بخشی از مقاله
چکیده
موضوع غیبت امام عصر - عج - پس آغاز بعثت پیامبر - ص - در محافل دینی و سیاسی از مباحث مهم تاریخ اسلام بوده و در عصر عباسی و هرچه به زمان آغاز امامت امام دوازدهم نزدیک میشد، از حساسیت خاصی برخوردار بود. در زمان امام هادی - ع - لزوم آمادهسازی مردم برای این امر مهم بیشتر شد، لذا امام - ع - با اتخاذ شیوههای مختلف عملی و نظری به زمینهسازی امر مهم غیبت پرداختند. طبق پیشگوییهای پیامبر اسلام - ص - ، حکومت بنی عباس با اطلاع از نزدیک شدن به زمان امامت آخرین حجت خدا بر فشارها، مراقبتها و اذیت و آزارهای امام هادی - ع - و یارانش افزودند و امام را تحت نظارت و حتی حبسهای طولانی قرار دادند.
امام هادی - ع - نیز با ساماندهی و تقویت سازمان وکالت، پرورش شاگردان برای به عهده گرفتن پاسخگویی به نیاز شیعیان، مبارزه با منحرفین، مدعیان دروغین و وکلای خائن و اتخاد روشهای پاسخگویی غیرمستقیم از قبیل ارجاع به وکیل، ارجاع به کتب مورد تائید، پاسخ از پشت پرده و دیدار در روزهای خاص و همچنین از طریق دعا، زیارت، یادآوری و انتقال معارف از طریق نامه و توقیع و تدابیر دیگر به آمادهسازی شیعه برای ورود به امر غیبت پرداخت. این مقاله ضمن بررسی نقش امام در آماده سازی جامعه اسلامی برای عصر غیبت به تاکتیک و استراتژی او جهت آگاهی مردم به امر غیبت با استفاده از روش کتابخانهای به شیوه تاریخی و تحلیلی- توصیفی میپردازد. یافته این پژوهش نشان میهد که با توجه به وضعیت فرهنگی، سیاسی، اجتماعی جامعه اسلامی امام هادی - ع - اقداماتی را برای آماده سازی شیعیان در دوران غیبت در ساحت نظر و عمل انجام داده و این اقدامات تأثر فراوانی بر آمادگی شیعیان برای ورود و زندگی در دوران غیبت، همچنین خنثیسازی تلاشها و توطئههای دشمنان داشته است.
کلمات کلیدی: تشیع، امام هادی - ع - ، غیبت، سیره عملی، سیره نظری
مقدمه
غیبت امام عصر - عج - یکی از مسائل مهم در تاریخ اسلام به ویژه تشیع میباشد، پیامبر اسلام - ص - آغاز گر بحث مهدویت و غیبت بودند و پس از آن حضرت هر یک از امامان معصوم - ع - در زمان خود با روشها و شیوههای گوناگون و با توجه به مقتضیات زمان برای امر مهم غیبت زمینهسازی کردند. امام هادی - ع - برای آمادهسازی زمینه غیبت، حفظ جامعه شیعه از دوران خظر پیش آمده در عصر عباسیان به ویژه از زمان متوکل به بعد وزندگی در سامرا در مرکز نظامی در بین لشکریان از نظر عملی و نظری اقداماتی انجام دادند. این پژوهش ضمن بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی عصر امام هادی - ع - به بررسی سیره عملی و نظری او در زمینهسازی غیبت میپردازد.امام برای آمادگی دوران غیبت با تحکیم، تقویت، گسترش و تثبیت ساختار وکالت، برخورد با مدعیان دروغین و آمادهسازی جامعه در قالب احادیث و دعا، ارتباط با پیروان به صورت غیرمستقیم و مکتوب وعدم ارتباط مستقیم اقداماتی انجام داد.
به جزء منابع متقدم شیعه مانند منابع اصلی رجالی، تاریخی و کلامی شیعه و نیز ادعیه، زیارات و موسوعهها در تحقیقات جدید در مورد موضوع تحقیق مطالب پراکندهای آمده است که میتوان به کتابهای تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم - ع - نوشته جاسم حسین، تاریخ غیبت صغری، محمدباقر صدر و حیاه الامام الحسن العسکری از شیخ محمدجواد طبسی اشاره کرد. تبیین زمینه سازی مسئله غیبت یکی از امور مهمی بود که امامان شیعه تلاش فرواننی نمودن و وظیفه شیعیان را نیز به خوبی بیان فرمودند که شیعیان نیز ضمن آمدگی برای عصر ظهور در این امر نیز نباید غفلت کنند.
