دانلود مقاله 3127 بازبینی نقش شهرسازی ایرانی - اسلامی در ارتقاء هویت فضای شهری معاصر

بخشی از مقاله

چکیده

معماري و شهرسازي از مصادیق تبلور یافته فرهنگ مدنی یک جامعه است و هویت آن جامعه را به نمایش می گذارند، ملاحظه وجوه فرهنگی در معماري و شهرسازي، موجد کیفیتی در محیط است که بیانگر وجهی از هویت جامعه واجد آن فرهنگ می باشد. به این ترتیب محیط باید یادآور و تذکر دهنده ي ارزش ها باشد و شهر باید بتواند جامعه را به سمت ارزش هاي فرهنگی اش هدایت کند. شهرها و فضاهاي شهري گذشته ما از استقلال، شخصیت و هویت ویژه خود برخوردار بوده اند؛ مفاهیمی که نهایتا منجر به تعریف مفاهیم بزرگتري چون تعلق خاطر و حس شهروندي گشته اند؛ درحالیکه آنچه از اغلب شهرهاي معاصر ما در ذهن عموم شکل می گیرد جز مجموعه اي از ساختمان هاي بلند، خیابانها، ادارات، پارك ها نیست.امروزه با عدم رعایت شهرسازي بومی؛ شهرهاي ما دچار بحران هویت شده و هرچه می گذرد این بحران گسترده تر و عمیق تر می شود. در این میان در کشور ما، که یکی از غنی ترین سرزمین ها از نظر بهره مندي از میراث و دستاوردهاي فرهنگی است ، شیفتگی به مظاهر غیر بومی و فراموشی سهوي و عمدي هویت بومی به وفور مشاهده می شود. تمامی این عوامل لزوم شناخت هویت و فرهنگ اصیل گذشته ایرانی و نمود و احیاي آن در قالب شهرسازي و معماري ایرانی– اسلامی را ضرورتی انکار ناپذیر ساخته است. از این رو در مقاله حاضر ابتدا مروري بر مفاهیم هویت، فرهنگ و تبیین مفهوم معماري و شهرسازي ایرانی – اسلامی انجام گرفته، سپس به بررسی تاثیر فرهنگ ایرانی- اسلامی در ارتقا هویت فضاهاي شهري در دنیاي معاصر و در نهایت تبیین ضرورت احیاي هویت ایرانی – اسلامی در فضاهاي شهري پرداخته شده است. نتایج بدست آمده از مطالعات حاکی از آن است که بی هویتی شهرهاي معاصر، ناشی از عدم هماهنگی کالبد و ساختار فضاهاي شهري ، با اصول و ارزش هاي فرهنگی، شیوه زیست، تاریخ و هویت ملی است، که این روند ناشی از تقلیدي ناقص از الگوهاي بیگانه غربی می باشد.

واژگان کلیدي : فرهنگ، هویت، شهرسازي ایرانی – اسلامی، فضاي شهري.

-1 دانشجوي دکتري شهرسازي دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران- مدرس گروه شهرسازي دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد،
Email:Sanaz.saeedi@hotmail.com

-2 کارشناسی مهندسی شهرسازي موسسه آموزش عالی خاوران مشهد، Email:E.Rohani1@yahoo.com

2799

-1مقدمه

هنگامی که سخن از شهر به میان می آید، در واقع صحبت از مکانی است که بالاترین حد از تمرکز قدرت و فرهنگ یک اجتماع را در خود جاي داده است؛ مکان تبلور وسیع ترین شبکه هاي ارتباط اجتماعی، جایی که تعلق به آن و اهل آن بودن، نوعی هویت شناختی براي فرد به ارمغان می آورد. فضاي شهري پدیده اي سازمان یافته است از اطلاعاتی که در صور مختلف فرم، عملکرد و معنا تجلی می یابد، بستر شکل گیري و ارتقاء زندگی اجتماعی یک جامعه که بیانگر فرهنگ و شیوه شهرنشینی یک تمدن می باشد، فضاي شهري عینیتی است برخاسته از تلفیق روابط اجتماعی، در بستري کالبدي، در زمینه اي معنایی و در راستاي عملکردهایی مورد نیاز جمعی انسان. آنچه در شهرهاي امروز ما دیده می شود نه فضاي شهري که فضاهایی خالی محصول کنار هم قرار گرفتن بناها و تکه هایی باقی مانده از توده هایی هستند که کمتر معنا و مفهومی را به ذهن متبادر می کنند. (ماجدي و همکاران، .(264 :1390

