بخشی از مقاله
خلاصه
با توجه به رشد روز افزون جمعیت و برآورد نیازهای مترتب بر آن، بشر همواره باعث توسعه و رشد شهرها شده که همین امر باعث تغییر شکل بخشهای وسیعی از مرغوبترین اراضی نزدیک به مکانهای شهری، از جمله زمینهای کشاورزی و جنگلی مجاور شده است. از طرفی با توجه به پویا بودن ذات بشر و نیاز جامعه بشری به پیشرفت نمیتوان توسعه شهری را متوقف یا محدود ساخت بلکه باید با ارائه راهکارهای مدیریتی مناسب بهمنظور بهرهوری حداکثری، آسیبهای وارده بر محیطزیست و منابع طبیعی را به حداقل رساند.
در همین راستا روشهای مختلفی برای برآورد مکانهای مناسب توسعه شهری در سالهای اخیر ارائه شده و در پژوهشهای مختلف مورد استقاده واقع شده است. در پژوهش حاضر سعی بر این است که علاوه بر دستهبندی روشهای مهم و اصلی مورد استفاده به منظور ارزیابی توان توسعه شهری، هریک نیز به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داده شوند. به همین منظور مدلهای مورد بررسی در پژوهش حاضر به دو دسته پویا و غیرپویا تقسیم بندی شده و هر کدام به صورت جداگانه مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند.
چنانچه در پژوهشهای صورت گرفته همراستا با این پژوهش نیز مشهود است مدلهای مختلف با توجه به ورودیها و شرایط مختلف مکانی و زمانی دارای خروجیهای متفاوت بوده و از این رو انتخاب مدل کارا و با دقت زیاد برای منطقه مورد مطالعه اولین و اساسیترین شرط انجام یک پژوهش مفهومی و کاربردی است. بر اساس یافتههای اذعان شده در پژوهشهای مختلف هر یک از مدلهای مورد بررسی دارای معایب و مزیتهای خاص خود بوده و از این رو با توجه به هدف پژوهش طراحی شده پژوهشگر میتواند نسبت به انتخاب مدل درخور پژوهش خود اقدام نماید.
.1 مقدمه
هر سرزمین متشکل از عوامل و عناصر متعددی واقع در سطح و یا نزدیک سطح زمین است که به صورت انفرادی و یا ترکیبی، در مناطق مختلف با یکدیگر متفاوت هستند. عوامل و عناصر شکلدهنده نواحی مختلف را منابع طبیعی و یا اکولوژیکی مینامند که شامل منابع فیزیکی و زیستی است و بهصورت منفرد و یا ترکیبی مورد بهرهبرداری انسان قرار میگیرند. استفاده از سرزمین، بدون در نظر گرفتن تفاوتهای اکولوژیک و پتانسیلهای محیطی، باعث پیامدهای ناگوار و تخریب محیط زیست میشود که در نهایت، منابع طبیعی را در معرض تهدید قرار داده و محیط را از توسعه پایدار دور میکند.
بر همین اساس عدم شناخت ظرفیتها و عدم استفاده مناسب از امکانات، علاوه بر کاهش بهرهوری در بهرهبرداری از توانایی زمین، سبب بروز مشکلات محیط زیستی زیادی [1] مانند تخریب محیط زیست پیرامونی، شهرها، منابع طبیعی و بخش وسیعی از مرغوبترین و مناسبترین اراضی [2]، کاهش تنوع زیستی، استعداد و قابلیت بهرهوری سرزمین میشود .[3] در همین راستا با توجه به افزایش روز افزون جمعیت و در پی آن رشد شهرها، توجه به چگونگی کنترل توسعه شهرها با برنامه و حرکت در راستای اصول توسعه پایدار امری اجتناب ناپذیر است.
در واقع توسعه مناسب شهری هنگامی محقق می شود که سرزمین به تناسب قابلیتهای آن به کار گرفته شود .[4] توجه به قابلیتها و محدودیتهای محدوده با انجام دادن فرآیند ارزیابی توان اکولوژیک توسعه شهری، راه حلی مناسب برای مقابله با بحرانهای زیست محیطی نوظهور و شیوه کارآمد برای نیل به اهداف توسعه پایدار است و البته ابزار مدیریت توسعه و در مراحل برنامهریزی و تصمیمگیری تلقی میشود [5] در غیر اینصورت استفاده از قابلیتهای سرزمین و توسعه شهر و منطقه به سمتی پیش میرود که محدودیتهای محیطی و اکولوژیک مانع از استمرار فعالیتها شده و عملاً بسیاری از سرمایه گذاریها به هدر خواهد رفت.[6]
به جهت اهمیت موضوع پژوهش مطالعات متعددی در این راستا به بررسی توسعه شهری در مناطق مختلف ایران و جهان صورت گرفته است که از جمله پژوهشهای صورت گرفته در داخل کشور میتوان به منوری و همکاران - 1389 - ، کامیاب و همکاران - 1390 - ، امانپور و علیزداه - 1392 - و سیفالدینی و همکاران - 1393 - اشاره کرد که در مطالعات خود بعد از مطرح کردن گریزناپذری رشد و توسعه شهری در سرزمینهای اطراف به ضرورت توجه به ابعاد ژئومورفولوژیکی و توان محیطی، اکولوژیکی واقعی این مناطق در استقرار پهنههای شهری و سایر تحولات در بستر آنها و در نظر داشتن موانع طبیعی موجود اشاره کردهاند.