عصر امام هادی - ع -
دوره امام هادی - ع - مصادف با عصر عباسیان دوم یا دوره نفوذ ترکان 334 -232 - قمری - 847 / 965 م - بود. دوران امامت امام هادی - ع - با خلافت معتصم 227 -218 - ق - ، واثق - 232 - 227 ق - ، متوکل - 248 - 232 ق - ، منتصر، 248 - ق - ، مستعین 252 -248 - ق - و معتز 255 -252 - ق - هم زمان بود. برخی از آنان مانند معتصم و متوکل در میان خلفای عباسی به بیرحمی و عناد با خاندان نبوی - ص - شهره بود. در دوره حیات امام هادی - ع - قیامها و آشوبهای متعدد با انگیزههای متفاوت در جهان اسلام روی داد که غاصب بودن و عدم مشروعیت بنیعباس برای حکومت، عیاشیها، خوشگذرانیها، چپاول بیتالمال و تعدی و ستم به مردم از دلایل این قیامها بود. مهمترین قیامها، حوادث و وقایع مختلف این عصر عبارتند از: قیام علویان، شورش خرمدینان به رهبری بابک - طبری، . - 33 /10 :1375 فتنههای سامرا در سال 249 ق و 251ق، فتنههای بغداد در سالهای 249 و 252 ق توسط سپاهیان - ابن اثیر، 1402 ق: 122 /7و -169 . - 171 شورش خوارج در سال 252 ق به رهبری مساور بن عبدالحمید شادی بجلی موصلی که در سال 254 بر اطراف موصل مسلط شد و با شکست دادن فرماندار موصل در مسجد جامع آن شهر نماز جمعه خواند تا سال 263 ق به جنگ و غارت پرداخت - همان: - 310 -205
نزاع و درگیری خانوادگی - حسن، 50 /2 :1357 تا - 78 ، ادامه نفوذ ترکها در دستگاه خلافت - مسعودی، 1402 ق: - 53 /4 از دیگر حوادث زمان امام هادی - ع - بود. با توجه به عدم لیاقت، بیکفایتی و خوشگذرانی خلفا، ترکها به حدی در دربار قدرت گرفتند که خلیفه در دستان آنها به بازیچهای تبدیل شد که با اراده آنها نصب یا عزل و گاه حتی کشته میشد. یکی از پیامدهای نفوذ ترکها در دستگاه خلافت انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا بود - ابن اثیر،1402 ق: - 452-451 /7 معتصم در سال 220 ق درست با آغاز امامت امام هادی - ع - محل سامرا را برای ساخت شهر جدید انتخاب نمود و در سال 221 ق مرکز خلافت عباسی را به آنجا انتقال داد و از آن تاریخ به مدت 59 سال؛ یعنی تا سال 279 قمری، سامرا مرکز خلافت بنیعباس بود.
جهان اسلام به ویژه حاکمیت عباسی در عصر امام هادی - ع - با تقابلات اجتماعی و فرهنگی خاصی مواجه بود، مهمترین ویژگی جامعه عباسی در این زمان وجود اختلاف شدید طبقاتی بود، جامعه به طور محسوس به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم میشد. اقلیت غنی که خلفای عباسی و کارگزاران، درباریان و اطرافیان آنها بودند. به بزم، خوشگذرانی، عیاشی، زنبارگیها، حیفومیلها مشغول بودند و اکثریت فقیر و محروم که عامه مردم را شامل میشد در وضعیت نامناسبی به سر میبردند. خرج ماهیانه یک خانواده در آن دوره، بیش از 25 درهم نبود، یعنی به طور متوسط از روزی یک درهم فراتر نمیرفت. - جاسم، :1392 - 88 اما مخارج شخصی متوکل در سال افزون بر 76/502/500 درهم بود - همان: - 150 خلفای عباسی به ساختن قصرهای زیبا و پر زرق و برق علاقه بسیاری داشتند. متوکل دارای کاخهای گوناگون بود، هر وقت از ساختن قصری فراغت مییافت، ساختن قصر دیگری را شروع میکرد. او نزدیک به بیست قصر داشت و هر کدام نام ویژهای داشتند. قصر برج از زیباترین قصرهای او و دارای تصاویر بزرگی از طلا و نقره بود که هزینه ساختن آن را، 1/700/000 دینار برآورد کرده بودند - یعقوبی، . - 491/2 :1362
