مقاله مناسب سازی فضاهای شهری با تأکید بر نیازهای افراد کم توان ( مطالعه موردی : پیاده راه خیابان زند شیراز )

بخشی از مقاله

مناسب سازي فضاهاي شهري با تأکید بر نیازهاي افراد کم توان

(مطالعه موردي: پیاده راه خیابان زند شیراز)

چکیده

معلولیت به منزله پدیدهاي زیستی و اجتماعی، واقعیتی است که تمام جوامع، صرفنظر از میـزان توسعه یافتگی، اعم از کشورهاي صنعتی و غیرصنعتی با آن مواجه هستند. ارزیابی فضاهاي عمـومی بـا توجه به نیازهاي معلولان و جانبازان و برنامهریزي براي آن یکی از ضروریات هـر جامعـه، بخصـوص جامعه ماست که بعد از جنگ تحمیلی با جمع زیادي از جانبازان و معلولان مواجه شده است. مناسب-

سازي فضاهاي شهري، براي معلولان جسمی و عابرین پیاده، از جمله رویکردهاي عدالت محورانـه در برنامهریزي و مدیریت شهري معاصر محسوب میشود. با وجود این بسـیاري از عرصـههـاي عمـومی شهري همچون گذرگاه ها، پاركها و مراکز شهري در اغلـب شـهرهاي ایـران نظیـر شـیراز بـا معضـل نامناسب بودن فضا براي استفاده معلولان و عابرین پیاده مواجهاند. در همین راستا هدف این مقاله نیـز، تحلیل و آسیب شناسی جهت تردد معلولین، جانبازان و کمتوانان جسمی در خیابان زند شـیراز و ارائـه راهبردهایی براي مناسبسازي این فضاهاست. روششناسی انجام این پژوهش از نظـر هـدف تحقیـق، کاربردي و از منظر چارچوبِ پژوهش، تحلیلی- توصیفی است کـه بـه شـیوه پیمایشـی و در یکـی از خیابان مرکز شهر شیراز (خیابان زند) انجام میشود.

واژگان کلیدي: مناسب سازي فضا، معلولان، پیاده راه، خیابان زند شیراز.

.1 مقدمه

امروزه شهرهاي بزرگ و کوچک بـا مسـایل شـهري و شهرنشـینی دشـواري هـاي بزرگی را بوجود آورده است. توجه به نیازهاي انسانی در شهر یکی از مهم ترین عوامـل شکل گیري، گسترش و حیات شهرها است و در بین نیازهاي انسانی، پیادهروي یکـی از نیازهاي مهم اساسی انسان است که متأسفانه امروزه مورد بی توجهی و بی مهـري قـرار گرفته و شاید هم به فراموشی سپرده شده است. شهر، محل زندگی و ارتباط انسـانها بـا یکدیگر است، این ارتباط در فضایی به نام پیادهرو، زندگی اجتماعی شهر را رقم میزند و هر چقدر این فضا ایمن، امن، روشن، زیبا، متنوع و متفاوت باشـد زنـدگی اجتمـاعی شهر قويتر، واضحتر و پایدارتر خواهد بود. شهر را نباید فقط محل سـکونت دسـتهاي از افراد و مرکز قراردادها دانست، بلکه شهر فضاي تعامل افرادي با تواناییها، روحیات، افکار، آداب و رسوم، اعتقادات و احساسـات مختلـف اسـت .(Morris, R. 1968) از این رو، شهر سالم را میتوان شهري دانست که همه شـهروندان بتواننـد از خـدمات آن جامعه بهرهمند شوند. این محیط شهري باید ارائه دهنده خدمات بیشتر به اقشـار آسـیب پذیر باشد تا این گروه از صحنه جامعـه محـو نگردنـد و بـه فراموشـی سـپرده نشـوند.

مناسب سازي فضاهاي شهري بستر کالبدي در جهت رسیدن به فرصت هاي برابر بـراي همه افراد و اقشار جامعه به منظور تحرك و جابه جایی در سطح شـهر و دسترسـی هـر فرد به تمامی فضاهاي شهري از ضروریات رشد و توسعه جامعه محسوب میشود.

