بخشی از مقاله
چکیده:
مقاله حاضر(پژوهشی بر معماری قلعه بهستان و ارتباط فرهنگی آن با دیگر معماری های صخره ای حوزه قزل اوزن) پژوهشی کاربردی است مبتنی بر تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه ای در خصوص معرفی معماری صخره ای یا دستکند بهستان یا مهستان که در بخش مرکزی شهرستان ماهنشان از توابع استان زنجان واقع شده است . این اثر تاریخی در حاشیه جنوبی رودخانه قزل اوزن و در 12 کیلومتری شهر ماهنشان قرار دارد .
رودخانه قزل اوزن یکی از طولانی ترین رودخانه های ایران است که از ارتفاعات چهل چشمه استان کردستان سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن به شاهرود به دریای خزر می ریزد . بیش از 50درصد طول خط سیر این رودخانه، در خاک استان زنجان جریان دارد. همانند سایر مناطق ، استقرارهای انسانی در این منطقه نیز از محوریت رودخانه قزل اوزن تبعیت نموده است .
در حاشیه جنوبی رودخانه قزل اوزن دو صخره عظیم به صورت همسان و یک شکل در جهت شرقی - غربی قرار گرفته که صخره غربی، معماری دستکند بهستان را در خود جای داده است . ارتفاع تقریبی این صخره از سطح زمین 250 متر است . این اثر تاریخی، از شمال غرب، به محوطه روستای قدیم بهستان(مهستان) و از سمت شمال، شمال شرق و شرق به رودخانه قزل اوزن منتهی می شود. اثر صخره ای بهستان که به قلعه نیز شهرت دارد از سه بخش دالانها، اتاقها و راه پله ها تشکیل شده و یکی از دستکندهای کم نظیر ایران است.
در این مقاله سعی شده است تا ضمن معرفی معماری دستکند بهستان ، با استناد به بررسی میدانی و منابع معتبر تاریخی، به بررسی ، مقایسه و شناخت ارتباط فرهنگی آن با معماریهای صخره ای واقع در حوزه استان زنجان بپردازد .و در انتها به منظور بهره گیری از این اثر تاریخی در راستای اهداف گردشگری پیشنهاداتی را نیز ارائه نماید .
کلمات کلیدی : بهستان ، معماری صخره ای ، دستکند، قزل اوزن
1 کارشناس ارشد باستان شناسی اداره میراث فرهنگی استان زنجان
1
مقدمه :
مقاله حاضر از دو روش مطالعات کتابخانه ای و بهره گیری از مستندات موجود به همراه مطالعات و بررسی های میدانی استفاده نموده تا به معرفی اثر تاریخی قلعه بهستان زنجان بپردازد.
معماری صخره ای یا دستکند از جمله ی آثار تاریخی است که همواره مورد توجه پژوهشگران، معماران، مردم شناسان و... بوده است. این آثار که بسیاری از آن ها ریشه در تاریخ چند هزار ساله دارند با کارکردهای مختلف در تمامی اعصار و قرون مورد استفاده
قرار گرفته اند. البتّه امروزه نیز در بعضی از نقاط جهان هنـوز هم از این نوع فضاها استفاده می شود.
از نمونه های معماری صخــرهای برجای مانده می توان به معماری صخره ای در ساردنی ایتالیا اشاره کرد که از حدود 2000 سال قبل از میلاد بــر جای مانـده و بهزبان محلی » ویچز « خوانده میشود. هم چنیـن در جنـوب انگلستـان نیـــز حفـــرههـایی در دل کــوه حفـــر شده است. در نـواحی اطراف » تــریپـولی » در سواحل جنوبی دریای مدیترانه هنـوز روستاهایی با حـدود 4000 نفر جمعیت یافت میشود که در خانههای صخرهای زنــدگی میکننــد. همچنیــن در کشور اتیــوپی کلیساهـــای متعددی از قـــــرن دوازدهـم میـــلادی در دل کــوه حفـــــر شده است. در جای جای کشورمان ایران نیز این گونه معماری ها به وفور دیده میشود که معمـاری دهکـده صخـــرهای کنـدوان و دهکــده صخـــرهای میمنـد از زیباتــرین، کمنظیــرتــرین و عجیبتــرین معمـاری صخــرهای در جهان به شمار می رود.
