه، التزام شهرنشینی سوپرمدرنیته
پس از انقلاب صنعتی، تولید انبوه و به وجود آمدن مفهوم زمان کار، زندگی شهري و رفتارهاي شهروندان تحت تاثیر این واقعیت قرارگرفت که زمانهایی که به آنها اوقات فراغت اتلاق میشود – اوقات که باقیمانده از زمانکار در طول روز یا هفته- به دلیل ازدحام و شلوغی، در صفهاي طولانی تلف میشوند و همواره شهروندان دچار مشکل کمبود وقت خواهند بود. (فکوهی, (1383 این مقوله مدیریت، برنامهریزي و طراحی شهري را برآن داشته است که به اهمیت زمانهاي مرده و بدون فعالیت شهرها یعنی غروب و شب به منظور ایجاد مفاهیم اقتصاد شبانه و مفهوم شهرهاي 24 ساعته، توجه دقیقی داشته باشند.
مفهوم شهرهاي 24ساعته – شهري که هرگز نمیخوابد- ابتدا در شهر نیویورك، در دهه 20 قرن حاضر براي ایجاد تصویر ذهنی از شهري فریبنده و پرجنب و جوش – به ویژه شب- که همواره اتفاقی در خیابانهایش در حال وقوع است، به وجود آمد. پس از آن در سال 1993 در انگستان در کنفرانس بسوي شهر24 ساعته نگاهی دقیق به راهبردهاي احیاء مراکز شهري در زمان شب انجام شد.
اقتصادشبانه نیز از دیگر محركهاي توجه به حیاتشبانه است. اقتصاد شبانه شعار جذابی براي رونق هرچه بیشتر فعالیتهاي اقتصادي و توسعه است که هدف یک شهر را براي معرفی خود به عنوان یک مکان قابل زندگی از طریق گسترش تفریح، سرگرمی، خرید و سایر فعالیتهاي اوقات فراغت در ساعات بیشتري از شبانه روز بیان میدارد. (سعیدي رضوانی & سینی چی, ,1385 ص. (2
بنابر تعاریفی که از شهرهاي 24 ساعته و اقتصادشبانه ارائه شد، این مفاهیم همواره داراي ارتباط دو طرفه و تنگاتگ با یکدیگر هستند به منظور ایجاد این چرخه نیاز به داشتن مناطق پرتحرك و قابل نظارت است که خود زمینه ساز امنیت و ایجاد حس امنیت است. به این ترتیب ایجاد حس امنیت از دیگر شاخصهاي بسیار تاثیر گذار در ایجاد حیات شبانه و در نتیجه آن خلق حس شادابی و سرزندگی در فضاهاي شهري میشود.
-3 معیارهاي ایجاد کیفیت زندگی شبانه
شب و حیاتشبانه همواره به دلیل تاریکی و عدم وجود نور و روشنایی که شهرها و فضاهاي شهري ما بر اساس آنها طراحی و برنامهریزي شدهاند و به شهروندان و کاربران فضا، هیچگونه حس امنیتی را منتقل نمیکنند که در نتیجه آن ترس از وقوع جرم باعث کاهش حضور افراد، کاهش نظارت طبیعی بر فضا و زمینهساز بروز بزهکاري هاي اجتماعی میشود.
بسیاري از مردم، به خصوص افراد مسن و زنان از مراکزشهري در شب به خصوص در تعطیلات آخرهفته، استفاده
نمیکنند. که دلایل اصلی آن، ترس از رفتارهاي ضد اجتماعی و تعداد کم فعالیتهاي جذاب براي آنها عامل اصلی این اتفاق است . (Davies, 2011, p. 17 )
به همین منظور چشم اندازي براي ارتقاع هرچه بیشتر کیفیت حیات شبانه ترسیم شده است که در ادامه به آن اشاره میشود :
•بهبود تصویر عمومی نسبت به حیات شبانه.
•حمایت گسترده و دسترسی بیشتر به امکانات مرکزي و اصلی.
•کاهش نرخ جرم و جنابت و رفتارهاي ضد اجتماعی.
•ایجاد یک اقتصاد موفق در دراز مدت.
