بخشی از مقاله
چکيده
امروزه گردشگري به عنوان يکي از ارکان اساسي در توسعه پايدار مناطق به ويژه مناطق روستايي مطرح مي باشدکه با برنامه ريزي دقيق و اصولي و شناسايي قابليت هاو محدوديت هاي پيش روي آن مي توان جايگاه آن رادر سطح گوناگون توسعه و همچنين در سطح ملي ارتقاءداد. دراين ميان گردشگري روستايي به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي در کنار فرصت ها با چالش هايي مواجه است . اين مقاله ميکوشد باتوجه به فرصت ها، درصدد رفع چالش هاي موجود باشد. چالش ها فراروي توسعه گردشگري روستايي به ٢دسته تقسيم ميشود: چالش هاي دروني يا مردمي وچالش هاي بيروني ياسازماني .
ازچالش هاي دروني مي توان به سنت گرايي، قوم گرايي، موانع فرهنگي واجتمايي وازچالش هاي بيروني مي توان به ضعف حمايت بخش دولتي ازگردشگري روستايي، تک بعدي نگري به گردشگري روستايي، کمبود تأسيسات اقامتي وزيربنايي اشاره نمود.
واژگان کليدي: توسعه روستايي، چالش ها، فرصت ها، گردشگري روستايي
مقدمه و بيان مسأله :
گردشگري روستايي طي سال هاي ١٩٧٠در مناطق روستايي آلپ شکل گرفت . در راستاي کاهش فاصله در آمد وسطح امکانات واستانداردهاي زندگي بين شهروروستا و رسيدن به عدالت اجتماعي بايد مشاغل غيرکشاورزي به تناسب استعدادهاو قابليت هاي بالقوه روستا در محيط روستا توسعه يابد(قديري وهمکاران ،٥،١٣٨٩). بنابراين برنامه هاي توسعه گردشگري در بسياري از کشورهاي در حال توسعه به عنوان کاتاليزور موثر براي توسعه اقتصادي ـ اجتماعي روستاها محسوب مي شود که موجب بهبود شرايط اقتصادي روستاها خواهد شد(غنيان و همکاران ،٩٥،١٣٨٩). گردشگري روستايي يک فعاليت چندجانبه است که تنها شامل توريسم کشاورزي نيست بلکه شامل اکوتوريسم وعلاقه به طبيعت ، پياده روي، کوهنوردي، توريسم ورزشي، ماجراجويي و...نيز مي باشد(٢٠٠٦٢٨٣٧,akca). کارشناسان صنعت گردشگري براين باورند که از نظر ظرفيت هاي برنامه ريزي صنعت گردشگري، ايران جزو ده کشور اول جهان بشمار مي رود، درحاليکه سهم ايران از درآمد بازارهاي بين المللي صنعت گردشگري بسيار اندک است ، جاذبه هاو امکانات توسعه گردشگري در نواحي روستايي کشور ما بسيار متنوع وگسترده است اما در کنار آن مي توان به چالش ها و محدوديت هايي که فراروي گردشگري روستايي مي باشد اشاره کرد که در ادامه به بررسي آنها پرداخته مي شود. استان گلستان با داشتن تنوع محيط جغرافيايي(جنگل ، دريا، مرتع ) وطبيعت زيبا و ظرفيت هاي بالقوه طبيعي و فرهنگي و تاريخي به عنوان يکي از قطب هاي مهم گردشگري کشور به شمار مي رود. همچنين روستاي زيارت واقع در جنوب شهرستان گرگان داراي قابليت هاو جاذبه هايي مي باشد اما وجود يک سري محدوديت ها روند توسعه گردشگري در اين روستا را محدود مي کند. بسياري از کشورها اين صنعت پويا را به عنوان منبع اصلي درآمد، اشتغال زايي، رشد بخش خصوصي وتوسعه ساختار زيربنايي مي دانند. علاوه بر مطالب ذکرشده از گردشگري روستايي به عنوان کاتاليزوري کارآمد براي بازسازي و توسعه اقتصادي و اجتماعي نواحي روستايي يادشده به طوري که طي سالهاي اخير در سراسر اروپا براي رفع چالش هاي اقتصادي و اجتماعي نواحي حاشيه اي و يا روستاهايي که با کاهش فعاليت هاي کشاورزي سنتي روبه رو شده اند، گردشگري در کانون توجه قرار گرفته است . سياستگذاران وبرنامه ريزان براي گردشکري به چشم صنعتي که ثبات اقتصادي و جمعيتي را براي جوامع روستايي به دنبال دارد مي نگرند و بسياري هم مي پندارند توسعه گردشگري راه حل بسياري از مشکلاتي است که مناطق روستايي گرفتار آنها هستند(قادري،١٣٨٢، ٢٥)، در اين بين گردشگري روستايي با توجه به اينکه يکي از مردمي ترين اشکال گردشگري محسوب مي گردد، مي تواند موجب رشد اقتصادي و تنوع فعاليت ها از يک سو و ايجاد اشتغال و درآمد زايي براي ساکنان روستايي با جذب مازاد نيروي انساني از ديگر سو گردد و يکي از فرصت هاي توسعه ي همه جانبه محسوب مي گردد (سقايي ،٢،١٣٨٢). روستاي زيارت استان گلستان با وجود جاذبه هاي منحصر به فردي چون طبيعت زيبا و و توريستي توان بالايي در جذب گردشگر دارد که در کنار اين فرصت ها با چالش هايي روبه روست .
