بخشی از مقاله
چکیده
واقعیت های اجتماعی در بسترهای فرهنگی اجتماعی مختلف، معانی متفاوتی به خود می گیرند. عدم فهم این موضوع منشا اشتباهاتی راهبردی در عرصه سیاست گذاری جمهوری اسلامی ایران بوده است. اشتباهاتی که ممکن است خود را در تهیه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نیز نشان دهد. هنر، رسانه، فرهنگ، گردشگری، زیارت و بسیاری دیگر از مفاهیم حوزه علوم انسانی نیازمند بازشناسی مفهومی بر اساس مبانی بومی و اسلامی می باشند. این نوشتار کوششی است در راستای بازشناسی الگوی گردشگری فرهنگی بر اساس مبانی قرآنی و روایی و میراث فلسفی عرفانی اسلامی. روش این پژوهش کتابخانه ای و رویکرد آن توصیفی و تحلیلی است. بر اساس یافته های این پژوهش، گردشگری فرهنگی در نظام فکری اسلام هم بر اصول و مبانی عقلی و نقلی پایه ریزی می شود، هم از نظر فرهنگی اجتماعی، دارای بعدی پویا بر محور محبت می باشد و هم هدفی حقیقی و ملکوتی را در ساحت فردی و اجتماعی دنبال می کند. لذا هم در مبانی، هم در عینیت اجتماعی و هم در هدف غایی با گردشگری فرهنگی غربی و رایج متفاوت است.
واژه های کلیدی: گردشگری فرهنگی، زیارت، مبانی اسلامی
.1 مقدمه و پیشنیه پژوهش
گام نخست جهت تولید الگوی بومی در هر جامعه تولید مفاهیم هر حوزه از زندگی اجتماعی بر اساس مبانی بومی آن جامعه می باشد. گردشگری در کشور ایران اگرچه مدت هاست که از سوی پژوهشگران به عنوان یک پدیده ی اجتماعی مورد توجه است ولی تحت تاثیر نگاه غیر بومی بیشتر با رویکرد اقتصادی و مادی تحلیل می گردد. هر چند در این نگاه ذکر می گردد که اصطلاح صنعت گردشگری نشان دهنده ی مجموعه ی وسیعی از خدمات، فعالیت ها و کالاها است که در یک شبکه ی پیچیده از روابط با هم ارتباط دارند و نقل و انتقال مردم برای انگیزه ها و اهداف فراغتی را شامل می شوند؛ اما همچنان سایه نگاه اقتصادی در این تحلیل ها سنگینی می کند: »گردشگری به عنوان یک فعالیت اقتصادی رو به رشد و با گردش قابل ملاحظه به ویژه از دهه 1990 به یک بخش مهم در بسیاری از اقتصادهای جهان تبدیل شده و همواره نیز تأثیرات اجتماعی اقتصادی و فرهنگی بر جوامع داشته است.
در وضعیت کنونی جهانی سازی که پول، کالاها و مردم خیلی راحت تر از قبل جابجا می شوند روابط اقتصادی و فرهنگی در حال نظم یابی دوباره اند. در شرایط کنونی دنیا، مرزهای اقتصادی و فرهنگی بیش از پیش نفوذپذیر و روان شده اند. گردشگری نیز که جریان جهانی نقل و انتقال مردمان را در خود دارد نمونه ی خوبی از این وضعیت . است که هم کشورها را به شبکه جهانی اقتصاد متصل می کند و هم فرصت ارائه و عرضه را به کشورها می دهد تا خود را به عنوان عرصه ای برای مصرف و توجه بنمایانند - «جعفری هفتخوانی، . - 119 : 1391به هر ترتیب فرآیند علمی شدن گردشگری از دهه 1990 آغاز شد و ابعاد پنهان این پدیده به ویژه ساختار اجتماعی - فرهنگی آن مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
نشریه ی سالانه پژوهش گردشگری به عنوان یک نشریه ی علوم اجتماعی در اولین شماره ی خود به سال 1973 با نگاه مطالعاتی و علمی به گردشگری تلاش نمود تا به آرامی گردشگری را از مرزهای اقتصادی و بازاریابی خود خارج کرده و به سایر حوزه های پژوهشی آن توجه نماید. بنابراین رویکرد فرهنگی به مطالعه ی گردشگری مطرح گردید که به طور خاص به حوزه ی مطالعات میان فرهنگی وارد می شود. در این رویکرد، گردشگری »ارتباطی میان فرهنگی« است - همایون، . - 32 :1384 پذیرش گردشگری به عنوان یک ارتباط میان فرهنگی، با مبنا قرار دادن وجه شناختی پدیده گردشگری آن را به فرصتی برای تعامل، تبادل و گفتگو بدل می سازد.
