مقاله دبستان ، ظهور یا افول خلاقیت؟

بخشی از مقاله

چکیده

خلاقیت به عنوان یکی از توانایی های شناختی در طول زندگی، تغییر و تحول پیدا می کند. عوامل متعددی در این تغییر دخیل هستند. از جمله عوامل مؤثر در تعدیل این تغییر، نظام آموزشی می باشد،چرا که استعداد خلّاق در محیط¬های آموزشی مطلوب، شکوفا و متبلور می گردد. در این پژوهش، تغییرات خلاقیت دانش آموزان در دوره ی دبستان مورد بررسی قرار گرفته و سپس به برخی از راهکارهای لازم برای جلوگیری از افول تفکر خلاق در این دوره پرداخته شده است..

واژه های کلیدی: تفکر خلاق، رکود خلاقیت، دبستان، آموزش خلاقیت، نظام آموزشی.

مقدمه
نظامی که امروزه بیش از سایر نظام¬ها، در زمینه¬ی پرورش خلاقیت و نوآوری مسئولیت دارد، آموزش و پرورش است؛ زیرا این نظام، زیربنای اصلی و عمده¬ی شخصیت و دیدگاه های انسان را می¬سازد و رشد ابعاد وجود آدمی را باعث می شود - صافی، 1382، ص. - 13 بدیهی است نظام آموزشی باید به پرورش افرادی با اندیشه¬ی انتقاد ی و خلاق که توانایی حل مسأله و گشودن گره ها و معضلات را داشته باشند، تأکید ورزد، نه انباشت اطلاعات و دانش هایی که به سرعت منسوخ خواهد شد - مشکلانی، 1384، ص . - 49

همه¬ی انسان¬ها در کودکیاز استعداد خلّاق برخوردارند. با توجه به مدت زمان زیادی که بچه¬ها در مدرسه می¬گذرانند تجربه¬های مدرسه نقش اساسی در تحقق خلاقیت آن¬ها در آینده دارد - حسینی، 1387، ص. - 103 همچنین فعالیت¬های تدریس مبتنی بر تفکر خلاق بر فعالیت¬های یادگیری دانش¬آموزان تأثیر مثبت دارد - سعیدنیا و همکاران، 1392؛ شکوهی، . - 1386 امروزه آموزش خلاقیت به معنی پرورش استعدادهای فرد و گسترش توانایی¬های فطری - ذاتی - است. هر دوی این اهداف با حفظ شرایط آموزش مناسب و کافی و با استفاده از برنامه¬های آموزشی خاص، قابل دسترسی هستند - اسکات 2004، پلوکر و رانکو 1999 و پارنِس 1999، به نقل از کارکوکینه ؛ 2007، ص . - 242

تغییرات خلاقیت در دانش آموزان دبستانی

خلاقیت، در طول زندگی، با فراز و فرودهایی که به مرور زمان به وجود می¬آیند تحول می¬یابد - رانکو ، 1999، ص . - 162 تحقیقات مختلفی در مورد میزان خلاقیت دانش¬آموزان در دوره¬ی دبستان صورت گرفته است. برخی از تحقیقات مؤید این است که کودکان پیش¬دبستانی از سطح بالایی از خلاقیت برخوردارند و هنگامی¬که وارد مدرسه می¬شوند به ¬دلیل این¬که پیروی و هم¬نوایی با شرایط را یاد می¬گیرند خلاقیت هنری آن¬ها کاهش می¬یابد. اما با شروع دوره¬ی بلوغ افزایش می¬یابد - گاردنر ، . - 1982 همچنین در اشکال تصویری آزمون¬های تفکر خلاق تورنس، رشد زیادی بین شاگردان کودکستان و کلاس اول دبستان، ملاحظه می¬شود که این رشد در کلاس دوم، به منتها درجه خود می¬رسد . پس از این زمان به نظر می¬رسد که رشد واقعی در این توانایی به وقوع نمی-پیوندد - تورنس، 1381، ص . - 58

