بخشی از مقاله
ارزیابی تأثیر توسعه صنعت گردشگری بر فاکتورهای اجتماعی- فرهنگی جامعه روستایی با استفاده از مدل SWOT (نمونه مورد مطالعه: روستای زیارت گرگان)
چکیده
امروزه گردشگری یکی از امید بخشترین فعالیتهایی است که از آن به عنوان گذرگاه توسعه یاد میکنند. لزوم توجه به گردشگری روستایی در زمینه توسعه پایدار از مباحث جدید در دهههای اخیر میباشد. گردشگری روستایی عنصری اساسی برای احیاء و بازسازی روستاهاست و مانند هر پدیده دیگری دارای ابعاد مثبت و منفی بوده و جامعه مقصد را تحت تأثیر قرار میدهد. لذا هدف اصلی از این پژوهش بررسی آثار اجتماعی-فرهنگی توسعه گردشگری روستایی در روستای زیارت شهر گرگان است. پس از انجام مطالعات کتابخانهای در مرحله اول جهت آشنایی با متغیرهای پژوهش، سپس به شناخت بستر پژوهش و مشکلات ناشی از گسترش گردشگری روستایی و در نهایت به ارائه نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید تکنیک SWOT از نگاه جامعه میزبان و مسئولین پرداخته شد. نتایج حاصل از پژوهش نشاندهندهی این است که گسترش گردشگری روستایی در روستای زیارت اگرچه در بعد اجتماعی- فرهنگی تأثیرات بسیار مخربی بر جامعه میزبان نداشته و تنها در چند مورد مانند تغییر در پوشش اهالی، نبود امنیت با توجه به افزایش حضور گردشگران، تغییر در بافت مسکونی و در نتیجه تغییر در اعتقادات جامعه میزبان میتوان اشاره کرد، اما در صورت فقدان برنامهریزیهای مناسب و در طولانیمدت میتواند اثرات جبرانناپذیری بر جامعه میزبان و کالبد روستا وارد نماید.
کلمات کلیدی: گردشگری روستایی، اثرات اجتماعی-فرهنگی، توسعه روستا، روستای زیارت گرگان، مدل .SWOT
.1 مقدمه
رویکرد گردشگری پایدار به عنوان شکلی از گردشگری جایگزین، در پی بهبود کیفیت زندگی ساکنین محلی، ارتقاء تجربیات گردشگران و حفظ محیط زیست مقصد میباشد . در این رویکرد، موفقیت هر پروژه گردشگری مستلزم شناخت و درک کیفیت حمایت جامعه میزبان است. اگر جامعه میزبان بر این باور باشد که توسعه گردشگری در حال تخریب محیط اجتماعی و فیزیکی آنها است و گردشگران عامل این روند هستند، ممکن است کیفیت تعاملات میان ساکنان وگردشگران دچار تنزل شود.[19] امروزه استفاده از ظرفیتهای نهفته در مناطق و نواحی روستایی با هدف کمک به اعتلا و توسعه این نواحی و تسریع روند توسعه درونزای مناطق از ابزارهای اساسی برای تحقق توسعه پایدار مناطق روستایی به شمار میرود. توسعه روستایی فرایندی است که منجر به ارتقاء توانایی روستاییان برای کنترل محیطشان بشود و بهعنوان پدیدهای است که شامل فاکتورهای نهادی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، تکنولوژیکی و فیزیکی میباشد که میبایست بهطور همه جانبه ارتقاء یابد تا زمینه بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی ساکنین روستا را فراهم آورد.[22]
از این رو، برنامهریزی در راستای گردشگری پایدار در نواحی روستایی باید براساس اهداف و اولویتهای ساکنین باشد و حتی برخی از محققین گام را از این هم فراتر گذاشته و پیشنهاد میکنند که سطح فعالیتهای گردشگری محلی میتواند تنها بههنگام کسب اجازه قانونی از ساکنین ارتقاء یابد. مقوله گردشگری روستایی نیز در شمار اولویتهای اساسی است که در این فرآیند مدنظر صاحب نظران و متولیان توسعه نواحی روستایی قرار دارد.[4] گردشگری در محیطهای روستایی با توجه به توسعه شهرنشینی، بهبود سیستم حملونقل و ارتباطات، افزایش اوقات فراغت و غیره در حال گسترش است و می-تواند موجبات اشتغال و توسعهی خدمات و امکانات را در روستاها فراهم سازد که از طریق نفوذ و تاثیر بر کلیه جوانب زندگی روستایی، آنها را چه از نظر اقتصادی و چه از نظر فرهنگی- اجتماعی رو به رشد میرساند.[15]
