بخشی از مقاله
چکیده
نزاري قهستانی از شاعران سدههاي 6 و 7 هجري است،که نام او به ندرت در تذکرههاي عهد قاجار آمده است.یکی از تذکرههاي این دوره که شرح احوال نزاري را بیان نموده تذکره مجمع الفصحا میباشد که اطلاعاتی مختصر درمورد نزاري ارائه میدهد این پژوهش در صدد بررسی این نکته است که نزاري در آثار تذکرهنویسان عهد قاجار چه جایگاهی دارد؟ در این پژوهش ضمن بررسی مطالب تذکرهنویسان عهد قاجار،شرح احوال نزاري در تذکره مجمع الفصحا با سایر تذکرهها و کتب تاریخی مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفته است.این بررسی نشانگر غفلت تذکرهنویسان عصر قاجار از نگارش احوال نزاري و یا اختصاص سطور مختصري به ترجمه احوال اوست. دلایل این امر هم ناشی از تاثیر پذیري تذکرهنویسان قاجار از آثار اسلافشان و عدم اشتهار نزاري در قیاس با شاعران معاصر اوست.
مقدمه
یکی از امتیازات دوره قاجار وجود تذکرههاي بسیاري است که در این دوره تالیف شدهاند. براي مثال میتوان از تذکره دلگشا، تذکره حدیقه الشعرا،تذکره دارا،زینه المدایح،تذکره ماثر الباقریه و... نام برد در این میان مجمع الفصحاي رضا قلی خان هدایت یکی از تذکرههاي مهم این دوره است که در آن شرح احوال هفتصد تن از شعرا از آغاز زبان دري تا زمان خودش به رشته تحریر در آمده است. یکی از شاعرانی که وصف احوال او به اختصار در این تذکره آمده، حکیم نزاري است که در دوره وحشتناك و مخوف استیلاي مغول می زیست. در این مقاله ضمن بررسی جایگاه نزاري در تذکرههاي عهد قاجار،مطالب تذکره مجمع الفصحا با سایر تذکرهها و همچنین کتب تاریخی مورد ارزیابی قرار گرفته است.
جایگاه نزاري در تذکرههاي دوره قاجار
تذکرههاي دوره قاجار را میتوان به دو بخش تقسیم کرد:
.1تذکرههاي اختصاصی که منحصر به دوره قاجار بوده و تنها به شعراي همان دوره پرداختهاند. به همین دلیل نام نزاري در این گونه تذکرهها نیامده است براي مثال میتوان به تذکره دلگشا تالیف علی اکبر شیرازي - متخلص به بسمل - اشاره کرد.این تذکره به دو بوستان تقسیم شده است که بوستان اول به شرح احوال فتحعلی شاه و فرزندان و درباریان وي میپردازد و بوستان دوم نیز شعراي دوره فتحعلی شاه را شرح می- دهد - دیوان بیگی شیرازي،:1364مقدمه - . تذکره بعدي تذکره دارا تالیف عبدالرزاق بیگ مفتون است.
مفتون یکی از ادیبان، مورخان، عالمان، مفسران، نویسندگان، عارفان و شاعران عهد قاجار میباشد که زادگاه وي خوي آذربایجان بوده در این تذکره نیز تنها به شرح حال شاعران عصر فتحعلیشاه پرداخته شده است - جوادي،. - 266:1377تذکره دیگري که در همان اوایل دوره قاجار به وجود آمد، تذکره انجمن خاقان تالیف فاضل خان گروسی متخلص به راوي است - آرین پور،. - 1383:193فاضل خان از نویسندگان و شاعران زبر دست دوره قاجاریه است که بسیار مورد توجه قائم مقام فراهانی بوده است.
- خاتمی،. - 1373:35این تذکره اطلاعات بسیار خوبی درباره فتحعلیشاه، شاهزادگان قاجار و شاعران دربار فتحعلی شاه ارائه میدهد - میر انصاري،. - 28:1378از مهم ترین و معروفترین تذکرههایی که در قرن سیزدهم هجري قمري تالیف شده است، کتاب حدیقه الشعراي حاجی میرزا احمد ایشیک آقاسی شیرازي معروف به دیوان بیگی است - خاتمی،. - 73:1373این تذکره،تذکرهاي مفصل از شاعران و ادیبان و عارفان و درویشان و بزرگان عصر قاجار از سال 1200 تا 1310 هجري است - دیوان بیگی،:1364مقدمه - . ماثر الباقریه تالیف میرزا محمد علی وفاي زوارهاي از شاعران عهد فتحعلیشاه قاجار بود - جوادي،. - 112:1380این تذکره شرح احوال و اشعار کسانی است که سید محمد باقر شفتی معروف به حجه الاسلام و مسجد او را ستودهاند - همان،:1364مقدمه - .