برخی مطالعات، رکود خلاقیت کودک را حدود 8-9 سالگی - کلاس چهارم - می¬دانند و اصطلاح رکود پایه¬ی چهارم را به¬کار می-برند - گاردنر ، . - 1982 البته محققان مختلف - تایمل، 2001 ؛ کانگ، 1989، لوبارت، - 2003 زمان¬های متفاوتی را برای رکود در خلاقیت دانش¬آموزان دبستان، ثبت نموده¬اند. در برخی فرهنگ¬ها، افت خلاقیت در پایان کلاس سوم یا شروع کلاس چهارم رخ می¬دهد. در حالی¬که در برخی دیگر از فرهنگ¬ها، تا پای ان کلاس ششم، هیچ افتی در خلاقیت اتفاق نمی¬افتد - کیم ، 2011، ص . - 287 بنابراین در موضوع »رکود پایه¬ی چهارم« اختلافاتی وجود دارد. زیرا برخی مطالعات یافته¬های دیگری را گزارش کرده¬ اند. چنان¬چه کلاکسون، پانلز و روآدز 2005 - ، ص - 329 بین نمره خلاقیت پایه¬ی چهارم و پنجم، فقط افزایش اندکی را مشاهده کردند. چارلز 2001 - ، ص - 417 یک نقطه اوج در کلاس چهارم گزارش نمود.

بسیاری از مطالعات نشان داد که افت بزرگی در خلاقیت و کنجکاوی، همزمان با آموزش اجتماعی شدن و پیروی از رسوم - هم¬نوایی - اتفاق می¬افتد که در جوامع غربی از کلاس چهارم آغاز می¬شود - اکستل ، 1966؛ کانگ ، 1989؛ مارسن ، 1995؛ نش ، 1974؛ تایمل ، 2001؛تورنس ، 1977 و ویلیامز ، . - 1976 در حالی¬که نتایج تحقیق ساک و مایکر 2006 - ، ص - 283 اوج یا رکودی را در پایه¬ی چهارم نشان نداد. کاهش تفکر خلاق در میان دانش¬آموزان پایه¬های بالاتر ابتدایی، ممکن است در اثر برخی تغییراتی که منجر به خاموش شدن خلاقیت می¬شود، باشد - جنترای ، . - 2006

پژوهش اسمیت و کارلسون 1985 - ، ص - 329 نشان داد که خلاقیت در 7 تا 8 سالگی نزول پیدا می کند، در 10 تا 11 سالگی به اوج می رسد و دوباره در سن 12 سالگی کاهش می یابد. آن ها
  به این نتیجه رسیدند که اولین مرحله ی واقعی خلاقیت، در سنین 10 تا 11 سالگی اتفاق می افتد. تورنس نیز نشان داد خلاقیت دانش آموزان حدود 6 سالگی کاهش یافته و در 10 سالگی این کاهش، بسیار بیشتر می شود ولی بعد از این سن دوباره افزایش می یابد - تورنس، 1970؛ به نقل از امیری و اسعدی، . - 1386 اسمیت و کارلسون - 1983 - معتقدند کودکان قبل از سن 10-11 سالگی، به معنای واقعی خلاق نیستند. چون فاقد پیچیدگی های شناختی مورد نیاز می باشند - کیم،2011، ص . - 286

تحول قدرت بالقوه خلاقیت کودکان از کلاس سوم به پنجم و از سوم به چهارم دارای روند افزایش معنادار است ولی بین نمرات کلاس چهارم و پنجم تفاوت معنادار مشاهده نمی شود - علوی،1384، ص . - 155 نتایج تحقیق کیم - 2011 - با استفاده از آزمون تفکر خلاق تورنس در طی پنج سال 1974 - ، 1984، 1990، 1998 و - 2008 نشان داد نمره خلاقیت، با شروع پایه ی ششم ابتدایی یا ثابت می ماند یا کاهش می یابد - کیم، 2011، ص . - 285 نمودار تغییرات نمره سیالی و اصالت با استفاده از آزمون تورنس در طی سال های 1974، 1984، 1990، 1998 و 2008 - کیم، 2011، ص - 289