در مورد چگونگی آغاز ساخت معماری صخره ای، آقای تورج رهبر گنجه، بر این عقیده است که: ساخت معماری صخرهای انسان اولیه، با غارنشینی و برای گریز از سرما و گرما آغاز شد. تا اینکه در قرن هشتم پیش از میلاد توسعه و پیشرفتی چشمگیر در همه فنون و شئون هنر، به ویژه در معماری صخرهای ظهور نمود که چگونگی این هنر معماری را در گوردخمهها و یا آرامگاه هایی که در دامنه کوهها و صخرهها کندهاند؛ میتوان مشاهده کردبا. این حال بشر اوّلیه دریافت که از برآمدگی یک صخره طبیعی میتوان تندیسی تراشید و یا پناهگاه و جان پناهی مطمئن و مستحکم بنا کرد. (رهبر گنجه، 1376 ، ص(44
حال این استدلال برای شروع و ایجاد معماری صخره ای صحت دارد یا نه ، چندان در این نوشته اهمیتی ندارد آن چه مورد بحث و بررسی است؛ این نکته است که به هر صورت سازندگان این آثار ، با طرح و نقشه قبلی اقدام به ساخت چنین آثار شگفت انگیزی کرده اند . حفره هایی که در دل صخــره ها ایجـاد کرده و بهتـدریج آن را وسعت داده اند تـا فضای مناسب و مــوردنیـاز مثـل: خـانه، دخمه، عبادتگاه یـا آرامگـاه و ... ایجـاد شود. چنانکه برخی این آثار را محصــول مبــارزه انسان با صخره یا طبیعت قلمداد کرده اند.
موضوع این تحقیق، معماری صخره ای » قلعه بهستان «است که با توجه به ویژگی خاص خود از چند بُعد اهمیت داشته و قابل تأمّل و بررسی است. - 1 بررسی وجه تسمیه ، پیشینه مطالعات،توپوگرافی منطقه مورد مطالعه ، شرایط و لزوم احداث این اثر و منطقه ای که در آن واقع شده است و در اصل توپوگرافی و شرایط منطقه ای که لزوم احداث این اثر در آن جا را موجب گشته است با توجه به اهمیت و شرایط منطقه در ایجاد این اثر، موقعیت و پیشینه این شهرستان به صورت جداگانه بررسی می شود. -2 بررسی منابع آبی و حوزه آبریز منطقه که در همین رابطه رودخانه قزل اوزن و تأثیرات آن بر احداث و جایگیری اثر اشاره می شود.-3 معرفی قلعه بهستان و آثار صخره ای موجود در استان زنجان با ارائه موقعیت جغرافیایی آن ها بر روی نقشه هوایی. -4
بررسی وضعیت تسهیلات اعطایی و طرح های مؤثر بر توسعه گردشگری قلعه بهستان. -5 و در نهایت نتیجه گیری .
این پژوهش گام نخستی است در جهت معرفی و شناساندن این اثر شگفت انگیز تاریخی برای تمامی پژوهشگران و دوستداران میراث فرهنگی است با این امید که گام مؤثری در جهت حفظ و صیانت از این اثر باشد.
2
فرضیه های پژوهش
= بررسی پیشینه دقیق قلعه بهستان ، مقایسه آن با نمونه های مشابهی که به طور دقیق مطالعه شده اند و انجام برخی بررسی های کارشناسانه و کاوش؛ هویت واقعی آن و انتساب احداث آن به دوره ای خاص را مشخص خواهد نمود .
= شناخت دقیق کاربری اثر و اینکه آیا این اثر به منظور سکونت ، دیده بانی ، قلعه نظامی و یا با هدف دیگری احداث گردیده است؟
- حوزه آبریز قزل اوزن چه تأثیری بر شکل گیری تمدنهای این منطقه داشته است؟
×پیشینه تحقیق
قلعه بهستان در حاشیه جنوبی رودخانه قزل اوزن قرار گرفته است. با اینکه اکثر جهانگردان و مستشرقین در سفرنامه ها و گزارش هایشان از رودخانه قزل اوزن و زیبایی آن یاد کرده اند؛ ولی تاکنون در هیچ یک از منابع تاریخی به نام قلعه بهستان اشاره نشده است. از پژوهش ها و تحقیقات انجام یافته، می توان به ثبت و شناسایی تعدادی از محوطه ها و تپه ها توسط دکتر میر فتاح و دکتر ثبوتی اشاره نمود. همچنین گزارش بررسی و شناسایی شهرستان ماهنشان که توسط آقای ابوالفضل عالی در سال 1383 انجام گرفته است. در چند سال اخیر نیز، اقداماتی توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان برای تبدیل این محل تاریخی به سایت گردشگری، انجام گرفته است. به جز موارد ذکر شده، اقدامات دیگری انجام نشده است.