در این تذکره نیز از شاعران دیگر سخنی به میان نیامده است.تذکره محک الشعراء تالیف محمد صالح شاملوي خراسانی یکی دیگر از تذکرههاي قاجاري است که به شرح احوال یکصد و هفتاد و هفت شاعر عصر قاجار اختصاص دارد - گلچین معانی،. - 170:1363 تذکره شبستان تالیف محمد علی بن عبدالوهاب حسنی حسینی یزدي متخلص به شهلا است. این تذکره نیز منحصر به شرح احوال شاعران قرن سیزدهم هجري میباشد - دیوان بیگی،:1364مقدمه - .
مجمع الفصحا
بهترین و کاملترین تذکره عمومی، دوره قاجار، تذکره مجمعالفصحا تالیف رضا قلی خان هدایت که درآن احوال شعراي ایران از آغاز شعر دري فارسی تا زمان خودش شرح داده شده است - براون،. - 219:1364 سال شروع تالیف مجمع الفصحا بدرستی مشخص نیست و چنین به نظر میرسد که هدایت از آغاز جوانی بدین کار مشغول بوده و ذوق تذکرهنویسی داشته است او در مقدمهي مجمع الفصحا ادعا کرده، براي تالیف این کتاب سی سال به تدریج به جمع آوري سند و مدرك و تحقیق مشغول بوده است اتمام کتاب چنان که خود در پایان کتاب متذکر شده در سال 1288 صورت گرفته است واگر سی سال از این تاریخ کم کنیم سال 1258 بدست میآید.
بنابراین او از سال 1258 شروع به تالیف مجمع الفصحا کرده است و کتاب ریاض العارفین نیز جزئی از کار کلی او بوده که به صورت تالیف مستقل در آمده است در این سی سال به علت اشتغال به کارهاي دیوانی و سفر در نوشتن این کتاب وقفه میافتاده تا آنکه بعد از سفر خوارزم به اشاره پادشاه به تکمیل و اتمام کتاب ناتمام خود همت گماشت و در سال 1288 موفق به اتمام آن شد - هدایت،. - 30-2: 1381هدایت در تالیف این تذکره از تذکره هاي دیگر بهره فراوانی برده است تذکرههاي معروفی مانند: تذکره لباب الالباب محمد عوفی، تذکره مجالس النفائس علیشیر نوایی،تذکره سام میرزاي صفوي الحسینی، تذکره میرزا طاهر نصرآبادي،تذکره دولتشاه سمرقندي، تذکره خیر البیان، همچنین هدایت کتابهاي تاریخی فراوانی مشاهده کرده و استفاده نموده است - خاتمی،. - 69:1373این تذکره شامل هفت بخش میشود:
-1 دیباچه در توضیح سخن منظوم و سبب تالیف کتاب
-2احوال و اشعار ناصرالدین شاه قاجار
-3احوال و اشعار سلاطین و حکام و شاهزادگان ،از ابوابراهیم اسمعیل سامانی تا یوسف عادلشاه دکنی،شامل شرح حال 113 نفر
-4شعراي متقدمین از ایران و سایر ممالک از زمان سغدي سمرقندي تا یوسف غزنوي،شامل شرح حال 320 شاعر -5ذکر شعراي متوسطین،از آهی ترشیزي تا یحیی گیلانی شرح حال 67نفر-6ذکر شعراي معاصرین،از ادیب مراغهیی آذربایجانی تا یغماي جندقی شامل شرح حال 360 نفر-7ذکر احوال و آثار مولف - گلچین معانی، . - 144:1363 یکی از ویژگیهاي تذکره مجمع الفصحا، رویکرد انتقادي آنهست. اگرچه نقدهاي آن از حبوبغض خالی نیست ولی به هر حال دست به انتقاد و مقایسه زده - جهانگرد، . - 79 :1390، ویژگی دیگر این تذکره بر خلاف تذکره هاي دوره قاجار روي آوردن به ساده نویسی است.
