بخشی از مقاله
چکیده
سنگها به واسطه استقامت و دوامشان در دورههای مختلف به طُرُق گوناگون مورد استفاده قرار گرفتهاند . معماری صخرهای از گونههای مهم و کمتر مورد مطالعه قرار گرفتهی میراث سنگی کشور است، بخش عمدهای از میراث سنگی شمال غرب کشور در دامنه سهند واقع شدهاند که مجموعه روستاهای صخرهای و بویژه روستای تاریخی کندوان از آن قبیل هستند. درطی میلیونها سال فرسایش طبیعی تودههای آذرآواری در دره کندوان اشکال کله قندی به وجود آمدهاند که حداقل از 700 سال قبل مردم بومی منطقه با حفر خانههای چند طبقه در دل صخرههای سنگی فوق در آنها سکنی گزیده و روستای کندوان امروزی را به وجود آوردهاندکه در سال 1376 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و امروزه قطب گردشگری شمال غرب کشور در نیمه اول سال است.
اما از طرف دیگر معماری صخرهای فوق الذکر به علل مختلف شدیداً در حال تخریب است به نحوی که برخی از صخرههای کله قندی به کلی فروریخته و/یا غیر مسکونی شدهاند از اینرو نگهداری این مجموعه یادمانهای معماری صخرهای با توجه به شرایط متفاوت آنها نسبت به مصالح سنگی معمول از مباحث چالش برانگیز حفاظت پایدار محسوب میشوند که نیازمند ارائه رهیافتی تازه بر اساس شناخت کامل و اشراف اطلاعاتی بر آمده از کلیه جنبههای آسیب شناسی و امکانات موجود است. مقاله حاضر با تاکید بر انجام حفاظت پیشگیرانه در اولویت اقدامات حفاظتی، فرآیند انجام مرحلهای اقدامات را در قالب چرخه از تحقیق تا عمل در جهت کمک به پلان مدیریتی این روستا ارائه نموده است.
واژگان کلیدی: معماری صخرهای، روستای تاریخی کندوان، حفاظت پایدار، حفاظت پیشگیرانه، پلان مدیریتی.
1.مقدمه
انسان، نخستین زیستگاه خود را بر سنگها، در سنگها و از سنگها ساخت و نخستین اثراتش را با سنگ و برسنگ و در سنگ، نگارش و حک نمود - فلامکی، - 289 . 1387 بهنحوی که بخش اعظمی از تاریخ تمدنهای جهانی بر روی سنگ ثبت و ضبط شده است . - Ashurst & Dimes 2006 - ایران بهعنوان کشوری نیمهکوهستانی که انواع مختلف سنگ به فراوانی در آن یافت میشود، شاهد دورههای شکوهمند معماری کاملاً سنگی در ادوار مختلف بوده است، اما بهعلت گرم و خشک بودن بسیاری از مناطقش بهتدریج این نوع معماری کاربرد خود را از دست داده و به-جای آن، استفاده از معماری ترکیبی خشتی- سنگی و خشتی- آجری رایج گردیده است.
با این وجود، سنگ در موارد مختلف و در قالب آثار، اشیاء و تزئینات معماری همچنان کارآیی خود را حفظ کرده است - پیرنیا، 1381، . - 32 در میان گونههای مختلف آثار میراث فرهنگی، میراث سنگی بهعنوان قدیمیترین میراث بشر دارای تنوع گستردهای هستند که در یک تقسیمبندی کلی میتوان آنها را در 5 دسته مجزا تفکیک نمود: الف - ابنیه و سازههای سنگی - سنگ در قالب مصالح مورد استفاده برای ساخت و شکلدهی - . ب - تزئینات و آرایههای معماری سنگی - سنگ به مثابه بخشی غیر منقول و متصل به معماری و سازههای سنگی - . ج - ابزار، اشیا و مجسمههای سنگی - کلیه اشیا منقول سنگی در این دسته قرار میگیرند - .