عواملی که بر نحوه نگرش جامعه میزبان نسبت به گردشگری در مقصد موثرند، در قالب اثرات اجتماعی، اقتصادی و محیطی مطالعه میشوند. در این زمینه پیامدهای مطلوب به عنوان منافع و پیامدهای نامطلوب به عنوان هزینههای توسعه گردشگری در نظر گرفته میشوند. در این پژوهش، اثرات گردشگری روستایی در قالب فاکتورهای اجتماعی-فرهنگی در نظر گرفته شده است. ازاینرو، اصلیترین هدف این تحقیق تعریف و تحلیل مفهوم گردشگری در نواحی روستایی و همچنین میزان تاثیر این نوع گردشگری بر ابعاد اجتماعی جامعه میزبان است. بنابراین با توجه به اهداف ذکر شده سوال اصلی پژوهش نوع نگرش و دیدگاههای جامعه میزبان نسبت به توسعه گردشگری روستایی در روستای زیارت از دیدگاه فاکتورهای اجتماعی-فرهنگی چگونه است؟
.2 پیشینه پژوهش
در مطالعات محیطی، استفاده از مطالعات پیشین میتواند بهعنوان پلی در جهت ارائه راهبردهای لازم برای بهبود شرایط گردشگری روستایی در بستر پژوهش باشد. در جدول شماره (1) به بیان مطالعات انجامشده در زمینه گردشگری روستایی و اثرات ناشی ازآن پرداخته میشود.
.3 مبانی نظری پژوهش
در کشورهای جهان از گردشگری بهعنوان کاتالیزوری کارآمد برای بازسازی و توسعه اجتماعی نواحی یاد شده است.[25] بالا رفتن سطح درآمد، افزایش ایام فراغت، تغییرات و نگرشهای جدید به مفاهیم زندگی و ضرورتها ایجاب میکند که گردشگری به شدت گسترش یابد. بنابراین بسیاری از دولتها در سراسر جهان، به نقش و اهمیت گردشگری بهعنوان منبعی برای ایجاد درآمد و اشتغال پی بردهاند. در نتیجه بسیاری از آنان مناسباتشان را برای بهرهگیری از مزایای نسبی این صنعت، توسعه دادهاند.[15]
.1,3 گردشگری روستایی
تحولات جهانی در زمینه شهرنشینی بعد از جنگ جهانی دوم، گسترش شهرها، آلودگیهای ناشی از شهرها و افزایش اوقات فراغت باعث شکلگیری گردشگری روستایی شده است. در دهههای بعدی گردشگری بهعنوان ابزاری برای توسعه روستایی محسوب میشود. بنابراین کارشناسان سعی در گسترش نقش گردشگری با استفاده از مدلهای مختلف در توسعه روستایی دارند.[23] توریسم روستایی به مجموعه فعالیتها و خدماتی که در ارتباط با یک شخص گردشگر، در هنگام مسافرت به مناطق روستایی انجام گیرد، گفته میشود و میتواند شامل توریسم کشاورزی، توریسم مزرعه، توریسم طبیعی و توریسم فرهنگی باشد.[22] گردشگری اشکال مختلفی دارد که اکنون شکلی نوین و گزیدهای از گردشگری با عنوان گردشگری روستایی، با هدف توسعه پایدار جوامع محلی در نواحی روستایی و بهعنوان ابزاری برای توسعه اقتصادی و اجتماعی و یکی از مهمترین مشاغل مدرن در مناطق روستایی ارتقاء یافته است.