البته بسیاري از چشماندازهاي ارائه شده در بالا داراي جنبههاي مختلف فرهنگی، اقتصادي، اجتماعی هستند که از بحث این گزارش خارج هستند و بنا به موضوع تنها به بررسی جنبههاي کالبدي و طراحی که یعنی ایجاد حس امنیت، شادابی و سرزندگی به کمک محیط مصنوع، پرداخته میشوند که میتوان این چشماندازها را به چهاردسته اصلی حرکت، تندرسی، مکان و تجددنظر گستردده در مورد فعالیتهاي انتخابی تقسیم کرد.
1-3 حس امنیت و کالبدشهري
امنیت به "دفاع" یا "حفاظت" از خویش، خانواده، دوستان و مالکیت خصوصی و جمعی اتلاق میشود. عدم وجودامنیت، دوري جستن از خطر و ترس از قربانی شدن، استفاده از حوزه عمومی و خلق فضاي جمعی موفق را تهدید میکند. احساس امنیت و ایمنی پیشنیاز طراحی یک فضاي شهري موفق هستند (Carmona, 2003, .ص.
(119 جین جیکوبز اولین نظریه پرداز در حوزه امنیت در دهه 60 میلادي در کتاب " مرگ و زندگی شهرهاي آمریکایی" بیان میکند که آرامش فضاي شهري، به وسیله شبکهي ناخودآگاه و پیچیدهي اجتماعی و استانداردهاي موجود میان مردم حفظ میشود.
از نظر علمی درك اثرات جرم، یعنی ترس از وقوع جرم به اندازه خود آن اهمیت دارد. ترس از قربانی شدن یکی از فاکتورهاي بسیار اصلی در طراحی فضاهاي شهري معاصر هست. اگر شهروندان از یک فضا به دلیل عدم احساس راحتی و ترس از آن استفاده نکند، آن فضا متروك و فقیر خواهد شد.(همان، ص) 120
احساس امنیت در فضاهاي شهري یکی از مهمترین شاخصهاي کیفیت فضا محسوب میشود. )منعام & ضرابیان, (90 اگرچه شاخصههاي بسیاري مانند عوامل اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی در ایجاد حس امنیت در یک جامعه نقش بسزایی دارند، اما نباید نقش عوامل محیطی و کالبدي را در ایجاد این حس نادیده گرفت. در بسیاري موارد نوع طراحی فضاي کالبدي – نقش مکان و ابعاد اجتماعی- منجر به ایجاد احساس امنیت و یا بلعکس ناامنی میشود. به عبارتی دیگر فضاهاي شهري با شاخصههاي کابدي خود به نحوي در بروز بزهکاري هاي اجتماعی تاثیرگذار میشوند. (ادیبی سعدي نژاد & عظیمی, ,91 ص. (83 بنابراین توجه به ارتقاي سطح شاخصههاي کیفی فضا، به ایجاد حس امنیت در فضاهاي شهري کمک شایانی خواهد شد.
1-1-3 شاخصهاي کالبدي ایجاد حس امنیت
در مباحث جدیدي که در شاخههاي طراحی و برنامهریزي شهري به تازگی ایجاد شده است، بر این مبحث بسیار تاکید شده است که زمینههاي بروز جرم و بزه در یک مکان را تا حد امکان با شیوههاي طراحی و برنامهریزي صحیح با بیان این نکته که رفتار انسان در فضا و مکانهاي متفاوت با شکل و هندسه خاص و نیز با عملکرد مستتر در آن، متفاوت بوده است و در بسیاري از موارد فضا و مکان، انسان را در بروز رفتارهاي خاص که در مواردي
میتواند رفتاري مجرمانه و ضدهنجار باشد را از بین برند.