بر اساس برآورد سازمان ملل متحد بیش از ده درصد جمعیـت جهـان بـه گونـهاي ازمعلولیت رنج میبرند. در جامعهاي مانند کشور ما که تعداد قابل توجهی از این اقشـار داراي معلولیت را جانبازان جنگ تحمیلی تشکیل میدهند -کسـانی کـه در راه دفـاع از وطن جانبازي کردند- ضرورت توجه به این امر بیش تـر احسـاس مـیشـود (کارکنـان نصــرآبادي، 82 :1386 و.(24-27 مناســب ســازي فضــاهاي شــهري و بهبــود قابلیــت دسترسی و تحرك افراد داراي معلولیـت از نقـش و جایگـاه مهمـی در برنامـه ریـزي و طراحی شهري برخوردار است. تمامی افراد معلول در کشورهاي در حال توسعه جهـان

بویژه کشورها ما از میزان شیوع فقر و عدم دسترسی به فرصتهـاي برابـر اجتمـاعی و اقتصادي و به دنبال آن نامناسب بودن فضاهاي شهري رنج میبرند. یکـی از مهـم تـرین فضاهاي شهري، فضاهاي عمومی است که همواره شاهد بیشترین حجم اسـتفادهکننـده بوده و به عنوان بخش شهر به عمده ترین نیازهاي شـهروندان در ابعـاد مختلـف پاسـخ میدهند. در اهمیت فضاهاي عمومی، همین بس که این فضاها به عنوان بسـتر کالبـدي حیات مدنی و به عنوان تبلور فضایی مفهوم عرصه عمومی که عنصـر ضـروري جامعـه مدنی است (حبیبی، .(21-34 :1379

به گونهاي کلی بین انسان و فضاهاي پیرامون او هم به صـورت نـاقص و هـم بـه صورت کامل، در اشکال مختلف فردي و اجتماعی، ارتباط موقتی و دایم برقرار میباشد

(تقوایی، 57 :1384 و.(9-13 بنابر آمارهاي رسمی کشور در سال 1386 تعداد معلـولان کشور 1012222 نفر بوده که مطابق این آمار 10 درصد جمعیت کشور دچـار معلولیـت هستند (سال نامه آماري کل کشور، (1385 و از این تعداد سهم استان فارس 88853 نفـر و سهم شهر شیراز 31575 نفر بوده است (سال نامه آماري استان فارس، .(1385 با توجه به آمار مذکور و از آنجایی که شهر شیراز، شهري فرهنگی- ادبـی، تـاریخی و توریسـتی است و هر ساله توریست هاي بیشماري از این شهر بازدیـد مـیکننـد و بخشـی از ایـن توریستها را نیز معلولان تشکیل میدهند، اهمیت ضرورت توجـه بـه مناسـب سـازي پیادهروها و فضاي شهري با توجه به نیازهاي معلولان و جانبازان دو چندان میشود.
-2 دیدگاهها و مبانی نظري

در بررسی دیدگاهها و مبانی نظري مربوط به جنبش پیاده گسـتري، نخسـتین اثـر، کتاب »برنامهریزي و طراحی پیاده« است کـه در سـال 1971 در ایـالات متحـده منتشـر گردید .(Fruin, 1971) در سال 1975 انتشار کتاب »فضاهاي شـهري بـراي پیـاده« در گسترش و پراکندن مباحث مربوط به بهسازي فضاهاي شهري نقش مؤثري ایفـا نمـود.