ارتباط میان فرهنگی که به صورت ارتباط میان مردم با فرهنگ های مختلف ایجاد می شود سطوح مختلفی دارد که در جریان رابطه ی فرهنگی، فرد در معرض سایر ارزش های فرهنگی قرار می گیرد و در نتیجه، »فرآیندی انعکاسی آغاز می شود که موجب تعامل مثبت میان اشخاص و فرهنگ ها می گردد. به همین علت، فرهنگ ها می توانند از گفت و گو به عنوان نماد ارتباط میان فرهنگی استفاده نمایند« - حاجیانی، . - 9 :1384 وقوع انقلاب اسلامی در ایران و آمیخته شدن دین و عرصه های اجتماعی در این کشور، حقیقتی است که به هیچ وجه قابل انکار نیست. لازمه رسیدن انقلاب اسلامی ایران به اهداف خود، تولید الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت جامعه مبتنی بر مبانی اسلامی و بومی است.
بازشناسی مفاهیم در حوزه های مختلف علوم انسانی و اجتماعی از مهم ترین گام هایی است که باید در این راستا محقق گردد. تحلیل مفهوم گردشگری فرهنگی نیز اگرچه در دهه های اخیر بیشتر با رویکرد ارتباطات میان فرهنگی عجین گشته است اما توجه به مبانی و ابعاد اجتماعی و توحیدی انقلاب اسلامی معنابخشی متفاوتی به مفهوم گردشگری فرهنگی در پی خواهد داشت.ما در این پژوهش ابتدا به بررسی مفهوم گردشگری فرهنگی در ادبیات غربی می پردازیم و اشکالات وارد بر آن را واکاوی می کنیم سپس با اشاره به انفعال جامعه سیاستی جمهوری اسلامی ایران در برابر ادبیات غربی در حوزه گردشگری، به مبانی گردشگری فرهنگی در نظام فکری اسلام پرداخته و با تاکید بر حوزه مفهومی زیارت، گردشگری فرهنگی را به مثابه زیارت تحلیل می کنیم.
.1-1 پیشینه پژوهش
کتاب »جهانگردی، ارتباطی میان فرهنگی، مطالعه تطبیقی الگوی غربی معاصر و الگوی اسلامی« اثر محمد هادی همایون - همایون، - 1391 اولین و قوی ترین پژوهش در رابطه با موضوع این نوشتار می باشد. این کتاب از محور قرار دادن موضوع جهانگردی و تقاطع دادن سه حوزه جهان معاصر، اسلام و ایران پیرامون آن شکل گرفته است. در نهایت در این کتاب آنچه از تقاطع این سه حوزه نتیجه می شود پیشنهادهایی است برای توسعه جهانگردی در جمهور ی اسلامی ایران بر اساس واقعیت های موجود جهان و اصول و آرمان های اسلامی. این نوشتار در بین پژوهش هایی که تاکنون به انجام رسیده است، از این پژوهش بیشترین بهره را برده است.
پژوهش بعد مقاله ای است که االله کرم کرمی پور با عنوان »گردشگری دینی، ماهیت و کارکرد« نگاشته است - کرمی پور، . - 53 :1394 این مقاله مروری بر گردشگری دینی است. این موضوع ابتدا به لحاظ مفهومی و معنایی بررسی شده و سپس کارکرد و نقش آن در سه سطح »واقعیت اجتماعی«، »فرهنگی« و »معنوی« تحلیل شده است. در این سطوح سه گانه، گردشگری دینی یک برساخت اجتماعی و بسان یک نیاز فرهنگی و معنوی در انسجام و همگرایی انسانی مورد تاکید قرار گرفته و سپس در یک چهارچوب مفهومی سه گانه »خداخواهی، دگر خواهی و خودیابی« در نگرش اسلامی تبیین و دسته بندی شده است.