موقعیت جغرافیایی،وجه تسمیه و پیشینه تاریخی ماه نشان
شهرستان ماهنشان، از شهرستان های غربی استان زنجان است که از سمت شمال و شرق به شهرستان زنجان، از شمال غربی به استان آذربایجان شرقی، از غرب به شهرستان تکاب-استان آذربایجان غربی، از جنوب غربی به شهرستان ایجرود و از جنوب به شهرستان بیجار- استان کردستان محدود می شود.
این شهرستان در 47 درجه و 10 دقیقه تا 47 درجه و 59دقیقه در ازای خاوری و 36 درجه و 21 دقیقه تا 36 درجه و 59 دقیقه پهنای شمالی واقع شده است. (پرچکانی، 1384،ص(449 شهرستان ماه نشان شامل دو بخش مرکزی و انگوران، و پنج دهستان به نام های ماهنشان (مرکزی)، اوریاد، انگوران، قزل گچیلو
و قلعه جوق ساهی منصور است که مجموعاً 159 آبادی روستایی و دو نقطه شهری- ماهنشان و دندی- دارد (سالنامه آماری استان زنجان، .(1385
شهرستان ماهنشان از جاذبه های تاریخی و طبیعی فراوانی چون دریاچه طبیعی، رودخانههای متعدد دایمی و فصلی، کوههای سربه فلککشیده، چشمهها، باغها و کشتزارهای زیبا و دیدنی برخوردار است.
منطقه ماهنشان به عنوان یک منطقه کوهستانی در طول تاریخ، همواره مورد هجوم بیگانگان و به خصوص ایلات و قبایل مختلف بوده است، به همین منظور ساکنین و گروههای انسانی جهت دفاع و محافظت از خود اقدام به ایجاد ساخت و سازهای مستحکم و دفاعی نمودند؛ امروزه آن چه از این آثار برجای مانده است، به نام قلعه یا دژ معروف گشته اند. به جرأت می توان گفت قلاع تاریخی برجای مانده در منطقه ماهنشان در میان دیگر آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری این شهرستان ، از برجسته ترین آثار تاریخی منطقه محسوب می شوند.
امروزه آثار و بقایای قلاع شهرستان عموماً بر فراز ارتفاعات و کوههای بلند، نواحی صعب العبور و مناطق استراتژیک و به ندرت در داخل روستاها دیده می شوند. بیشتر قلعه های شناسایی شده مربوط به قرون پنجم تا هفتم هجری هستند و با توجه به ساختار مستحکم و تدافعی قلاع به نظر می رسد که تعدادی از قلعه های ماه نشان مربوط به فرقه اسماعلیه باشند. (عالی، 1383، ص
3
.(10
استحکامات تدافعی و فضاهای مختلف قلاع، اغلب با مصالح بومی مثل لاشه سنگ و خشت و ملاط آهک و ... ساخته شده اند. از میان قلاع شناسایی شده ماه نشان، قلعه ارزه خوران، قلعه بهستان، قلعه تخت بلقیس و قلاع جوق از مهمترین آنها می باشند. (عالی، 1383، ص .(15
در مورد نام منطقه ماه نشان، روایات متعددی وجود دارد. برخی از این روایات گویای این مطلب است که به علت قدمت زیاد و پیدا شدن آثاری از زندگی قوم ماد در این منطقه، نام » ماد نشان « به این ناحیه داده شد که به مرور زمان این نام به ماه نشان تبدیل شده است. (خالقی مقدم، 1380،ص(36 برخی نیز بر این عقیده اند که منطقه ماه نشان به علت داشتن انگور و می زیاد ابتدا به نام » می نوشان « معروف بود و به مرور زمان به ماه نشان تبدیل شده است.
تأسف آور است که این منطقه علی رغم غنای تاریخی فراوان، کمتر مورد توجه باستان شناسان و پژوهشگران قرار گرفته است . اگر چه بیشتر آثار باقی مانده از سابقه زندگی و سکونت انسانها در ایران و از جمله منطقه شمال غرب کشور ما مربوط به آریاییها میباشد، اما قبل از آمدن آریاها به فلات ایران، این سرزمین خالی از سکنه نبوده و مردمانی در آن می زیسته اند که با ورود آریاها و غلبه بر ساکنان منطقه، این مردمان به مرور زمان در جامعه وسیع آریایی جذب و مستحیل شدند. در منطقه آذربایجان و از جمله ناحیه زنجان، پیش از آمدن آریاها، تیرههای قومی زاگرسی و عیلامی مثل لولوبیها و گوتی ها میزیستهاند (رئیس نیا ، 1379،ص .(161 با آمدن آریاییها، ترکیب قومی در منطقه زنجان از بومیان محلی و اقوام آریایی (مهاجر) به وجود آمد.