در اين مقاله نيز در نظر گرفتن موارد فوق به بررسي فرصت ها و چالش هاي گردشگري روستايي پرداخته مي شودو سعي شده به اين سوال پاسخ داده شود که : فرصت ها و چالش هاي توسعه گردشگري روستايي زيارت کدامند؟
پيشينه تحقيق :
از جمله پژوهش هاي مرتبط با موضوع که به نحوي چالش هاي گردشگري کشور را مطرح کرده اند، مي توان به پژوهش هاي رضواني(١٣٨٤،ص ٣) اشاره نمود که پيامدهاي زيست محيطي گردشگري را در حوضه آبخيز سدلتيان با استفاده از مدل SWOT مورد بررسي و تحليل قرارداده است . شايان و همکاران (٣،١٣٨٦) موانع و مشکلات ژئوتوريسم در ايران را با تأکيد بر موقعيت ژئوتوريسم بيابان لوت مطرح مي نمايند. همچنين ضرابي و همکاران (٣،١٣٨٨) کاربرد مدل تحليل خوشه اي را در تحليل فضايي گردشگري ناحيه سيستان بررسي نموده وضمن معرفي پتانسيل هاي موجود، به شناخت تفاوتهاي فضايي وارائه راهکارهاي مؤثر براي افزايش جذابيت فضاهاي توريستي سيستان مبادرت نموده اند.
مباني نظري تحقيق :
گردشگري:
گردشگري در معناي وسيع و مدرن عبارت است از احتياج روزافزون انسان ها به استراحت و تغيير آب و هوا، عشق و علاقه به زيبايي هاي طبيعت و احساس شادي و افتخار از به دست آوردن اين استراحت در محيط هاي طبيعي سرشار از زيبايي ها (قزه نژاد،١١٨،١٣٨٨). گردش ومسافرت چه داخلي و چه خارجي از نياز هاي بشر مي باشد و مشغله هاي زياد در شهرها، ترافيک ، دود ماشين ها، آلودگي هاي صوتي و...باعث خستگي انسان ها ي شهري شده و آنها را وادار کرده که به طبيعت پناه ببرد و از خستگي خود بکاهد. لغت گردشگري، واژه ي فرانسوي است از ريشه ي تور گرفته شده است . تور در زبان فرانسه به معناي حرکت دوراني، عمل پيمودن و طي کردن ، سيرکردن و گردش نمودن مي باشد. واژه ي توريسم نخستين بار در مجله اي تحت عنوان اسپورتينگ مگزين بکار برده شد(محلاتي،١٤،١٣٨٠).
فرصت هاي گردشگري:
به فرصت هاي طبيعي _اکولوژيک ، اقتصادي، اجتماعي _ فرهنگي، زيرساختي _ کالبدي و مديريتي تقسيم مي شود.
فرصت هاي طبيعي _اکولوژيک شامل : حفاظت از محيط طبيعي منطقه فرصت هاي اقتصادي شامل : گسترش مشارکت بين مردم محلی و بخش خصوصی فرصت های اجتماعی- فرهنگی شامل افزایش تبلیغات از رسانه های تبلیغاتی برای شناساندن روستا به مردم و یا استفاده از جاذبه های روستا برای گذراندن وقت بیشتر در منطقه توسط گردشگران
فرصت هاي زيرساختي _ کالبدي شامل : افزايش مراکز خدماتي ورفاهي_ تفريحي مرتبط با گردشگري فرصت هاي مديريتي شامل :
افزايش فرصت هاي شغلي براي ميزبان ، افزايش توجه بيشتردولت به روستا و آموزش همگاني مردم روستا و ارائه دهندگان خدمات گردشگري.