د - سنگ نگارهها - شامل کلیه نقش برجستهها و نقوش بر روی سنگ اعم از نقاشی وکندهکاری - و در نهایت ه - معماری صخرهای. دراین میان معماری صخرهای بهعنوان یکی از قابلیتهای کسب درآمد از طریق توسعه گردشگری فرهنگی و تفریحی در مناطق مختلف دنیا محسوب میشوند استان آذربایجان شرقی و بهخصوص دامنه سهند از مناطق مهم ایران از نظر معماری صخرهای است، بهنحوی که طبیعت منطقه و قرارگیری در دامنه کوه باعث گردیده بسیاری از روستاها از بدنه سنگی سهند برای سکونت و تامین مصالح ساختمانی بهرهمند شوند. که برخی از آنها از جمله روستای تاریخی کندوان در فهرست میراث ملی به ثبت رسیدهاند و حفاظت از آنها در راستای نگهداری از میراث فرهنگی به مثابه ثروتهای ملی و هویتی کشور الزامی است.
روستای تاریخی کندوان - شکل. - 2، در دامنه غربی کوه آتشفشانی سهند از سال 1353 تا به حال از جنبههای مختلفی شامل: معماری صخرهای - مجتهدزاده، 1372؛ همایون، 1356؛ قرائیمقدم، 1378؛ رضوانی، 1386؛ گرجی مهلبانی و همکاران، - 1389، معماری بومی پایدار - Yahyavi & Shaghaghi 2012 - مطالعات مردمشناسی - پدرام،1370؛ سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، - 1373، زمینشناسی و جغرافیای طبیعی - معینوزیری، 1377؛ اکبری و همکاران، 1387؛ مقیمی اسکوئی، 1390؛ امینی بیرامی و اصغری، - 1392، مطالعات گردشگری - خداوردیزاده و دیگران، - 1378، گردشگری، توسعه اقتصادی و کار آفرینی - Ghasemzadeh, 2013; Dadvar et al,2012 - اکوتوریسم - اکبری و دیگران، - 1387، ژئوتوریسم - قنبری و دیگران،1391؛کرمی، 1386؛ گرجی مهلبانی و همکاران، 1388؛
- Ghazi et al, 2013، توسعه پایدار جمعیتی - - Ashrafi,2013 و مطالعات طرح هادی و عمران روستایی - مهندسین مشاور پدیده صامت، - 1387 مورد بررسی قرار گرفته است.
مطالعات فوق کندوان را بهعنوان یکی از قابلیتهای مهم گردشگری شمال غرب کشور و استان آذربایجان شرقی معرفی نمودهاند و نکته جالب توجه آن است که بر اساس مطالعات موجود عموم گردشگران کندوان، در درجه نخست برای دیدن خانههای کلهقندی، معماری صخرهای و در ادامه برای استفاده از مناظر طبیعی و آب معدنی روستا به این محل مسافرت میکنند - خداوردیزاده و دیگران، 1378؛ پور محمدی و نصراالله زاده . - 1392 در همین راستا با توجه به شرایط ویژه معماری صخرهای که با تجربیات و روش-های موجود در امر حفاظت و مرمت مصالح سنگی معمول سازگاری کمتری دارند در این مقاله به مواردی از قبیل مفاهیم و مظاهر، معماری صخرهای و در دامنه سهند با تاکید بر حفاظت پایدار از معماری صخرهای روستای تاریخی کندوان پرداخته شده است.
.2 روش تحقیق
تحقیق پیش رو بر اساس روش تحلیلی و توصیفی در کنار مطالعات اسنادی و کتابخانهای و تحقیقات میدانی انجام گرفته است. در مرحله مطالعات کتابخانهای از آنچه در متون، اسناد و تصاویر، پروندههای ثبتی، مقالات و طرحهای پژوهشی انجام گرفته در رابطه با موضوع، استفاده شده و در بخش توصیفی - تحلیلی تحقیق بر اساس مشاهدات و مطالعات میدانی نسبت به ثبت و ضبط وضعیت کنونی و توضیح شرایط موجود در جهت بررسی چالشهای حفاظت پایدار از معماری صخرهای روستای تاریخی کندوان به مثابه یک یادمان به هم پیوسته سنگی برای ارائه یک الگوی حفاظتی اقدام شده است.