[26] در شرایط امروز، غلبه کشاورزی بهعنوان فعالیت اقتصادی اصلی روستاییان به لحاظ اقتصادی و اجتماعی، به تنهایی توان پاسخگویی به نیازها و خواستهها و ترجیهات جامعه روستایی نیست. با توجه به تجربیات جهانی، گردشگری روستایی میتواند منافع قابل ملاحظه اقتصادی و اجتماعی را برای نواحی روستایی از طریق افزایش درآمد و بهبود زیرساختها داشته باشد. گردشگری روستایی بهعنوان فرآیندی در توسعه روستایی، در نظر گرفته می شود که میتواند در قالب سیاستهای توسعه منطقهای و محلی، امکان توزیع عادلانه خدمات و تسهیلات عمومی در مناطق روستایی را ایجاد کند که بهبود کیفیت زندگی، کاهش مهاجرتهای روستایی و برخورداری روستاییان از معیشت پایدار را به همراه دارد.[20]
کنفرانس جهانی گردشگری روستایی، گردشگری روستایی را شامل انواع گردشگری با برخورداری از تسهیلات و خدمات رفاهی در نواحی روستایی میداند، که امکان بهرهمندی از منابع طبیعی و جاذبههای طبیعت را همراه با شرکت در زندگی روستایی(کار در مزرعه و کشاورزی) فراهم میآورد. هرچند که گردشگری روستایی در مجموع موضوع جدیدی نیست، اما اهمیت آن و نقشی که در توسعه پایدار جوامع محلی ایفا میکند، بهتازگی مورد تایید قرار گرفته است.[7] سازمان جهانی گرشگری معتقد است که گردشگری پایدار دنیای امروزی، رهیافت جامعی است که خواهان رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون تاثیرگذاری مخرب بر زیستبومهای طبیعی است و بر این نکته تاکید دارد که در قالب توسعه گردشگری، بشر قادر خواهد بود که جوانب مشخصی از محیط را در جهت مثبت یا منفی تعدیل یا دستکاری کند.[13]
از طرفی پیدایش بحرانهای اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی ناشی از گردشگری انبوه، باعث ایجاد تحولی عمیق در رویکردهای نظری شده و شکلگیری رهیافت گردشگری پایدار روستایی، نتیجه ی آن بود که در این رهیافت بهجای گردشگری انبوه، انواع گونههای گردشگری چون: طبیعتگردی، گردشگری زراعی، گردشگری فرهنگی و ... ترویج میشده است. رویکردهای نظری گردشگری روستایی، ابتدا جهتگیری سختافزاری(مادی و فیزیکی) داشت اما با رویکرد گردشگری پایدار، تاکید صرف بر توسعه فیزیکی، جای خود را به توسعهی همهجانبه و متوازن داد. جهتگیری اغلب برنامههای توسعهی روستایی در عمل، اقتصادی و فیزیکی است که با نتایج بد کارکردی و پیدایی آسیبهای اجتماعی- فرهنگی و زیستمحیطی همراه است. این نتایج منفی علیرغم تغییر رویکردهای نظری، بیانگر دشواری در تحقق عملی گردشگری پایدار روستایی است. گردشگری روستایی یکی از انواع گردشگری است که شکل پایدار آن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیطی، بسترساز دستیابی به توسعهی پایدار جوامع محلی میشود. از اینرو، دستیابی به این مهم، نیازمند طراحی، تدوین و به-کارگیری الگوی راهبردی بههمراه راهبردهای مناسب و ویژهی این نواحی از سوی برنامهریزان و مدیران گردشگری است.[19]
با توجه به این تعاریف از گردشگری و گردشگری پایدار روستایی بایستی تاکید کرد که اساس گردشگری روستایی، ترکیب محیطزیست روستایی، فعالیتهای مزرعه و فرهنگهای خاص موجود در روستا بهمنظور فراهمآوردن زمینه تفریح و تنوع برای گردشگران و ایجاد فرصتی برای افراد محلی در جهت کسب درآمد بیشتر، ایجاد اشتغال و آشنایی با فرهنگهای مختلف و ایجاد ارتباط با افراد خارج از روستای خود است.[24]
فواید و آسیبهای ناشی از گردشگری روستایی از سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرند که در جدول شماره (2) به تعدادی ازآنها اشاره میشود.