چالش ها و محدوديت هاي گردشگري:
يکي از عوامل مهم دافعه گردشگران وجود چالش ها و محدوديت هاي گردشگري مي باشد. باتوجه به اين که يکي از اهداف برنامه ملي توسعه و مديريت گردشگري در ايران افزايش فرصت هاي اقتصادي در مناطق روستايي است ، موانع و تنگناهاي پيشروي گردشگري روستايي را مي توان به موانع و چالش هاي دروني يا مردمي و بيروني يا سازماني طبقه بندي کرد .
الف : چالش هاي بيروني شامل : چالش هاي زيربنايي، چالش هاي اقتصادي، چالش هاي مديريتي مي باشد.
چالش هاي زيربنايي شامل : کمبودشديد آمار اطلاعات ، کمبود تاسيسات اقامتي، ساختار نامناسب حمل و نقل
چالش هاي اقتصادي شامل : کمبود امکانات مالي براي توسعه و تجهيزتاسيسات ، عدم توانايي لازم براي رقابت ، کمبود اعتبارات مالي، افزايش نرخ بيمه و ماليات
چالش هاي مديريتي شامل : ضعف هماهنگي و همسويي دستگاه هاي دولتي با سازمان ميراث فرهنگي تعدد مراکز تصميم گيري و مجري ،فقدان اطلاع رساني صحيح گردشگري _فقدان کارکنان مجرب در بخش گردشگري
ب : چالش هاي دروني شامل : چالش فرهنگي_اجتماعي، چالش هاي اقتصادي، چالش هاي مديريتي، چالش هاي زيربنايي مي باشد.
چالش هاي فرهنگي_اجتماعي شامل : موانع فرهنگي واجتماعي، سنت گرايي، عدم مشارکت مردم ، تصورغلط نسبت به گردشگران چالش هاي اقتصادي شامل : بازگشت ضعيف سرمايه ، ضعف در بازاريابي
شکل (١) عوامل مؤثر بر تأثيرات اقتصادي صنعت گردشگري٤٥ :١٩٨٨،lea
چالش هاي مديريتي شامل : فصلي بودن گردشگري در مناطق روستايي، عدم آموزش ، ناآگاهي ازانتطارات مشتريان چالش هاي زيربنايي: شامل :ظرفيت هاي محدود اقامتي در نواحي روستايي
شکل (٢) ساختار سازماني براي مديريت دولتي گردشگري)٥٧ :٢٠٠٥ ، Heydari &Alipour (
تعريف گردشگري روستايي :
لغت توريسم از کلمه تور به معناي گشتن اخذشده است و گردشگري روستايي مي تواند به کليه فعاليت ها و خدماتي گفته شود که به وسيله کشاورزان ، مردم و دولت ها براي تفريح ، استراحت و جذب گردشگران ونيز فعاليت هايي که به وسيله گردشگران در نواحي روستايي صورت مي گيرد گفته مي شود. گردشگري روستايي تنها شامل گردشگري کشاورزي نمي شود. بلکه همه فعاليت هايي راکه گردشگران در مناطق روستايي انجام مي دهند، دربرمي گيرد. ازاين رو مي توان گفت که گردشگري روستايي با انگيزه هاي متفاوتي از قبيل بي نظير بودن اکولوژيکي، دستيابي به فرصت هاي ماجراجويي بويژه ديدن جذابيت هاي فرهنگي يا کيفيت فضا و محيط نواحي روستايي بازديد مي کنند.
اثرات مثبت و منفي گردشگري روستايي :
اثرات مثبت گردشگري روستايي مي تواند شامل موارد زير باشد :
١- توسعه فعاليت هاي گردشگري مثل احداث تله کابين ، آموزش کوهنوردي وغيره ٢- احداث هتل ، متل ، کمپينگ و غيره ٣- جلب اعتبارات دولتي در جهت توسعه اقتصادي و توسعه زيرساخت ها مثل شبکه آب و برق ، مرمت آثار باستاني وغيره ٤- ايجاد اشتغال و تنوع اقتصاد روستايي ٥- از لحاظ سياسي، پررنگ شدن حضور روستائيان در فعاليت هاي سياسي از طريق ارتقاء سطح آگاهي آنان در تعامل با گردشگران (قزه نژاد ،١٢٢،١٣٨٨). و تاثيرات منفي که براي روستائيان در بردارد مثل :١- افزايش جرم و جنايت ٢- ناديده گرفتن مقدسات و باورهاي روستائيان توسط گردشگران ٣- ايجاد و تقويت انگيزه مهاجرت روستائيان ٤- تاثيرات اقتصادي منفي مثل افزايش تورم ، احتکارزمين ، و...(همان ،١٣٨٨،ص ١٢٢).