(Pusharev, Sazupon, 1975) دو سال بعد هم کتابی با عنوان »فقط بـراي پیـادههـا«،

توسط برامبیلا و لانگو تالیف گردید که درآن، مبانی برنامهریـزي و طراحـی و مـدیریت

»مناطق بیترافیـک« در نـواحی مرکـزي شـهرها، مـورد بحـث و بررسـی قـرار گرفـت

.(Brambila, Roberto & Giannilongo, 1977) اپلیارد در کتاب »خیابانهاي قابـل زندگی« بر خلاف مدرنیستها تأکید میکند که، خیابانها باید در کنار عملکـرد شـهري، عملکردهاي فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و … را داشته باشـند .(Appleyard, 1981)

یان گل نیز در آثار خود بحث در زمینه پیادهراههـا و نحـوه طراحـی مناسـب فضـاهاي عمومی، به ویژه در اسکاندیناوي می پردازد و تأکید مـیکنـد بـه کمـک بهبـود کیفیـت فضاهاي همگانی، باید جاي خالی این فعالیتها را با فعالیتهاي گزینشی و اجتماعی پر کرد تا همچنان زندگی در فضاهاي شـهر جـاري بمانـد.((Gehl , 1987 سیمپسـون در کتاب »برنامهریزي مرکز شهر و حمل و نقل عمومی« از رویکرد پیاده گستري بـه منزلـه راهبردي در توسعه تجاري مراکز شـهرهاي قـدیمی یـاد مـیکنـد .(Simpson, 1988)

هاس کلاو نیز در اثر خود »عابر پیاده و ترافیک شهري« رویکردهاي متفاوت جداسازي ترافیک وسایط نقلیه را از پیاده، در بریتانیا و آلمان تجزیه و مقایسـه مـی کنـد و معتقـد است که براي جذب مردم به مراکز شهري، فراهم سازي محیط پیادهرو ایمن، خوشـایند و مطلوب ضروري است .(Hassklau, 1990)

در دو دهه اخیر نیز ادبیات مربوط به برنامهریزي و طراحی پیـاده، بسـیار متنـوع و گسترده شده است؛ بویژه آثار مربوط به »خیابان« و چگونگی احیاي آن بـه عنـوان یـک فضاي زندگی شهري، خود به صورت یـک موضـوع مسـتقل از دانـش برنامـهریـزي و طراحی شهري در آمده است. در حال حاضر هم شهرسازي سنتی جدید که امروزه به نام

»شهرسازي جدید« معروف شده، بسیاري از عناصر کالبدي شهر پایدار را معرفـی کـرده که مهمترین اجزاي آن تأکید بر عابر پیـاده، ترکیـب و آمیخـتن کـاربريهـا و تأکیـد بـر عملکردهاي اجتماعی به عنوان عامل وحدت بخش بناها و فضاهاي عمومی است.

.3 تعاریف و مفاهیم

.1-3 پیاده روي، معلولان و جانبازان

شبکه دسترسی که در شهر براي استفاده افراد غیرسواره بکار برده میشود، معمـولاً از طریق فضاهاي سبز، جوي آب، جداول، پلها و غیره از سـوارهرو جـدا مـیشـود. در واقع پیادهرو مکان تعریف شدهاي در شهر نیسـت و هـر فضـاي بـازي کـه از آن بـراي فعالیتهاي پیادهروي استفاده میشود، میتواند عنوان پیادهرو به خود بگیرد. در بسیاري موارد افراد پیاده در خیابانهاي پر رفت و آمد و مراکز شلوغ شـهري بیشـتر از پیـاده رو دیده میشوند حتی در مواردي اقتضا میکند خیابان به عنوان پیادهرو استفاده شود. بـراي داشتن حرکت سهل و آسان، لازم است که به هنگام طراحی و اجراي شـبکه عـابر پیـاده، عرض پیادهرو، جنس کف و شیب آن به دقت مورد نظر قرار گرفته و موانـع موجـود در مسیر به کناري گذاشته شوند. دقت در طراحی و اجرا بخصوص در این زمان که استفاده معلولین از این شبکه نیز مطرح میشود اهمیتی دوچندان مییابد (قائم، .(1367