بنابراین بطور کلی جریان گردشگری روستایی را میتوان از دو منظر مختلف مورد توجه قرار داد. از یک سو محیطهای روستایی و پیرامون آنها این فرصت را مهیا میکنند تا گردشگران فارغ از هیاهوی شهری و سیطره تکنولوژی در بطن سنتی روستا زمانی را به فراغت بگذارنند و از دیگر سو در کنار آن گردشگری روستایی بهعنوان راهکاری برای جلوگیری از رکود اقتصاد و مهاجرت به بیرون جمعیت بومی در نظر گرفته میشود. این در حالی است که گردشگری روستایی برای به نتیجه رسیدن اهداف مورد نظر خود به پایداری و حفاظت محیط روستا، احیاء و ثبات اقتصادی جوامع روستایی و توسعه تجارب گردشگری در مقیاس کوچک به عنوان یک شیوه عمل وابسته است.[11]
بنابراین بطور کلی، توسعه مناطق روستایی بههمراه شناخت قابلیتها و تنگناهای آن، یکی از محورهای اصلی برنامههای توسعه محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها بوده است. لذا، توسعه مناطق روستایی یک ضرورت بنیادی برای توسعه محلی، منطقهای و ملی است که میتواند مهمترین هدفهای توسعه را تحقق بخشد.[8] با توجه به دیدگاهها و نظریات مختلف در زمینه گردشگری روستایی می توان ابراز داشت که گردشگری روستایی از یک سو با فراهم آوردن فرصتهای جدید برای بسیاری از روستاها بهعنوان وسیلهای است که به جوامع روستایی حیات دوباره میدهد و موجب توسعه این نواحی میشود و این سکونتگاهها را پا برجا نگه می دارد و از سوی دیگر توسعه بدون برنامهریزی سبب آسیب های اجتماعی و زیستمحیطی در سکونتگاههای روستایی میشود.
.2,3 اثرات و فرصتهای اجتماعی- فرهنگی گردشگری روستایی
فرهنگ جامعه یکی از پایههای اصلی گردشگری است. بدون فرهنگ که تفاوتها را ایجاد میکند، همه مکانها شبیه به هم بنظر میرسد. در پایان یک سفر اگر در ما احساس جدید یا متفاوت ایجاد و فایدهای حاصل نشود، اگر تفاوتی در مقصدها وجود نداشته باشد، یک سفر را بهندرت میتوان سفری مطلوبتر از دیگری تلقی کرد؛ آنگاه صنعت گردشگری در چه وضعیتی خواهد بود؟
با پیشرفت هرچه بیشتر و سریعتر رسانههای گروهی، میزان آگاهی مردم از امکانات بالقوه مناطق و گذران اوقات فراغت و گردشگری ارتقاء یافت و موجب گردید که گردشگری به عنوان یک پدیده اجتماعی شناخته شود. گردشگری بهعنوان یک پدیده اجتماعی- فرهنگی در روابط بین جوامع و فرهنگها اثرات عمیقی بر جامعه و مردم بهجای میگذارد و منشاء تغییرات، تحولات و الگوبرداریهای گوناگونی میشود. عواملی همچون طبقات اجتماعی، معیارهای اخلاقی و ارزشهای انسانی، رفتارها و هنجارهای گروهی، آدابورسوم و بسیار ی عوامل دیگر مربوط به مردم میزبان و مهمان موجب اثرات متفاوت اجتماعی- فرهنگی میگردند .[3] تفاوت رفتاری اجتماعی و فرهنگی بین گردشگران و بومیها بازخوردهای متفاوتی را به همراه دارد.
گردشگری میتواند سبب ارتباطهایی برای تماسهای فرهنگی شود یعنی بوجود آوردن شرایطی که گردشگران بتوانند خود، فرهنگ بومی را از نزدیک لمس کنند. اثرات گردشگری بر فرهنگ و اجتماع غیرملموس و در روندی طولانی و به آرامی ممکن است به صورت ناخواسته و ناخودآگاه صورت گیرد. گردشگری دارای آثار فرهنگی و اجتماعی متعددی است که بی توجهی به آن میتواند پیامدهای نامطلوبی در پی داشته باشد. منظور از اثرات اجتماعی گردشگری تغییراتی است که در زندگی مردم جامعه میزبان به وجود میآید و این تغییر به دلیل تماس مستقیم میزبانان و گردشگران با یکدیگر است و منظور از اثرات فرهنگی تغییراتی است که در هنر، آداب و رسوم و معماری و سایر ابعاد فرهنگ مردم ساکن در جامعه میزبان رخ میدهد.
حال اگر گردشگری بهخوبی برنامهریزی، هدایت و توسعه یابد و اداره گردد به منافع اجتماعی فرهنگی متعددی خواهد انجامید، این منافع به قرار ذیل هستند:
· اگر منافع اقتصادی گردشگری بهخوبی تقسیم گردد، آنگاه سطح زندگی مردم را ارتقاء میبخشد.