عوامل موثر در توسعه گردشگري:
منشي زاده عوامل زير را در توسعه گردشگري موثر مي داند:
گسترش شهرنشيني، توسعه ارتباطات وسهولت دسترسي، توسعه دانش و فرهنگ عمومي، اصلاح قوانين کار وبهبود شرايط ،افزايش سطح در آمد، جاذبه هاي مذهبي و اماکن مذهبي، تبليغات ، امکانات و تسهيلات (منشي زاده ،١٣٨٤،ص :٥٩ ).
انواع گردشگري :
جدول ١، انواع گردشگري روستايي (اشتري،١٣٨٣).
روش تحقيق :
نوع تحقيق از نظر ماهيت کاربردي بوده و جهت دستيابي به اهداف تحقيق دراين مقاله از روش توصيفي استفاده شده است .
براي تجزيه و تحليل اطلاعات نيز از نرم افزار آماري SPSS استفاده شده است . دراين تحقيق جامعه آماري ساکنان روستاي زيارت مي باشند. تصويري از وضع موجود منطقه بوسيله نقاط قوت و ضعف موجود درصنعت گردشري ارائه و سپس به وسيله نظرخواهي از مردم ، وزن دهي به هر کدام ازاين مسائل و سپس محاسبه و تحليل آنها با استفاده از آزمون هاي کاي اسکوئر، تحليل همبستگي اسپيرمن و کندال بررسي شدو سپس اولويتها مشخص گرديد و راه حل هايي براي بهبود وضع موجود در گردشگري روستاي مورد مطالعه پرداخته شد. لازم به ذکر است جامعه آماري مطالعه شده دراين تحقيق ، تعداد١٠٠ نفراز مردم به طور تصادفي به عنوان نمونه انتخاب شده است .
محدوده مورد مطالعه :
روستاي زيارت در ٧ کيلومتري جنوب شهرستان گرگان (دهستان استرآباد جنوبي) واقع در استان گلستان قرار دارد قرار دارد.
براساس سرشماري سال ١٣٨٥جمعيت آن ١،٩٦٤ نفر (٤٧٨ خانوار) بوده است . زيارت در ادامه جاده ناهارخوران به سوي کوهستان هاي جنوب شهر گرگان حدود ١٠ کيلومتر جلوتر از ناهارخوران قرار دارد. اين روستا از شمال به نهارخوران و ارتفاعات بندسير و حمام شهر از شرق به ارتفاعات خال دره از غرب به ارتفاعات اديم و مازوکش و کمرسه و از جنوب به آبشار وارتفاعات پوشيده از جنگل محدود مي شود. زيارت به علت برخورداري از هواي نسبتا خشک و خنک بازديدکنندگان بسيار زيادي دارد.
روستاي زيارت به سرعت رو به گسترش است اگر چه از آغاز سال ١٣٨٣ استانداري گلستان بدون هر گونه برنامه مشخصي محدوديت هايي را براي ساخت وساز ايجاد کرده ولي آپارتمان سازي در اين روستا با شتاب فراوان ادامه دارد. از اماکن ديدني اين روستا ميتوان به آبشارهاي زيبا، چشمه آبگرم ، امامزاده و همچنين بافت قديمي روستا نام برد. از نکات جالب در مورد اين روستا، ميانگين عمر بالاي مردم آن است که علت آن نيز زندگي طبيعي و استفاده از مواد غذايي جنگلي است . که به دليل داشتن جاذبه هاي فراوان براي گردشگري از اهميت توريستي قابل توجهي برخوردار مي باشدو در کنار آنها داراي چالش هاو فرصت هايي در زمينه گردشگري مي باشد که در ادامه بدان پرداخته مي شود.