پس از قرن 19 و پس از حضور اتومبیل در عرصه شهرها، فضاهاي عمومی به یکباره عمده کارکرد گذشته خویش را از دست داده و چالش ها و مفاهیم جدیدي مطرح گردیدند (کاشانی جو، .(95 - 106 :1389 انتقال معماري روز اروپا و امریکاي شمالی به کشورهایی چون ایران پیامدها و عوارض ناگواري در پی داشته است. در این میان یکی از شدیدترین مباحثه هاي رایج بین اهل حرفه از جمله شهرسازان اعم از برنامه ریزان و طراحان شهري، جامعه شناسان، روان شناسان و معماران از بین رفتن هویت شهري است. (کمیلی، محمد : 180 .(168- دور افتادگی فرهنگی، دور بودن از معیارها و اصولی که در تمامی محافل علمی و آکادمیک جزو پارامترهاي لازم و ضروري هر فضاي شهري شمرده می شوند، فاصله گرفتن از آنچه که پیشینه ارزشمند این گونه فضاها نام می گیرند، کیفیت هاي پایین زیبایی شناسانه، توسعه شهري بدون در نظر گرفتن اهمیت و جایگاه ویژه فضاي شهري در زندگی اجتماعی و تبعات منفی آن بر روحیه شهر (مردم و فعالیت ها)، استفاده به ناچار شهروندان از خالی هایی در میان توده ها تحت عنوان فضاي شهري و غیره از جمله مسائلی هستند که می توانند معرف وضع موجود باشند (ماجدي و همکاران، .( 264 :1390 در عین حال که حدود سه دهه پیش و با گسترش فناوري ارتباطات و اطلاعات و افزایش تقاضاي عمومی، کیفیت بخشی به فضاهاي شهري از یک راهکار به ضرورتی انکارناپذیر بدل گردیده است (کاشانی جو، .(95 - 106 :1389

هدف از نوشتار این مقاله، با عنایت به ارتباط بین جهانبینی و فرهنگ و معماري و شهرسازي، در هر جامعه اي، از جمله در جامعه اي با تفکر اسلامی و فرهنگ ایرانی متکی به آن، که فرهنگ اسلامی نه فقط مذهب بلکه ملیت این کشور نیز بوده است، بازشناسی و ارائه شاخص هاي ارتقاي هویت فضاهاي شهري از طریق بکارگیري رویکردي با فرهنگ و هویت ایرانی – اسلامی است و سعی دارد تا با مطالعه بازار سرشور در شهر مشهد که نمونه اي از یک فضاي شهري با هویت مشهد می باشد، با ارائه شاخص هاي یاد شده به ارتقاي هویت از دست رفته آن مدد رساند.

2800

-2 روش تحقیق

این مقاله درصدد آن برآمده تا براساس مدل پیشنهادي یعنی بررسی امکان استفاده از رویکرد شهرسازي ایرانی-اسلامی به ارتقاء هویت بازار سرشور مشهد به عنوان یکی از فضاهاي شهري معاصر این شهر بپردازد. لذا در این مقاله با استفاده از اسناد مکتوب قابل استناد ، آمارهاي ارائه شده از سوي مراجع معتبر و روشهاي میدانی از طریق مصاحبه با کارشناسان مربوطه و برخی افراد ذي نفوذ ، و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی با استفاده از تکنیک کیفی چک لیست هاي دودویی به ارائه و تحلیل شاخص هاي مطرح در رویکرد ایرانی-اسلامی و فضاي شهري باهویت در نمونه موردي مطرح شده بپردازد.

-3 چارچوب نظري

-1 -3 فرهنگ

تایلور می نویسد: » فرهنگ را مجموعه اي به هم پیوسته از اعتقادات، آداب و رسوم، اشکال معرفت هنر و مانند آن باید دانست که افراد آن ها را به مثابه اعضاي جامعه اي خاص کسب می کنند و این مجموعه می تواند به روش علمی و به صورت مکتب پیچیده مورد مطالعه قرار بگیرد) « تامپسون، .(159:1387 بنابراین در این جا می توان گفت که فرهنگ نظام درونی شده اجتماعی است که جامعه آن را به یک باره خلق نکرده است، بلکه پیش از ما نیز همواره وجود داشته است. استوارت هال معتقد است » فرهنگ، ساز و کارها یا مکانیزم جا افتاده اي است که ویژگی جامعه، طبقه یا گروهی خاص را در مقطع تاریخی خاصی نشان می دهد. فرهنگ در بردارنده ایدئولوژي هاي عملی است که جامعه را قادر می سازد تا موقعیت وجودي خودش را تجربه و تفسیر نماید و معنا آن را دریافت کند. در این میان باید توجه داشت که تمایز بین فرهنگ ها اهمیت بسیاري دارد و همین مساله باعث می شود تا فرهنگ، پویا و فعال جلوه کند. زیرا هر فرهنگی وقتی که در مقابل فرهنگ دیگري قرار می گیرد معنا و هویت خود را بروز می دهد. چرا که از سویی » فرهنگ عبارت است از رفتارها و فرایندهاي تولید معنا با متونی، که در جریان زندگی روزمره با آن مواجه هستیم.« بنابراین، فرایند معنا سازي به خودي خود و صرفا در درون خود فرهنگ انجام نمی شود، بلکه در فرایند ارتباطات بین دیگر فرهنگ ها رخ می دهد. از این رو اعتقاد به فرهنگ مسلط و به عبارتی اعتقاد به رویکردي تحت عنوان »خود و نه دیگري« باعث انزواي آن فرهنگ و عدم ابراز معنا و هویت می شود (رشیدي و خبري، .(81 – 88 :1390