· گردشگری، از میراث فرهنگی منطقهای حفاظت خواهد نمود در حالیکه در غیر اینصورت هرگونه توسعه عمومی منطقه میتواند این میراث را از میان ببرد. علاوه بر اماکن تاریخی و باستانی الگوهای فرهنگی در زمینههای موسیقی، تئاتر، لباس، هنر و صنایع دستی، آداب و رسوم، سبک زندگی، فعالیتهای اقتصادی سنتی و سبکهای معماری نیز از جاذبه-های گردشگری مهم بشمار میروند که گردشگری ضرورت حفظ آنها را توجیه میکند.
· گردشگری امکان تبادل فرهنگی میان مردم محلی و گردشگران را فراهم میآورد. این مهم از طریق برخی از انواع
خاص گردشگری تحقق مییابد.[10]
در صورتیکه گردشگری بهخوبی برنامهریزی، هدایت و توسعه نیابد و اداره نگردد، به بروز مشکلات فرهنگی و اجتماعی خواهد انجامید. برخی از این مشکلات به قرار ذیل هستند:
· نارضایتی ساکنان محلی از حضور بیش از اندازه گردشگران : ازدحام گردشگران که آسایش ساکنین محلی را بههم می-زند و به رنجش و بیزاری ایشان نسبت به گردشگری میانجامد یکی از مشکلات معمول بهحساب میآید. اگر گردشگران بسیاری در یک منطقه حاضر باشند آنگاه امکان استفاده ساکنین محلی از جاذبهها، امکانات رفاهی و حملو-نقل بهدلیل ازدحام گردشگران دشوار میگردد. اگر بطور کامل استفاده ساکنین محلی از امکانات رفاهی محدود گردد، رنجش بیشتر ساکنین محلی را در پی خواهد داشت.
· حضور بیش از اندازه گردشگران میتواند به تخریب آثار مهم تاریخی و باستانی منجر شود. الگوهای رفتاری و طرز لباس پوشیدن گردشگران بر آداب و رسوم و زبان ساکنین محلی و گردشگران به بروز تعارض و سوء تفاهم نیز منجر میشود.
•مسائل اجتماعی ناشی از اعتیاد به مواد مخدر، الکلیسم، جنایت و فحشا از سوی گردشگران احتمالاً تشدید میگردد. تحقیقات انجام گرفته در مورد این مشکلات حاکی از آن است که گردشگری بهندرت دلیل اصلی این کار بوده، لیکن میتواند زمینه گسترش آن را فراهم سازد.[5]
اثرات اجتماعی- فرهنگی گردشگری از سه زاویه قابل بررسی است:
(1 اثرات اجتماعی-فرهنگی گردشگری بر مقصد: تا چه حد توانایی جذب تعداد معین گردشگر را داراست؟
(2 اثرات اجتماعی- فرهنگی گردشگری بر سبک زندگی: اثری که دیدارکنندگان بر ارزشها و سبک زندگی مردم محلی میگذارند؟
(3 اثرات اجتماعی-فرهنگی گردشگری بر هنرها: اثری که دیدارکنندگان بر هنرهایی نظیر نقاشی، مجسمهسازی، تئاتر و معماری صنایع دستی و غیره میگذارد؟
این سه اثر پیامدای مثبت ذیل را بههمراه دارند:
- تعداد بازدیدکنندگان باعث رونق اقتصاد محلی میشود و موجب بهبود در تأسیسات زیربنایی محلی میشوند و خدمات و تسهیلات جدید را پایهریزی میکنند.
- گردشگری تماس و ارتباط بیشتری با دنیای بیرون ایجاد میکند، تبادل فرهنگی را ارتقاء میدهد، منجر به واردات کالاها و خدمات بیشتر میشود و بهطور کلی حیطه تجارت و ارتباطات را توسعه میدهد.
- گردشگری مخاطبان جدیدی برای هنرهای محلی ایجاد میکند و همچنین اثر غیرمستقیم قابل توجهی بر همه تبلورها و تجلیهای هنری دارد.
مضافاً اینکه این سه اثر ممکن است پیامدهای منفی بشرح ذیل نیز داشته باشد:
- ممکن است مردم محلی تمایلی به تقسیم آثار دلپذیر محیطشان با تعداد زیادی از دیدارکنندگان نداشته باشند.