براي مثال میتوان نظریه CPTED یا نظریه "پیشگیري از وقوع جرم از طریق طراحی محیطی" اشاره کرد. این نظریه تحت تاثیر اندیشههاي جفري و جین جیکوبز در دهه 1970 شکل گرفته است که بر اساس تعریف
انیستیتوي ملی جرایم در آمریکا عبارت است از "طراحی و استفاده مناسب از محیط ساخته شده، که میتواند باعث کاهش ترس و وحشت از جرم و بهبود کیفیت زندگی گردد " (International CPTED Association, 2012)جیکوبز نیز در ادامه به این نکته اشاره دارد که خیابانها عامل اصلی احساس یا عدم احساس امنیت در یک
شهر میباشد و مکانهاي پرنور و پر رفتوآمد که داراي چشمان مراقب هستند و پیادهروهاي وسیع و بزرگ که مردم در آنها حضور دائمی دارند در ایجاد حس امنیت در خیابانهاي شهري بسیار کارا میباشند. در ادامه جیکوبز به مواردي مانند نیاز به فضاهاي امن در شهر، جداسازي و تشخیص مکانهاي عمومی و خصوصی و تنوع و کاربريها و اختلاط آنها با هم میپردازد. (ادیبی سعدي نژاد & عظیمی, ,91 ص. (4
اسکار نیومن در در کتاب خود با عنوان فضاهاي قابل دفاع نیز بیان میکند که براي خلق فضاي قابل دفاع باید هر فضایی متولی داشته باشد و فضاي بدون متولی موقعیت ارتکاب جرم را به وجود میآورد (Newman, 1973) .او
نیز در ادامه بیان میکند که براي ایجاد مسیرهاي پیاده جاذب جمعیت، استفاده از گیاهان، نیمکت و نور در طراحی بسیار موثر است.
هیلیر نیز از دیگر نظریه پردازانی است که به دنبال خصوصیاتی مکانی، فضایی و شکلی که مشوق حضور مردم چه
غریبه و چه آشنا که به وسیله آن نظارت طبیعی بر فضا افزایش دهد است که در نتیجه باعث ایجاد حس ایمنی در فضاي عمومی شود(,Hillier, 1996 .ص. (47
پوشش گیاهی نیز از عواملی است که در پویایی و سرزندگی فضا بسیار تاثیرگذار است و میتواند به ایجاد حس امنیت کمک شایانی کند. اما در صورت استفاده نادرست و نابجا میتواند پناهگاهی براي مجرمان به منظور انجام اعمال مجرمانه ایجاد کند در همین راستا کاشت درختان با قطر کم و بدون ایجاد فضاي گنگ پیشنهاد میشود.
بنابراین بر اساس مطالب ذکر شده معیارهاي که در ایجاد حس امنیت در طراحی فضاي کالبدي بتواند راهنماي طراحان و برنامهریزان باشد، به ایجاد فعالیتهاي جاذب جمیعت، خوانایی فضا، اختلاط کاربري، نورپردازي صحیح، کنترل فیزیکی و طبیعی فضا و کنترل دسترسی میتوان اشاره کرد.
2-3 سرزندگی، شادابی و زیبایی
بنا به عقیده "آلن د باتن"1 در کتاب معماري و شادمانی" شادمانی یا غمبارگی ما ناشی از کیفیت محیط زندگی – نوع دیوارها، صندلیها، ساختمانها و خیابانهایی که در اطراف ما هستند- است و معماري شدیداً در اینکه ما چه میتوانیم باشیم موثر است و این وظیفه معماري است که تواناییهاي بالقوه ما را به ما یادآور شود. به تعبیردیگري سرزندگی تحت عنوان کیفیت زندگی که ساکنین شهر یا منطقه آن را تجربه میکنند تعریف میشود. در این بستر، پایداري نیز به معناي قابلیت پایدار کردن کیفیت زندگی خواهد بود. (تیمر & کیت سیمور, (1388
از نمونه و تجربههاي موفق جهانی میتوان به خیابان "یونگ" در شهر تورنتو ي کانادا اشاره کرد. این ویژگی این ناحیه از شهر در سالهاي 1990 جرم و جنایت و بیسوادي بوده است اما شهرداري تورنتو در سال 1998 با ترتیب دادن یک مسابقه و تکمیل پروژه برنده شده در سال 2002 میلادي این منطقه را با ایجاد یک بلوك شهري که شامل امکاناتی نظیر تئاترهاي روباز، فضاهاي تفریحی و مراکز توریستی بود را احیا کرد که فضاهاي جمعی دعوت کننده اي با توجه به حافظه عمومی ناحیه را طراحی شده بود را بوجود آورد که در نتیجه این احیاء رفتارهاي ضد اجتماعی 83 درصد کاهش پیدا کرد. (انگورانی, ,1388 ص. (30
به عقیده بسیاري از صاحبنظران در عرصه طراحی و برنامهریزي شهري اصلی ترین عامل سرزندگی و نشاط یک شهر و فضاهاي شهري آن، زایش و تولید است که به بالندگی شهر و شهروندان کمک شایانی میکند. در نگاه بعد باید به این نکته اشاره کرد که همانطور که شهر موجودي زنده و ارگانیک است، پس باید به سلامت شهر و زیرساختهایش مانند وسایل حمل و نقل، هواي پاك، دسترسی به سکونت قابل وصول، کار و شغل مناسب و ...