-2-3 هویت

2801

مفهوم هویت از دیدگاه شهرسازي و معماري غالبا در دو بخش مکمل یکدیگر مطرح می شود. اول، ایجاد خاطره و تداعی در شخص؛ و دوم، تمایز و استقلال از شخص. بنابراین تشخیص هویت فرایندي قیاسی بین عینیتی موجود با داده هایی از آن در ذهن است. از این دیدگاه هر فضا به رغم موجودیت خارجی مستقل، در فرایند ادراك به پدیده اي ذهنی تبدیل می شود و ما در فرایند این همانی از این تصویر ادراکی و ذهنیت خود بهره می گیریم و فضا را با آن می سنجیم. پس تشخیص هویت در واقع نوعی ارزش گذاري یا تعیین کیفیت است که بین فضا با اندوخته هاي ذهنی فرد از تجربیات مستقیم تا فرهنگ و سنت ارتباط کاملی برقرار می کند (کمیلی، محمد : .(168- 180

هویت عبارت است از شخصیت و حقیقت هر شئ یا شخص یا شهر که صفات و مشخصات جوهري او را در بر می گیرد حویژگی هاي هر شهر تحت تاثیر محیط جغرافیایی شامل ساختارهاي فرهنگی – تاریخی آن منطقه جغرافیایی شکل می گیرد حالبته ساختارهاي فرهنگی ازجمله ایدئولوژي و سیاست هاي حاکم بر هرمنطقه

جغرافیایی به شدت در هویت شهر تاثیر می گذارد، ازاین رو می توان گفت هویت هر شهر تجلی فرهنگ
درمحیط است(شماعی و پور احمد، .(95:1385 لازم به ذکراست هویت شهر با شکل شهر تفاوت هایی دارد
امروزه شهرهاي زیادي داریم که به ظاهر زیبا محسوب می شوند ولی از عناصر هویتی تهی می باشند حهویت و
شخصیت شهر زمانی معنا پیدامی کند که شاخص هاي خاص شهر نمود یابند حشاخص هایی که ریشه در مکان و زمان دارند و با سنت، عقاید و به طور کلی با دانش و فرهنگ آن جامعه پیوسته اند(همان: .(93 به عقیده الکساندر، هویت در محیط فرهنگی تجلی می کند که ارتباط طبیعی و منطقی بین فرد و محیط حاصل شده باشد وي معتقد است که بین فرد و محیط زندگی اش ارتباط و احساس تعلق خاطر به وجود نخواهد آمد، مگر آن که قادر به شناخت عمیق و تشخیص آن باشد، توان درك تمایز آن نسبت به محیط هاي دیگر را نیز داشته باشد و بداند در چه زمانی و به چه صورت، پاسخ مناسبی به کشش هاي انجام یافته در آن محیط بدهد (سلسله، علی و سلسله، محسن، » .(47 -58 :1388 کالن «هویت را توجه به شخصیت فردي هر محیط و پرهیز از یکنواختی و مشابهت در محیط هاي شهري از طریق به جلوه درآوردن ویژگی هاي خاص هر محیط تعریف می کند (کالن، .(78:1377 در تعریف هویت محیط مصنوع، راپاپورت هویت را خصوصیتی از محیط که در شرایط مختلف تغییر نمیکند و یا خصوصیتی که موجبات قابلیت تمیز و تشخیص عنصري را از عنصر دیگر فراهم می آورد و عناصر شهري را از یکدیگر متمایز می سازد، تعریف می کند (بنتلی، .(98:1382 لینچ در کتاب شکل خوب شهر، هویت را به معناي بسیار ساده گمعنی مکان تعریف می کند گهویت یعنی حدي که شخص میتواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکانها مورد شناسایی قرار دهد، به گونه اي که شخصیتی مشخص و منحصر به فرد داشته باشد (لینچ، .(105:1376 در یک تعبیر زیبا چنین آمده است گهویت گوهري است که من با آن منم و زنده ام. این گوهر را چه فرد و چه جامعه در یک بستر تاریخی به دست آورده اند. علوم و فنون، مهارت ها، اندیشه ها و تجارب با ارزش سودمندي که امروز از دیگران می گیرند، در تحلیل نهایی، از

2802

اجزاي هویت ما خواهند شد و رمز و راز بقاي خودي در همین است (فراستخواه، .(72 فرهنگ و محیط، هویت ساز زندگی انسان میباشند، به نحوي که هرکدام نقش اساسی در تشکیل هویت بر عهده دارندح از دیگر سو می توان دید که فصل مشترك هویت انسانی محیط و هویت فرهنگی انسان، هویت محیط را تشکیل میدهد( نمودار .(1