.4 پیشینه پژوهش

اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال 1934 با توجه بـه دربرگیـري و شـمول آن بـر همه انسان ها، دامنه نگاه انسانی به افراد داراي معلولیـت را گسـترش داد. سـازمان ملـل متحد، قوانین فرصت هاي برابر براي افـراد داراي معلولیـت را در سـال 1994 تصـویب کرد، که در آن، ارایه چارچوب هاي بین المللی توسط مدافعان حقوق بشر و قانونگذاران براي حل مسایل ناتوانان و معلولین به کار گرفتـه شـد و دسـتور العمـلهـایی را بـراي هدایت برنامههاي مربوط به دسترسی برابر براي همه افراد ارایه کرده است. موسسههاي خیریه وام دهنده مانند بانک توسعه و بانک جهانی، در پیشرفت و توسعه حل مسـایل و مشکلات مربوط به معلولین و ناتوانان و مطرح کردن سیاست هـاي مربـوط بـه سیسـتم حمل و نقل و به ویـژه پـروژه هـاي مختلـف شـهري نقـش قابـل تـوجهی داشـتهانـد.

این رونـد و فراینـد توسـط سـازمان هـایی از جملـه در بریتانیـا و سـوئد ادامـه یافـت

در کشورهاي درحال توسعه، تدارك خدمات براي افراد معلول و ناتوان، هنوز هـم تا حد زیادي تابع دولت و جامعه مدنی میباشد. رویکـرد حقـوق بشـر بـه معلـولین و ناتوانان مانند هر شهروند عادي است که حق دارد از فرصتهاي اقتصادي، اجتمـاعی و فرهنگی موجود در جامعه بهره مند گردد. این فرایند به آرامی و آهستگی از سوي برخی از جوامع درحال توسعه پذیرفته شده است. برخی از کشورهاي درحال توسعه بویژه در آمریکاي لاتین و آسیا روش هایی را در ارتباط با این رویکرد، یعنی پذیرفتن معلـولین و ناتوانان در جامعه مدنی و مناسبسازي فضاهاي شـهري و سیسـتم حمـل و نقـل را در پیش گرفتهاند(.(DFID, 2000

یکی از مهم ترین مشکلات فضاهاي شهري کشور، نامناسب بودن فضاهاي آنهـا در ارتباط با اشخاص داراي معلولیت میباشـد کـه ایـن مهـم در هـر دو مـورد کالبـدي و رفتاري قابل ملاحظه میباشد. اولی ناشـی از نتـایج برنامـهریـزي شـهري غیرصـحیح و اقدامات عملی شهرسازانه و دومی پیامد اجتماعی- فرهنگی ناشـی از آن اسـت (اقبـالی،

.(1385 از دیدگاه برنامهریزان شهري، شهر سالم، شـهري اسـت کـه همـه ي شـهروندان بتوانند از فضاهاي آن بهرهمند شوند. این فضاي شهري، باید ارائهدهنده خـدمات بیشـتر به اقشار آسیبپذیر باشد تا این گروه از صـحنه جامعـه محـو نگردنـد و بـه فراموشـی سپرده نشوند. آن بخش از جامعه که به سبب ناتوانی جسمی- حرکتی، عملاً اسـتفاده از فضاهاي شهري محروم گشته است، علت را نه در »معلول بودن شـهر« کـه در »معلـول بودن خویش« جستجو میکند و خود را از نزدیک شدن به این فضاهاي شهري باز می-

دارد (پاکزاد، .(8-17 :1383 آنچه در دانش طراحی شهري بـراي فضـاهاي شـهري ارزش میباشد نقش اجتماعی و تعاملی است که این فضا در زنـدگی جمعـی شـهروندان ایفـا میکند (سـعیدنیا،. .(1383 پس با طراحی مناسب فضـاهاي شـهري و مناسـب سـازي آن، میتوان با معلولان در تعامل اجتماعی بود. رفع موانـع در شـهر، مـیتوانـد از اقـدامات مهمی باشد که مشارکت هر چه بیش تر معلولان در فعالیت هاي اجتمـاعی و حضـور در