مأخذ: نگارندگان
تجزيه و تحليل :
جدول ( ٧-٦ )بررسي تاثير شهر گرگان در زمينه هاي اقتصادي و اجتماعي زيردر روستاي زيارت با استفاده از آزمون کاي
Ns = عدم معناداري
** = معناداري ٩٩%
* =معناداري٩٥%
طبق جدول ٧-٦ تاثير پذيري روستاي زيارت از شهر گرگان در ٦ مولفه تقسيم بندي شده .از سوي ديگر به منظور سنجش نظرات و مقايسه ميزان پاسخ ها از طيف ليکرت استفاده شده است که پاسخ ها در پنج طيف خيلي زياد، زياد، متوسط ،کم و خيلي کم طبقه بندي شده اند و به هريک از سطوح ارزش عددي داده شده است . براين اساس به سطح خيلي زياد عدد ٥،سطح زياد عدد ٤، سطح متوسط عدد ٣، سطح کم عدد ٢ و سطح خيلي کم عدد ١ اختصاص يافته است . نتايج حاصل از تحقيق نشان ميدهد که ميزان تاثير پذيري دربخش افزايش تنوع شغلي در روستا با ميانگين ٤/٤٢ بيشترين نظرات گردشگران را داشته با سطح معناداري
٨٩ درصد که البته اين معناداري از نوع معکوس است . کمترين تاثير در بخش تنوع الگوي کشت کشاورزان با ميانگين ١/٧٣ داشته با سطح معناداري ٩٩ درصد.
جدول ( ٧-٧ ) ارزيابي کيفيت روستا زيارت درقالب موارد زير بااستفاده از آزمون کاي اسکوئر
شاخص ها خيلي زياد متوسط کم خيلي کم ميانگين کاي درجه سطح
مؤلفه ها زياد شاخص ها اسکوئر آزادي معناداري
فراواني فراواني فراواني فراواني فراواني chi Df Sig
روشنايي روستا 51 49 3/51 0/04 1 0/841Ns
کيفيت نماي ساختمان 5 47 48 3/57 36/14 2 0/000**
ميزان آنتن دهي موبايل 48 42 10 4/38 25/04 2 0/000**
کيفيت آب روستا 20 60 12 8 3/92 68/32 3 0/000**
ميزان اعتبارات دولت 35 46 19 2/92 11/06 0/004* 2
ميزان مشارکت مردم 41 48 11 3/3 23/18 2 0/000**
انگيزه بخش خصوصي به سرمايه 22 48 25 5 3/87 37/52 3 0/000**
گذاري
وجود نيروهاي متخصص و آموزش 9 46 41 4 2/6 55/76 3 0/000**
ديده
جاذبه هاي ورزشي و تفريحي 5 71 24 2/81 69/26 2 0/000**
کيفيت زيرساخت روستا 54 46 3/54 0/64 1 0/424Ns
درآمد ناشي از گردشگري 16 69 15 4/1 57/26 2 0/000**
تعريض خيابان ها 8 32 45 15 2/41 33/52 3 0/000**
آلودگي آب ،خاک و اقليم 46 11 26 17 2/86 28/08 3 0/000**
فرصت اشتغالزايي در روستا 12 58 30 3/82 32/24 2 0/000**
ميزان آموزش روستاييان در نحوه 14 22 36 28 2/22 10/40 0/015* 3
برخورد با گردشگران
ميزان توجه و حمايت مسئولان 19 57 24 1/95 25/58 2 0/000**
اجراي مراسم عمومي 10 40 50 3/6 26/00 2 0/000**
١٠
نظارت سازمانها بر ساخت و ساز 30 46 16 8 2/98 33/44 3 0/000**
مناسب بودن جاده هاي ارتباطي 27 45 28 2/99 6/140 0/046* 2
Ns =عدم معناداري
** =٩٩ % معناداري
* =٩٥% معناداري
طبق جدول ٧-٧ کيفيت روستاي زيارت در ١٩ مولفه تقسيم بندي شده است . طبق نظرخواهي از اهالي روستا مؤلفه آنتن دهي موبايل باميانگين ٤/٣٨ و سطح معناداري ٩٩ درصد بالاترين کيفيت را داشته استو مؤلفه ميزان توجه و حمايت مسئولان با ميانگين ١/٩٥ با سطح معناداري ٩٩ درصد پايين ترين سطح را داشته است .
جدول ( ٧-٨) بررسي تأثير گردشگري درزمينه هاي اقتصادي اجتماعي فيزيکي درروستاي زيارت با استفاده از آزمون کاي
اسکوئر
شاخص ها خيلي زياد زياد متوسط کم خيلي ميانگين کاي درجه معناداري
مؤلفه ها کم شاخص اسکوئر آزادي
ها
فراواني فراواني فراواني فراواني فراواني
آسيب رساندن به محيط روستا 76 24 4/76 27/04 1 0/000**