نمودار شماره:1 ارتباط انسان، فرهنگ، محیط و نسبت آنها با هویت

-1-2-3 ارتباط فرهنگ و هویت

فرهنگ جامعه یکی از مهمترین منابع اصول و ارزشهایی است که ملاك عمل پدید آورندگان آثار انسانی (عالمان و هنرمندان) هستند حاین اصول و ارزشها به انحاء مختلف، عوامل هویت بخش جامعه اي هستند که به آنها معتقد است حیکی از مهمترین این زمینه ها، تظاهر و جلوة این اصول و ارزشها در معماري و شهر استح (نقی زاده، محمد، .(30:1386 تصویر شماره ذ نشان دهنده نمونه اي از کالبد شهراسلامی تاریخی می باشد و هویت اسلامی در آن نمود دارد حبنابراین میتوان گفت گاگر مبانی فکري و به تبع آن شیوه زیست و اصول شکل دهنده فضا و مبانی طراحی از بیگانگان اخذ شده و به طور مستقیم ملاك عمل قرار گیرند، به تدریج استحاله هویتی و فرهنگی رخ خواهد داد حاما اگر تعاملات با سایر جوامع در پرتو جهانبینی و فرهنگ خودي رخ دهد، تثبیت و تقویت هویت ایرانی را در پی خواهد داشت (نمودار شماره (2 و (تصویر شماره .(2

2803

تصویر شماره :(1) نمونه هایی از سیطره معنوي تصویرشماره( :(2 نمونه هایی از تکرار معماري بی هویت بیگانه

مساجد و عناصر مذهبی بر کالبد شهرهاي تاریخی

-2 -2-3 عوامل و نشانه هاي هویتی شهر

با توجه به جمیع جهات مربوط به انواع و مراتب هویت، عوامل و عناصر متنوعی را میتوان به عنوان نشانه هاي هویتی یک شهر یا عنصر معماري نام برد: مؤلفه هاي هویتی شهر در دو گروه اصلیل شکل لول محتوا لقابل طبقه بندي هستند، که البته نامگذاري هاي دیگري از جمله گظاهر و باطن، پیدا و پنهان، کالبدي و معنایی، عینی و ذهنی را میتوان براي این دو گروه برگزید حدر گروه اول (بارزه هاي شکلی) میتوان از نشانه، اندازه، تعداد، جمعیت، تمیزي، آلودگی، عملکرد، شلوغی و مانند آن نام برد حدر گروه دوم (بارزه هاي محتوایی) موضوعاتی چون نمادها، معنی، تاریخ، فرهنگ مردم، عملکرد، رفتار، زیبایی، پاکی و ححح قابل ذکر هستند (نقی زاده، .(351- 361 :1386

-3 -2-3 بحران هویت

بحران هویت که در واقع به تقابل بین هویت موجود و هویت مورد نظر ایشان یا بین هویت انسان و آرمان هایش و یا بین هویت انسان و هویت جامعه اي که الگوي وي می باشد مربوط می شود، موضوعی است که در طول تاریخ، انسانها و جوامع مختلف کم و بیش با آن مواجه بوده اند. علت اصلی بحران هویت را در تزلزل انسانها نسبت به

2804

هویت واقعی خویش می توان جستجو کرد کهطبیعتاً از تزلزل اعتقادات و باورها ناشی می شود حاین بحران نتیجه طبیعی و ناگزیر غفلت از بعد معنوي حیات است حاین غفلت و این بحران، بدان حد براي انسانیت انسان خطرناك و فاجعه آمیز تشخیص داده شده اند که عده اي را که حتی خود اعتقادي به اخلاق و معنویات ندارند، بر آن داشته است تا بگویند ل بهتر است اخلاقیات و مذهب را در جامعه ترویج کنیم، اگر چه خود اعتقادي به آن نداریمحل (سلسله، علی و سلسله، محسن، .(47-58 :1388

بحران هویت که گاهی از آن به بی هویتی نیز تعبیر می شود، در واقع، به تقابل هویت یک پدیده، با هویت مورد نظر یا هویت مطلوب از آن پدیده اشاره دارد. از نظر برخی صاحب نظران شهرسازي نظیر دکتر نقی پور، » بی هویتی « شهرهاي ایرانی و به ویژه بی هویتی شهرهاي بزرگی چون تهران ناشی از مدرن کردن کالبد شهر قبل از مدرن کردن ساختار اقماري و اداري شهر بوده است . به عبارت دیگر علت اصلی » بی هویتی « شهرهاي ایران، ناهماهنگی کالبد توسعه هاي معاصر که تقلیدي ناقص از الگوهاي بیگانه غربی هستند، با اصول و ارزشهاي فرهنگی، با شیوه زیست، با تاریخ و هویت ملی و با بافتهاي شهري تاریخی است حبحران هویت شهر را باید با بحران هویت انسانی به ویژه با بحران هویت اهل شهر متناسب دانست (نقی زاده، .(364-368 :1386

-3-3 مفهوم شهر و معماري اسلامی

به نظر می رسد که در مورد تعریف شهر اسلامی می توان گفت: ل شهر اسلامی به طور خاص فرایندي است کـه همانند تحول و شدن ساکن خویش، در حال تحول بوده، و همواره خویش را با نیاز هاي زمان و مکان و اهل خود و البته با استناد به مفاهیم و اصول و ارزش هاي اسلامی وفق خواهد داد. به این ترتیـب شـهر اسـلامی مـاهیتی است ثابت که در هر مکان و زمان تجلی ویژه ي خویش را خواهد داشت. به عبارت دیگر، شهر اسـلامی مـاهیتی است بالقوه که می تواند در هر زمان و مکانی با توجه به فن آوري و مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی (که بـا اصول و ارزش هاي اسلامی در تعارض نباشند) تفسیر و تجلی خاص خویش را داشته باشدل

-1-3-3 صفات شهرسازي ایرانی – اسلامی

صفات شهر اسلامی بر اساس متون اسلامی را علاوه بر شهر اسلامی شهر زیبایی، بر اساس دوازده صفت به شرح گشهر تجلی توحید، شهر عبودیت و عبادت، شهر تقوا، شهر هدایت، شهر ذکر و تفکر، شهر عدالت، شـهر اصـلاح، شهر شکر، شهر عبرت، شهر امنیت، شهر احسان، و شهر میانه دسته بندي می نماییم(نقیزاده).