مطالعات خارجی در رابطه با موضوع پژوهش مانند راسموسن و همکاران - 2012 - ، آنجلا و همکاران - 2014 - ، لیانگ و همکاران - - 2016 و باترلس و همکاران - 2017 - نشان میدهد که مطالعات ژئومورفولوژیکی و توجه به توان محیطی از ارکان اصلی برنامهریزی شهری و توسعه قلمروهای شهری میباشد که عمده نگرشها به مداخله حداقلی در این بسترها و مکانگزینی با توجه کردن به اصول و قواعد زمینشناسی و بررسی نقشههای زمین شناختی، آبشناسی و گسلشناسی موجود خواهد بود.
توان و ظرفیت اکولوژیکی محیط به خصوص محیطهای شهری و پیرامون آن دارای معنی و مفهوم مبهم میباشد و نمیتوان به طور مشخص و دقیق مقدار و درجه عضویت هر عرصه از سرزمین را برای کاربری مشخصی تعیین کرد که یکی از دلایل اصلی آن را می توان معیارهای متعدد اکولوژیکی و وزنهای مورد انتصاب آنها دانست. در روش معمول ارزیابی توان اکولوژیکی، مرز بین یگانها و کلاسهای عوارض در نقشهها به صورت مقدارهای 1}،{0 ذخیره میشوند.
به عنوان مثال مرز کلاسها در عوارضی مثل بافت خاک و یا نوع اقلیم به صورت مقطعی بوده و تغییر تدریجی آنها را نمیتوان مدلسازی و نشان داد. در مدلهای ارزیابی توان اکولوژیکی مبتنی بر منطق بولین، بسیاری از مقادیر عوارض به صورت کلاسهایی با مفاهیم ابهامآمیز همراه هستند که ضعف عمده این روش ها در تعریف مشخصات پارامترهای مورد نیاز برای مدل سازی توان اکولوژیکی میباشد. در بسیاری از مطالعات انجام گرفته مشاهده میگردد که مبانی و مفاهیمی مشابه برای مناطق مختلف جهت ارزیابی توان اکولوژیکی استفاده شده است که نتایج آن مدل سازیهای مشابه برای تعیین توان اکولوژیکی بوده است که راه حلهای مشابه برای مناطق مختلف را در پیداشته است.
از اینرو با توجه به مسائل بیان شده در برآورد توان اکولوژیکی هر منطقه و وجود روشهای متفاوت در ارزیابی توان هر منطقه و نیز تفاوت در خروجی هر مدل براساس شرایط حاکم در منطقه؛ در پژوهش حاضر سعی بر این شده است که به صورت مروری چند روش متداول ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین با رویکرد توسعه کاربری شهری را مورد بحث و بررسی قرار دهیم. که این روشها به صورت کلی به دو دسته روشهای پویا و غیرپویا دستهبندی شدهاند.
-1-1 روشهای غیرپویا
این دسته از روشها که بر تجمیع اثر متقابل مدلهای استاتیک اقتصادی و مکانی شکل میگیرند و به دلیل اینکه تا درجه زیادی غیرپویا هستند، عملی بود آنها محدود شده است اگرچه این روش ها هنوز هم در میان پژوهشگران جایگاه ویژهای دارد. در زیر به مدلهایی از این قبیل اشاره شده است.
-1-1-1 روش رویهمگذاری ساده
فرآیند ارزیابی توان اکولوژیکی در این روش شامل سه بخش اساسی زیر است که پس از طی این مراحل، توان اکولوژیکی در محدوده مطالعاتی تعیین میشود:
-1 شناسایی منابع اکولوژیکی
-2 تجزیه و تحلیل و جمعبندی دادهها
-3 ارزیابی و طبقهبندی سرزمین
1-1-1-1 شناسایی منابع اکولوژیکی
در این روش شناسایی منابع اکولوژیکی به عنوان گام اول ارزیابی و برنامهریزی سرزمین به شمار میرود. شکل 1 اجزاء منابع اکولوژیکی را نشان میدهد. پارامترهای فوق نشان میدهد که برای ارزیابی توان اکولوژیکی هر منطقه نیاز به شناسایی تعداد زیادی از پارامترهای منابع طبیعی است. این منابع برای این که برای ارزیابی آماده شوند، باید به صورت شناسنامه سرزمین یعنی نقشه منابع درآیند. به همین منظور وضع موجود این منابع - فیزیکی و بیولوژیکی - به تفصیل باید مورد بررسی قرار گرفته شود. سپس این اطلاعات به صورت لایههای مختلف اطلاعاتی فراهم شده و در ارزیابی استفاده شود.