.3 مفاهیم و مظاهر معماری صخرهای
در مطالعات معماری چند دهه اخیر ایران برای اشاره به گونهای از معماری که در بسترهای طبیعی و عموماً بدون استفاده از مصالح ساختمانی مرسوم و تنها با کندن و حفرکردن صخرهها و کوهها ایجاد شده، تعابیر معماری صخرهای - همایون 1356، مجتهدزاده1372؛ قرائی مقدم - 1378 و "معماری دستکند"1 - اشرفی - 1390 به کار رفته است که طیف وسیعی از آثار همانند نقوش برجسته حک شده بر صخرهها تا حفرههایی که در دل صخره برای استفاده و ساخت فضاهای مورد نیاز همچون خانه، آرامگاه و یا دخمه ایجاد شده، و حتی مجسمههای سنگی کنده شده از کوه وصخره را در بر میگیرند و بر همین اساس بیش از 200 اثر معماری صخرهای شامل انواع دخمهها، گور دخمهها2، نیایشگاههای صخرهای3 ، حمامها و مساجد صخرهای، پناهگاههای زیر زمینی و روستاهای صخرهای، در کنار دیگر آثار متفرقه، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پیشینه معماری صخرهای در جهان را شاید بتوان به مقبره رامسس در ابوسمبل که در حدود 1280 ق.م ساخته شده است، نسبت داد. برخی از گونههای شاخص معماری صخرهای بهعنوان پدیدههای شگفت انگیزی از مبارزه انسان با طبیعت در سراسر جهان عبارتند از: آثار صخرهای قارهی اروپا در توفا4 در اسپانیا و ساسی دی ماترا5 در ایتالیا، گیلا6 ومِسا وردا7 کالورادو در قاره آمریکا، نمونههای شاخصی همانند: باندیاگرا اسکارپمنت8 در کشور مالی و مات ماتا9 در کشور تونس در قاره آفریقا و همچنین در قاره آسیا آثار صخرهای شاخصی همانند: گوایاجو10 و یائو دونگ11 در کشور چین، بامیان12 در کشور افغانستان، معابد سنگی همچون آجانتا13 در هند واردیزیا14 در کشور گرجستان، کاپادوکیه15 در ترکیه و معماریهای صخرهای میمندوکندوان در ایران - . - Adeli,2011
برای نخستین بار در حوالی 1000 سال قبل از میلاد در ایران بهخصوص عصر مادها این گونه معماری ظاهر میشود - Rapp,2009.p.250؛ قرائی مقدم - 1378 که تنوع وافر انواع آن در کلیه نواحی ایران بهخصوص مناطق کوهستانی قابل مشاهده است. اصطلاح معماری صخرهای را به محصول مبارزه انسان با صخره و سنگ در جهت ایجاد فضای مناسب تعبیر میکنند. بهنحوی که اگر در دل صخرهای حفرهای ایجاد کرده و بهتدریج وسعت داده شود تا فضاهای مورد احتیاج - مثلاً خانه یا آرامگاهی - ایجاد گردد، میتوان این فضای ایجاد شده در دل صخره که سنگ طبیعی کالبد آن است را معماری صخرهای نامید - همایون،. - 1356 معماری صخرهای همچنین به سازههای کنده شده از صخرههای سنگی که از زمین جدا نشده و هنوز بخشی از زمین هستند اشاره دارد که البته ممکن است این واژه همپوشانی معنایی با واژه "معماری غاری"16 داشته باشد؛ اما نقطه تمایز این دو آن است که در معماری غاری لزومی به تراشیدن و کندن صخره نیست و معماری صخرهای الزاماً شکلدهی اطراف غار را شامل