شهراسلامی، شهر تجلی توحید است. میدانیم فرق است بین »احد« و »واحد« و بین »فرد« و »یک « براي تجلی توحید در شهر اسلامی، میتوان از وحدت هایی سخن گفت که وحدانیت خالق هستند، بدون اینکه شـباهتی بـه احدیت او داشته باشند (نقی زاده،.(1378 وحدت طبیعت، وحدت جامعه، وحدت کالبد شهر و امثـالهم از جملـه

2805

وحدت هایی هستند که لازم است در شهر اسلامی وجود داشته باشند تا بتوانند جامعه رابه سمت وحدت اصـلی رهنمون سازند.

در بررسی صفت عبودیت و عبادت به عنوان یکی از صفات الهی شهر اسلامی نیز به داشتن توجه خاص به عناصر شاخص عبادي و نیایشی شهر، مثل مساجد و حسینیه ها، تاکید خـاص شـده اسـت (نقـی زاده،.(1378 و بـراي رسیدن به این هدف لازم است مواردي مثل مکان یابی مناسب مساجد در طراحی ساختار کالبدي شهر به گونـه اي که هیبت و هویت مساجد حفظ شود و یا طراحی خاص نمادگرایانه معماري مساجد یا هویت آنها که ریشه در فرهنگ اسلامی دارد، توجه زیادي شود. در بررسی این صفت شهر اسلامی نیز ملاحظـه میگـردد کـه از راههـاي اصلی به حقیقت درآمدن روح عبودیـت در شـهر اسـلامی، برقـراري صـفاتی مثـل تقـارن، همـاهنگی، معمـاري نمادگرایانه با نگاهی آسمانی (که جملگی آنها از مفاهیم زیبایی هستند)، در عناصر شاخص عبادي و نیایشی شهر و ساختار کالبدي شهر اسلامی میباشد (رفیقدوست، شهابیان،.(1387

از دیگر صفات شهر اسلامی »تقوا« استح تقوا را میتوان به عنوان عامل از بین بردن و یا عدم ایجاد زمینه بروز گناه معنی نمود (نقی زاده،.(1378 استاد مطهري درباره مفهوم و لزوم رعایت تقوا چنین می نگارد: » تقوا به معناي عام کلمه لازمه زندگی هر فردي است که میخواهد انسان باشد و تحت فرمان عقل زندگی کند و از اصول معینی پیروي نماید ح تقواي دینی و الهی یعنی این که انسان خود را از آنچه از نظر اصولی که دین در زندگی معین کرده خطا و گناه و پلیدي و زشتی شناخته شده، حفظ و صیانت کند و مرتکب آنها نشود.« بدین ترتیب مشخص میگردد که از جمله مهمترین راههاي گسترش تقوا در شهر اسلامی پرهیز از ایجاد زمینه هاي سخت افزاري تماي باخطا، گناه، پلیدي و زشتی است و همین موضوع بیانگر این است که هر چه مفهومی متضاد زیبایی دارد باید از شهر اسلامی زدوده شودحاز دیگر صفات شهر اسلامی، ذکر و تفکر استح نقی زاده معتقد است تجلی کالبدي این صفت در شهر اسلامی از سه طریق کلی به شرح زیر امکانپذیر است: -1 تماس مداوم و نزدیک با طبیعت و عناصر طبیعی و توجه به قدرت گسترده آفریدگار جهان هستی که خود موجب ذکر در انسان میشودح -2 بهره گیري از آیات قرآنی در ترکیب با سایر هنرهادر جاهاي مختلف شهر -3 بهره گیري از نمادها و نشانه هایی که معناي معنوي و روحانی را در خویش مستتر دارند در سطح شهر، در بررسی هر یک از این موارد، ارتباط بی قید و شرط آنها با زیبایی قابل ملاحظه است. طبیعت با تمام زیبایی ها و شگفتی هاي مستتر در خود حکایت از قدرت مطلقه خداوند دارد. به منظور ارتباط بهتر انسان با طبیعت، همان گونه که در شهرهاي سنتی نیز ملاحظه میکنیم شهر با طبیعت پیوند دارد و این پیوند همان گونه که گفته شد علاوه بر زیبایی عامل تذکر به انسان نیز است.در استفاده از آیات قرآنی در سطح شهر نیز به توام بودن آن با سایر هنرها توصیه شده است(رفیقدوست، شهابیان،.(1387 مفهوم سایر صفات شهر اسلامی، مثل: عدالت، هماهنگی، اصلاح، امنیت، احسان، و میانه نیز کاملا واضح می باشد و از توضیح آن صرف نظر می گردد.