نظام آموزشی و خلاقیت

تورنس - 1970 - اعلام نمود روش های آموزش و پرورش فعلی از موانع جدی رشد و توسعه ی خلاقیت است. لذا بسیاری از جوامع به بازنگری جدی در نظام آموزش و پرورش خویش پرداختند - حسینی، 1389، ص . - 12 در ریشه یابی علل در محیط های آموزشی غیر رسمی و رسمی، بی توجهی به آموزش و پرورش پویا و خلاق، به ویژه در سنین پیش دبستانی و دبستانی به عنوان عاملی اساسی مطرح است - شهرآرای و همکاران، . - 1381 مهم ترین اجزای تشکیل دهنده ی یک نظام آموزشی عبارتند از: برنامه ی درسی، محیط آموزشی و معلم. این سه رکن در مجموع، عامل تقویت یا تضعیف خلاقیت در دانش آموزان هستند - حسینی 1387، صص 129 و. - 130 رنزولی - 1999 - نیز در مطالعاتی عوامل مؤثر بر پرورش خلاقی ت را سه عنصر معلم، دانش آموز و برنامه ی درسی می داند. وی مهم ترین مؤلفه ی پرورش خلاقیت را عملکرد مدرسه می داند - رنزولی، . - 1999

می توان با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را افزایش داد - راجرز ،1380، ص . - 145 صفراغلو - 2004 - بیان می کند : به منظور توسعه و پیشرفت جامعه، وجود یک آموزش با کیفیت در مدارس ضروری است. اما فقط معلمان شایسته می توانند آموزش با کیفیت را برای دانش آموزان مهیا کنند - به نقل از ایلماز، 2010، ص . - 3950 سعیدی 1381 - ، ص - 1 در پژوهش خود به این نتیجه دست یافت دانش آموزانی که دارای معلمان خلاق بودند، نسبت به دانش آموزانی که دارای معلمان غیر خلاق بودند، میانگین بالاتری در آزمون خلاقیت به دست آوردند. در گزارش تحقیق بلامن- پارادو 2002 - ، ص - 47 نیز بیان شده که آموزش خلاقیت به معلمان منجر به افزایش توانایی خلاق دانش آموزان می گردد.

معلمان از جمله افرادی هستند که می توانند بروز خلاقیت دانش آموزان را سبب شوند و یا بالعکس با اعمال نامناسب، عقیم ماندن خلاقیت آن ها را سبب شوند - کاظمی و جعفری، 1387، ص . - 180اکثر معلمان می خواهند که خلاقیت دانش آموزان خود را تقویت کنند اما مطمئن نیستند که از چه راهی آن را انجام دهند - استرنبرگ و ویلیامز ، 2007، ص. - 3 عوامل مختلفی در عدم توجه معلمان به مسأله ی خلاقیت تأثیر دارند از جمله عدم انگیزه به کار، عدم شناخت و کاربرد روش های تدریسفعال و خلّاق، عدم تسلط بر کار و موضوع درسی، عدم اعتماد به نفس و برخی از محدودیت ها مانند قوانین و آیین نامه ها، مسائل مربوط به ارزیابی و ... - حسینی، 1387، ص . - 131 همچنین مدرسه در صورتی می تواند کانونی برایپرورش خلّاقیت گردد که از مدیریتی کارآمد و سازنده برخوردار باشد. اگر مدرسه از جوّی مناسب و حمایت کننده برخوردار باشد، معلّم احساس امنیّت کرده و با آسودگی خیال، می تواند به ارائه ی طرح های جدیدو مؤثّر بپردازد - سام خانیان، 1384، ص  - 149

آیا خلاقیت قابل آموزش است؟

نظریه پردازان نظیر تورنس - 1990 - ، استرنبرگ - 1999 - و فاسکو - 2001 - معتقدند که خلاقیت قابل آموزش دادن است - حسینی، 1389، ص . - 58 فلدهوسن و همکارانش - 1986 - بیان می کنند که پاسخ به این سؤال که »آیا خلاقیت را می توان آموزش داد؟«، مثبت است - عابدی، 1372، ص . - 47 تورنس ضمن تحقیق به این نتیجه دست یافت که دانش    آموزان در دوره های گوناگون تحصیلی بالاتر، با کسب بینش وسیع    تر می توانند ایده های بهتری نسبت به سطح پایین تر ابراز کنند. از این رو می توان خلاقیت و شکوفایی را قابل تعلیم و تربیت دانست - کرمی پور، 1387، ص . - 5 تورنس و تورنس - 1974 - به نقل از اُنیل ، عابدی و اسپیل برگر - 1994 - نیز اشاره می کنند که طی 15 سال تجربه ی مطالعاتی و آموزش تفکرات خلاق، شواهدی را یافته اند که نشان می دهند خلاقیت را می توان آموزش داد - دایمی و مقیمی بارفروش، 1383، ص . - 2