توجه بسیار کرد. در ادامه باید به ایمنی و امنیتی که کالبد یک شهر براي شهروندان خود به ارمغان میآورد توجه کرد تا بتوان فضایی "خودمانی" یا intimacy خلق کرد که براي این منظور باید با به حافظه شخصی و عمومی
مانند باز زنده سازي یک کافهي کوچک در یک محله و استفاده از هنرهاي شهري مانند اجراي زنده موسیقی یا نمایش متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم یک ناحیه توجه ویژه کرد.
از دیگر مولفههاي یک محیط سرزنده و شاداب میتوان به "آشنایی" کاربر نسبت به یک فضا اشاره کرد که این امر در حیاتشبانه نیز توسط نورپردازي صحیح و اصولی به منظور شناخت محیط توسط افراد غریبه و آشنا و ایجاد حس تعلق به فضا از آن استفاده کرد.
-4 نورپردازي، ساماندهی سیماي شهر در شب
هر محیطی میتواند زمینه ساز تماس و تعاملات اجتماعی باشد در صورتی که این مکان توانایی پاسخگویی به تمایلات اجتماعی انسان را به طور صحیح و درست داشته باشد و بتواند با تکیه بر شاخصههاي فرهنگی و هویتملی و بومی هر منطقه به خلق فضایی سرزنده و شاداب که باعث تداعی و تکرار خاطره حضور افراد در مکان براي کاربران فضا را ایجاد کند.
از عواملی که در جذب انسانها به یک محیط کاملاً دخیل است، ادارك محیطی افراد از فضا است و به واقع ادارك نقطهاي است که شناخت و واقعیت به هم میرسند. (لنگ, ,1386 ص. (97 و به دلیل این که درصد بسیار زیادي از درك انسان از محیط از طریق حس بینایی انجام میشود و نور لازمه اصلی این شناخت است، نیاز به نور و نورپردازي در شب به منظور ایجاد ادارك محیطی کاملاً حس میشود.
شهر به مثابه یک موجود زنده و پویا با عدم وجود نور طبیعی روز یا به تعبیري دیگر یعنی شب، یکی از عواملی است که همواره به آن کمتر توجه شده است. با توجه به این نکته که نیمی از عمر شهرها در شب مستتر است و براي اینکه سلامت کالبدي شهر در طول شبانه روز مختل نشود و همواره بتواند به نقش خود یعنی رشد، بالندگی، تولید و زایش بپردازد، باید بتواند به مانند روز به عملکردها پاسخ دهد. به همین دلیل نیاز به طرحی جامع و کامل به منظور نورپردازي و ساماندهی سیمايشهري در شب بپردازد.
آنچه که واضح و مبرهن است، سیماي شهري چه در روز و چه در تاریکی شب باید داراي "شکل و محتوي" باشد و داراي کیفیاتی از قبیل اطلاعرسانی، شناساندن مناطق و محلات، افزایش بار هویتی مراکز، نمایان کردن نشانهها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهاي شهري همچون پیاده راهها و میادین باشد. (رضوان & خیري, ,89 ص. (78 به واقع، نورپردازي علاوه بر جلوگیري از بروز رفتارهاي ضد اجتماعی، ایجاد حس امنیت، احیاي روحیه نشاط و