2806

-2-3-3 تعامل فناوري هاي نوین معماري جهان با معماري ایرانی - اسلامی

ورود تکنولوژي به یک جامعه، چالش ها و کثرت گرایی هایی را در زمینه هاي سیاسی، اقتصادي و فرهنگی – اجتماعی مطرح می کند که مهم ترین آنها بحران فرهنگی و بحران هویت است. چرا که در مقایسه با عناصري چون سرزمین، نژاد، قومیت و نظایر آنها، فرهنگ، یکی از مهم ترین عناصر هویت ساز محسوب می شود. هم اکنون کمرنگ شدن مرزهاي فیزیکی و نزدیکی انسان ها به یکدیگر، باعث ایجاد یک هویت جهانی با اشتراکات فرهنگی شده است (گل محمدي، .(1381 در این خصوص، هنر معماري، به دلیل ارتباط مستقیم با زندگی عینی انسان ها، در مواجه با پدیده جهانی شدن نقش مهمی را در تعمیق و یا تضعیف فرهنگ و هویت بازي می کند. معماري معاصر ایران نیز به دلیل تغییر نیازهاي فضایی – کالبدي، اجتماعی – فرهنگی، اقتصادي و سیاسی جامعه و مردم، راه حل هاي جدیدي را می طلبد. چرا که فناوري، حقیقت شرایط حال است. (آصفی و ایمانی، .(21 – 34 :1391 به نظر می رسد که ارائه رویکردهایی در جهت کمک به معماري معاصر ایران که در عین توجه به شرایط مکانی – زمانی، گامی در جهت بازپروري و احیاي دوباره فرهنگ و هویت ملی با بهره برداري مناسب از فناوري هاي نوین بردارد، ضروري و اجتناب ناپذیر است؛ در این خصوص در مقاله ل چالش هاي فناوري هاي نوین در معماري و تعامل آن با ارزش هاي معماري اسلامی ایران ل پژوهشگران، رویکردي را ارائه نموده اند که بتواند در عین بهره گیري از دانش و فناوري روز جهان، شرایط خود بستر و ویژگی هاي محیطی، فرهنگی – اجتماعی، اقتصادي، توان و مهارت دست اندر کاران را نیز در نظر داشته باشد. در واقع این رویکرد در عین جهانی بودن، بومی است و از آن به عنوان رویکرد ل جهانی – بومی ل نام برده شده (همان: .(391 آنچه در ذیل آمده است، فقط تبیین چالش ها و راه حل هاي آن در حوزه فرهنگی – اجتماعی این رویکرد است.

2807

جدول شماره( :(1 ارائه راه حل هایی در تقابل با چالش هاي پیش رو در حوزه فرهنگی – اجتماعی معماري در تعامل با فناوري هاي نوین

چالش ( فناوري به عنوان تهدید ) در معماري در حوزه فرهنگی راه حل هاي ارائه شده
– اجتماعی
 پیشرفت جهانی علم و فناوري ماشینی و استفاده همسان  باز پروري و احیاي دوباره فرهنگ هاي ملی همراه با ابداع و فناوري با تحلیل موارد
از آن مشابه دیگر سرزمین ها (خود جدید= تعامل بین فرآیندهاي جهانی و محلی)
 بحران هویت و معنا  بازیابی و باز تعریف وجود خود در درون نه از سنت ها و مکان
 جدایی فضا و زمان از قید مکان  پیوند گذشته به حال و تداوم زمانی در آینده
 کنار زدن فرهنگ خودي و تقلید صرف از غرب  مسئولیت در برابر فناوري و استفاده از تمدن خودي در فرم ها و پوسته ها
 بحران فرهنگی ناشی از نابودي فرهنگ بومی و سنتی قوم  هویت فرهنگی و اقتصادي نو
گیرنده در برابر فرهنگ همراه تکنولوژي  ملت جهان وطن – شهروند جهانی
 فراموشی مکان و یکسانی شکلی بناها  معنا گرفتن هویت ملی کنونی بر اساس همسازي با دیگر ملت ها و بازسازي هویت
 تهدیدات زیست محیطی ناشی از فناوري صنعتی هاي ملی جدید
 دگرگونی فناوري ارتباطات و شکل گیري هویت هاي نو  ارتقاء دائمی توان خود در عرصه هاي گوناگون و رصد فرصت ها و تهدید ها و
 تضعیف فرهنگ و هویت ملی و دینی مواجهه فعال و خلاق
 از بین رفتن مرزهاي فیزیکی  بومی گرایی مدرن
 شبکه اینترنت و ماهواره جهت خدمات عمومی