فضاهاي شهري را براي آنان تضمین مـیکنـد (تـاج الـدینی، شـکوه السـادات، .(1385 تـأمین

شرایط زندگی از مهم ترین عوامل جذب معلولین در جامعه به شمار میرود(ایران شـاهی،

.(1385

.5 اهداف تحقیق و دلیل انتخاب موضوع تحقیق در مرکز شهر

براساس مسئله پژوهش و با استناد به اهمیت و ضرورت موضوع تحقیـق، اهـداف
این تحقیق عبارتانداز:
- ارزیابی پیادهرو و فضاي شهري با توجه به نیازهاي معلولان و جانبازان،

- میزان رضایت مندي معلولان و جانبازان از پیادهراه در فضاي مورد مطالعه، بسیاري از عابرین پیـاده در شـهر پیـادهرويهـاي خـود را در مرکـز شـهر بـه
منظورهاي ذیل انجام میدهند:
x رسیدن به مراکز آموزشی، خرید، اشتغال و سایر مراکز فعالیت هاي شهري،
x دستیابی به محل سواره رو، یا حمل و نقل عمومی،

x پیاده روي به منظور استراحت، ورزش و تفریح (گذراندن اوقات فراغت).

.6 سوال و فرضیه تحقیق

با توجه به مطالب بیان شـده و وجـود مسـائل و مشـکلات گونـاگون معلـولان و جانبازان در ارتباط با پیادهرو، در راستاي رسیدن به مناسبسازي فضاهاي شـهري و بـه خصوص پیادهرو و حضور مثبت معلولان و جانبازان در فضاهاي عمومی شـهر شـیراز، سعی میشود به سوالات مطرح شده در زیر پاسخ داده شود:

- تا چه حد مناسب سازي پیادهرو و فضاي شهري شیراز با نیازها و توانـاییهـاي معلولان و جانبازان مطابقت دارد؟

بر اساس اهداف و با توجه بـه اهمیـت و ضـرورت تحقیـق، فرضـیه ایـن تحقیـق عبارت است از:

- به نظر میرسد، پیادهروها و فضاهاي شهري شیراز با خواسـت و توانـایی هـاي معلولان و جانبازان چندان متناسب نیست.

.7 معرفی محدوده مورد مطالعه

شهر شیراز، مرکز استان فارس بـه روي جلگـه طـویلی بـه طـول 120 کیلـومتر و عرض 15 کیلومتر در طول شرقی 52 در جـه و 29 تـا 36 دقیقـه و عـرض شـمالی 29

درجه و 33 تا 41 دقیقه در فاصله 900 کیلومتري از تهران واقع شـده اسـت (سـال نامـه آماري استان فارس، .(1385 براي ارزیابی میزان مناسبسـازي پیـادهروهـاي ایـن شـهر براي معلولان و جانبازان، به عنوان نمونه خیابان زند شیراز انتخاب گردیده است کـه در ادامه بدان اشاره خواهد شد.

.8 جامعه آماري پژوهش

جامعه آماري این پژوهش، تمامی معلولان و جانبـازان حسـی و حرکتـی بـالاي 6

سال هستند که با توجه به انواع معلولیتها، جامعه آماري ایـن پـژوهش بـه پـنج گـروه ضایعات نخاعی، کم بینا، نابینا، معلول جسمی- حرکتی و ناشنوا تقسیمبندي شده است.

بدین منظور 80 عدد پرسش نامه به طور اتفاقی در بین جامعه هدف توزیع گردید که بـر این اساس 15 پرسش نامه در بین معلـولان ضـایعات نخـاعی، 15 پرسـش نامـه در بـین نابینایان، 15 پرسش نامه در بین کم بینایان، 20 پرسش نامـه در بـین معلـولان جسـمی -

حرکتی و 15 پرسش نامه نیز در بین ناشنوایان و بر اساس جمعیت آنـان توزیـع گردیـد.

در این پژوهش 30/4 درصد از پاسخ دهندگان را جانبـازان و 69/6 درصـد را معلـولان تشکیل دادهاند.