مرور تحقیقات تربیتی مرتبط نشان می-دهد که خلاقیت در ترکیب عناصر اصلی خود - سیالی، انعطاف پذیری و ابتکار - تحت تأثیر آموزش افزایش یافته و به ویژه توانایی ابتکار از جهش محسوسی برخوردار می شود - پیرخایفی، 1382، ص . - 97 نتایج سایر پژوهش ها نیز نشان داد آموزش خلاقیت به دانش آموزان باعث افزایش سطح مؤلفه های خلاقیت می شود - شریفی و داوری؛ 1388، ص 47، پیرخائفی، برجعلی، دلاور و اسکندری؛1388، ص 51، چو ؛ 2008، ص 1، فلیس، رنزولی و وایزبرگ ؛ 2002، ص 373، کارکوکینه ؛ 2005، ص 55، کلافام ؛ 1997 ، ص - 33 حسینی 1386 - ، ص - 147 در تحقیق خود به این نتیجه دست یافت که برنامه ی آموزش خلاقیت معلمان، منجر به افزایش خلاقیت در دانش آموزان آن ها می شود. همچنین پژوهش های حسینی 24 دی 1394، CIE2016 1382 - ، ص - 53 و باباپور 1391 - ، ص - 109 نشان دهنده ی تأثیر مثبت آموزش خلاقیت بر افزایش دانش، تغییر نگرش و افزایش مهارت های تدریس معلمان بود..

نتیجهگیری و جمعبندی

بررسی پژوهش های مختلف نشان داد از دوره ی پیش دبستان تا پایان دبستان، جریان تحول خلاقیت، غیرخطی و با فراز و فرودهایی همراه می باشد. بخشی از این تغییرات را بخصوص در دختران، می توان به دلیل دگرگونی های جسمی و روانی از جمله بلوغ و اضطراب های ناشی از آن دانست بنابراین کادر آموزشی مدرسه می توانند با ایجاد محیطی امن، اضطراب ناشی از این دوران را در دانش آموزان کاهش دهند تا با آسودگی خاطر به ابراز عقیده های منتج به تفکر خلاقِ خود بپردازند. شاید بتوان تجارب شخصی و اجتماعی را مهم ترین علت تحول خلاقیت در دبستان ذکر کرد . از آن جایی که قسمت مهمی از تجارب دانش آموزان در محیط مدرسه و کلاس درس شکل می گیرد بنابراین باید با ایجاد فضای محرک و مستعد در مدارس ابتدایی، شرایطی حاکم گردد که دانش آموزان با ورود به این دوره ی درسی از انگی زش کافی برخوردار شوند. معلمان نیز باید از طریق پذیرش ایده های جددِی دانش آموزان شان، جلوگیری از استهزا و تمسخر به خاطر ایده یا نظر اشتباه و برقراری روابط عاطفی با دانش آموز، تجارب لذت-بخشی را برای دانش آموزان خلق کنند تا آن ها احساس آزادی نمایند و به جای پیروی از الگوهای از قبل تعیین شده که منجر به عقیم ماندن تفکر خلاق می گردد، از تخیَلات و تجربیات خود برای پاسخ گویی به برخی دروس استفاده کنند.

دانش آموزان دبستانی از مهارت های فراشناختی بالایی برخوردار نیستند. مهارت های فراشناختی بر خلاقیت تأثیرگذارند و دانش-آموزانی که از راهبردهای شناختی و فراشناختی بیشتری برخوردارند در حل مسأله موفق ترند . در مدارس، نقش عمده ی معلم در یاد دادن و انتقال اطلاعات به فراگیران خلاصه می شود در حالی که معلمان باید به دانش آموزان بیاموزاند که »چگونه« بیندیشند. در پایه های بالاتر دبستان که آغاز تفکر انتزاعی می باشد - قلتاش و همکاران، - 1389 معلمان می توانند به آموزش مهارت های فراشناختی به دانش آموزان بپردازند تا درباره ی فرایندهای فکری خودشان فکر کند، آگاهی به دست آورند روش های کافی را در خلال حل مسایل به کارگیرند تا زمینه ای برای افزایش میزان خلاقیت گردد.