ماخذ: (آصفی و ایمانی، (21 – 34 :1391

-3 -3-3 بررسی ارتباط فرهنگ و هویت ایرانی – اسلامی

بنابراین فرهنگ (ارزشهاي فرهنگی) و معماري/ شهرسازي، تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند حبه دلایل عدیده اي، این تأثیرات به ویژه تأثیري که معماري و شهرسازي بر فرهنگ می گذارند بسیار پیچیده و قابل توجه می باشد ح به اجمال می توان گفت کهاولاً فرهنگ جامعه بر شیوة زیست و فعالیتهاي انسان و در نتیجه بر روند خلق فضا تأثیر مستقیمی دارد حتا جایی که غالب محققین و حتی کسانی که سعی در دگرگونی و استحاله معماري / شهرسازي و محیط و فضاي زندگی ملتها دارند، در وهله اول به دگرگونی فرهنگی جامعه تأکید می ورزندثانیاًو معماري و شهرسازي تأثیرات وسیعی بر زندگی و شیوه زیست و ارتباط انسان ها با یکدیگر و در نتیجه بر فرهنگ جامعه دارند حدر عصر حاضر به جهت پنهان بودن اصول و مبانی نظري معماري و شهرسازي و همچنین به دلایل غلط مباحثی که رخ میدهد، توجه به تأثیر معماري و شهرسازي بر فرهنگ و استحاله فرهنگ جامعه در اثر رواج شیو هاي خاص از معماري و شهرسازي، اهمیت ویژه اي یافته است حدر این مورد می توان گفت که محیط (معماري شهر) واجد هویتی است که این هویت نشان از مفاهیم و مقولاتی دارد که اهم آن به قرار زیر هستندگ

- هویت محیط مصنوع بیانگر ارزشهاي حاکم بر جامعه میباشندح
- هویت محیط مصنوع بیانگر ارزشهایی است که جامعه به متصل بودن به آن تمایل داشته و خویش را در صورت واجد بودن و رعایت آن ارزشها، در مسیر کمال و ترقی می پنداردح

- ویژگی هاي محیط مصنوع بیانگر هویتی هستند که جامعه تمایل دارد به آن هویت شناخته شودح

2808

- ویژگی هاي محیط مصنوع بیانگر هویت جامعه اي هستند که آن محیط را پدید آورده و در آن زیست می کند
ح
- ویژگی هاي محیط مصنوع بیانگر هویتی میباشند که عده اي (طراحان، برنامه ریزان و مدیران شهر) می خواهند برایجامعه به وجود آورندح

نمودار شماره :(2) تثبیت یا استحاله فرهنگ ایرانی

ماخذ: نقی زاده، 455:1386

بر این اساس بهترین حالت را می توان وقتی دانست که آثار انسان و از جمله شهر، بر پایه اصولی شکل گرفته و هویتی را دارا باشند که آن اصول منبعث از فرهنگ جامعه بوده و هویت حاصله مبین اصول و مبانی فرهنگی مأخوذ از جهان بینی جامعه بوده و در عین حال، جامعه با آگاهی کامل به این ارتباطات، از داشتن چنین هویتی خرسند باشد و به آن مباهات کند.

-4-3 مفهوم فضاي شهري

فضاي شهري به باور اندیشمندان معماري و شهرسازي، فراتر از فضاي کالبدي و مولفه هاي هندسی آن است. فضاي شهري در یک تعریف عام، شامل فضاي زندگی شهروندانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه براي رسیدن به مقاصد مختلف طی می شود(پاکزاد، .(1375 ماتین خیابان ها، بلوارها، میدان ها، پارك هاي شهر به انضمام نماهاي ساختمانی که آن فضا را تعریف نموده اند جزء فضاي شهر و در حیطه مطالعات طراحی شهري می داند

2809

(گلکار، .(1378 لنگ نیز عرصه عمومی را متشکل از فضاي بین ساختمان ها می داند (سلطانیو نامداریان، :1389 .(126 فضاي شهري، فضاي خالی بین ساختمان ها نیست، بلکه مفهومی است در برگیرنده ي محیط کالبدي، فعالیت ها، رویداد ها و روابط میان آن ها ( مدنی پور، .( 1384 از نظر کالن، فضاي شهري مهمترین مکان براي نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به رویدادها و واقعه هاي اجتماعی است (کالن، .( 1377 نکته کلیدي در موفقیت فضاي عمومی، وجود یک بستر تبادل است. بدون حضور فعالیت هاي اقتصادي در سطوح و لایه هاي مختلف نمی توان فضاي شهري ایجاد کرد. از آنجا که تبادل فقط در فعالیت هاي تجاري خلاصه نمی شود، فضاهاي عمومی شهر بایستی امکان ایجاد ارتباطات اجتماعی و فرهنگی را نیز فراهم آورند (کارمونا و همکاران، :1388 .(195

جدول شماره –2 مهمترین صاحبنظران و رویکردهاي مرتبط با فضاهاي عمومی شهري

دوره زمانی رویکرد غالب

دوره اول:

انقلاب صنعتی تا تاکید بر ادراك فضایی و بصري

1960

تاکید بر تاثیرات محیطی - رفتاري

دوره دوم: 1960 تا 1990

رویکرد تقویت تعاملات اجتماعی

صاحب نظران

کامیلوسیت

گوردون کالن

راب کریر

آلدوروسی

کریستوفر الکساندر

کلیف ماتین

علی مدنی پور

جهانشاه پاکزاد

کوین لینچ

آموس راپاپورت

رومدي پاسینی

التمنت، هولویل و

مور

جان لنگ

حسین بحرینی

حنا آرنت

پاول زوکر

مفاهیم کلیدي

تداوم بصري در حرکت پیاده

توجه به دیدهاي متوالی عابر پیاده در طراحی فضاهاي
شهري

توجه به عناصر و جنبه هاي کالبدي عرصه عمومی شهر

توجه به جنبه هاي کالبدي عرصه عمومی شهر

رشد تدریجی و نظم غیر هندسی فضاهاي شهري
معرفی عناصر اصلی طراحی شهري با تاکید بر نقش

خیابان و میدان در شهر

بازشناخت طراحی شهري با نگرشی بر فرآیند اجتماعی
– مکانی فضاي شهري

معرفی انواع فضاهاي شهري و تبیین اصول طراحی
هریک با رویکردي بومی

گره، لبه، نشانه، مسیر و حوزه
عناصر پنجگانه سازنده سیماي شهر

موقعیت غیر انفعالی انسان در مقابل محیط
جهت یابی عابران پیاده در محیط هاي شهري

جهت یابی مردم در فضاي شهري و توجه به نیازهاي

ویژه کاربران

بررسی تاثیرات روانی – ذهنی فضاهاي شهر بر مردم

دریافت آدمی از فضا تصورات مردم از محیط بعنوان

نوعی طرحواره ذهنی

ارائه ضوابط مناسب طراحی با تحلیل کمی و کیفی

فضاي خیابان و الگوهاي رفتاري استفاده کنندگان بویژه عابران پیاده
قلمرو عمومی عامل اصلی برونگري و زندگی سیاسی و

عمومی

میدان عامل تبدیل جامعه به اجتماع نه صرفا محل

2810

جین جیکوبز ویلیام وایت

یان گل

اولدنبرگ

کلر کوپر مارکوس
تونی گارنیه

اشپراي رگن

تاکید بر حرکت در فضاي شهري و گسترش پیاده مداري لارنس هالپرین

ادموند بیکن

هیلییر

مایکل اي آرث
لوییس مامفورد
فرانسیس تیبالدز
آندره دوآنی
رویکرد ایجاد امنیت و مقیاس انسانی در فضاي شهري پیتر کنز
الیزابت پلاتز

دوره سوم: زیبرگ
الزلیتکا
1990 تا کنون دین برنان
سرگئی چرمایف
گرهام هاگتون
ملاحظات زیست محیطی و پایداري کولین هانتر
هوگ بارتون


ریچارد راجرز

تجمعی از افراد

پیاده رو ها عامل ایجاد امنیت و تقویت اجتماعی

تاکید بر نقش اجتماعی فضاهاي شهري

سه گروه فعالیت در فضاي شهري؛

ضروري، انتخابی، اجتماعی

تاکید بر عرصه هاي عمومی شهر به عنوان مکان سوم

(خانه و محل کار؛ مکان اول و دوم)

ارزیابی محیط سکونتی و معرفی فضاهاي شهري هفتگانه

حفاظت آب و هوایی پیاده ها، عبور پیاده ها از درون

فضاهاي سبز

پیاده روي ایجاد کننده بیشترین سطح تماس با یک

مکان شهري

اولویت حرکت پیاده در فضاي شهري، افزایش کیفیت

پیاده روي

نظام هاي حرکتی عامل پیوند دهنده کل شهر، حرکت
پیوسته عامل تجربه فضا

ارتباط میان حرکت (عمدتا پیاده) و وضعیت فضاهاي
شهري

تمرکز بر کاهش یا حذف اتومبیل در فضاهاي شهري

شهر مکان تبلور فرهنگ و دفاع انسان در مقابل اتومبیل

توجه به مقیاس انسانی در تمامی اجزاي شهري

کاربري مختلط، بازگشت به ساختار محلات سنتی، طراحی شهري با کیفیت

طراحی فضاهاي عمومی در جهت گسترش ادراکات
ایمنی و کاهش جرم و ترس از جرم

توجه به عوامل تهدید محیط زیست انسانی در شهرها ارتباطات سازنده میان ساختمان ها، مسیرها و فضاهاي
باز

شبکه فضاي باز براي مدیریت آلودگی و افزایش فضاي
سبز محلی

عرصه عمومی مشوق اجتماعی و عامل تحرك

ماخذ: (کاشانی جو، (95 - 106 :1389

2811

-4 معرفی حوزه و محدوده مورد مطالعه

مشهد مقدس به درستی" میراث معنوي و فرهنگی مردم ایران "است .این شهر بیش از 1000 سال است که این میراث عظیم معنوي و فرهنگی را در طول زندگی پرماجراي خود خلق کرده است. این شهر تاریخی و با هویت، در فاصله 900 کیلومتري شهر تهران قرار داشته و به عنوان دومین کلانشهر ایران شناخته شده است. جمعیت این شهر حدود 2457083 و مساحت آن28784هکتار می باشد.

محله سرشور؛که وجه تسمیه آن دقیقاً معلوم نیست در جنوب شرق محله سراب و غرب حرم مطهر واقع بوده و پس از محله سراب اعیان نشین ترین محله شهر محسوب می شده است.