»اربعین احیای الگوی زائرانه و اصلاح الگوی زیارت گردشگرانه« عنوان مقاله بعدی به قلم حجت الاسلام و المسلمین محسن محمدی است - محمدی، . - 169 : 1394 ایشان در این مقاله زیارت اربعین را الگویی برای سفرهای زیارتی دانسته اند که به دلیل تاثیرپذیری از الگوهای گردشگرانه تاحد زیادی از وضع ایده آل دور شده است. در این رویکرد، مغایررت الگوی زائرانه در زیارت اربعین با الگوی گردشگرانه سفرهای زیارتی در موارد نگرشی، گرایشی و کنشی بررسی شده است. زیارت اربعین بر اساس الگوی معرفت شناسی، هستی شناسی و جهان شناسی سامان یافته که نتیجه آن در الگوی فراغتی و قداست خاص این سفر بروز می کند. در این الگو معنویت و خرید به منزله دورفتار زائران از فضای اخلاقی و اصول تعالی بخش زیارت تبعیت می کنند.
.2 روش پژوهش
روش این پژوهش کتابخانه ای و رویکرد آن توصیفی و تحلیلی می باشد . در تحقیق توصیفی آنچه را که هست توصیف می کند و و به شراط یا روابط موجود، فرآیند های جاری، آثار مشهود وروند های در حال گسترش توجه دارد. - خاکی، - 60 :1390
.3 گردشگری فرهنگی در غرب1
.3-1 توده ای شدن جامعه غربی پس از وقوع انقلاب صنعتی اول در قرن هجدهم که تاریخ نمادین 1750 میلادی بیانگر آن است، موج دوم تجددبا ظهور شهرنشینی، سلطه فناوری جدید، فرایند صنعتی شدن و تولید انبوه - توده - ، تجاری شدن، پیدایش و به قدرت رسیدن رسانه های توده و سرانجام منتقل شدن نقش اساسی از تولید به توزیع شناخته می شود که از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد. این تحولات در عرصه فن آوری، دگرگونی هایی را نیز در جامعه و روابط اجتماعی به دنبال داشت که سرانجام منجر به شکل گیری گونه خاصی از جوامع بشری شد که آن را به نام »جامعه توده« می شناسیم.
جامعه توده در واقع محصول فروپاشی همبستگی های سنتی، از بین رفتن امنیت تضعیف نهادها و روابط اجتماعی گذشته و به طور کلی ظهور یک نوع گسیختگی و بی هنجاری در جامعه مدرن است. در این جامعه، انسان ذره گونه شده در دل شهر بزرگ طعم تلخ تنهایی واقعی و منفی را می چشد و این انزوای تحمیلی و در پی تشنگی او برای ارتباط، زمینه را برای سلطه طبقات جدید و به قدرت رسیدن فرهنگ سازهای جامعه توده یعنی رسانه های توده فراهم می کند. فرهنگ جدیدی که برای پر کردن شکاف به وجود آمده در جامعه توده به وسیله این نهادهای تازه قدرت در جامعه مدرن به وجود می آید »فرهنگ توده« نام دارد.
یکی از ویژگی های مهم نظریه فرهنگ توده تشخیص این نوع فرهنگ در کنار »فرهنگ عامه« و »فرهنگ عالی« است. فرهنگ عامه بیانگر نیازها و علائق موجود و واقعی مردم جامعه است که به صورت خودجوش پدید می آید و در فولکلور تجلی پیدا می کند. در مقابل آن، فرهنگ عالی فرهنگی است که دارای استقلال و بیانگر ذوق راستین هنری و ادبی طبقه ای ممتاز در جامعه است. در فرهنگ توده که به شکل تحمیلی و غیر خودجوش در نتیجه تحولات جامعه صنعتی شکل می گیرد، همین تجلیات ادبی و هنری نیز به پیروی از تولید انبوه صنعتی، به طور مصنوعی باز تولید شده و با شعار »دسترسی مساوی به1برگرفته از فصل دوم کتاب »جهانگردی ارتباطی میان فرهنگی« اثر »دکتر محمد هادی همایون: « - همایون، - 129- 122 :1391