از طرفی پژوهش ها مؤید این هستند که خلاقیت قابل آموزش است. بنابراین این آموزش را می توان به دو صورت در نظام تعلیم و تربیت وارد نمود؛ آموزش معلمان و آموزش دانش آموزان. مراکز آموزش نیروی انسانی می توانند با برگزاری دوره های آموزش خلاقیت، باعث ارتقاء سطح دانش، ایجاد نگرش مثبت در معلمان نسبت به خلاقیت و ارتقاء مهارت تدریس خلاق در آن ها شوند تا معلمان از آموزش های لازم در زمینه ی خلاقیت برخوردار گردند و فضای آموزشی مستعد و خلاقی را برای فعالیت دانش آموزان فراهم نمایند. همچنین با توجه به نتیجه ی برخی پژوهش ها که بیشترین میزان رکود خلاقیت را در گذر از دوره ی پیش دبستانی به پایه ی اول و همچنین از پایه سوم به چهارم مشاهده نمودند پیشنهاد می گردد از معلمانی که از خلاقیت بیشتری برخوردارند و روش های خلاق و نوین تدریس را بکار می گیرند در این پایه های تحصیلی استفاده گردد..

مراجع

[1] امیری، ش. و اسعدی، س. . - 1386 - روند تحولی خلاقیت در کودکان، تازه های علوم شناختی. .26-32. .9 - 4 -

[2] باباپور واجاری، مریم. کاظم پور، اسماعیل و عموپور، مسعود. . - 1391 - بررسی تأثیر برنامه های مصوب آموزش خلاقیت بر صلاحیت های حرفه ای معلمان. رهبری و مدیریت آموزشی، 21، .109 -127

[3] پیرخایفی، علیرضا. . - 1382 - بررسی تأثیر آموزش خلاقیت بر افزایش سطح مؤلفه های سیالی، انعطاف پذیری و ابتکار مربیان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان همدان. خلاقیت و نوآوری، 4، .96 -100

[4] پیرخایفی، علیرضا. برجعلی، احمد. دلاور، علی و اسکندر ی، حسین. . - 1388 - تأثیر آموزش خلاقیت بر مؤلفه های فراشناختی تفکرخلاق دانشجویان،فصل نامه ی رهبری ومدیریت آموزشی. 2، .51 -61

[5] تورنس، ئی . پال. . - 1381 - استعدادها و مهارتهای خلاقیت و راههای آزمون و پرورش آن - ترجمه حسن قاسم زاده - . تهران: دنیای نو.

[6] حسینی، افضل السادات. - . - 1382 بررسی تأثر برنامه ی آموزش خلاقیت بر دانش، نگرش و مهارت معلمان. نوآوری های آموزشی، 5، .53 -64

[7] حسینی، افضل السادات. . - 1386 - بررسی تأثیر برنامه ی آموزش خلاقیت معلمان بر خلاقیت، پیشرفت تحصیلی و خودپنداره-ی دانش آموزان. نوآوری های آموزشی، 23، .147 -168

[8] حسینی، افضل السادات. . - 1389 - یادگیری خلاق کلاس خلاق. تهران: مدرسه.

[9] حسینی، افضل السادات. . - 1387 - ماهیت خلاقیت و شیوه های پرورش آن. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

[10] دایمی، حمید رضا و مقیمی بارفروش، سیده فاطمه. . - 1383 - هنجاریابی آزمون خلاقیت، 3و 4، .1 -8

[11] راجرز، کارل. - . - 380 درآمدی بر انسان شدن - ترجمه ی قاسم قاضی - . تهران: دنیای نو.

[12] سام خانیان، محمد ربیع. . - 1384 - خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی: نظریه ها، تکنیک ها و سنجش. تهران: انتشارات رسانه ی تخصصی.