بخشی از مقاله
ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین براي توسعه توریسم با استفاده ازGIS
چکیده
پژوهش حاضر به مطالعه ، بررسی و ارزیابی توان اکولوژیکی منطقه فندقلو از توابع شهرستان نمین ،استان اردبیل جهت توسعه توریسم می پردازد ، این منطقه داراي توانها و منابع متنوع محیطی اعم ازآب کافی ، شـرایط اقلیمـی مطلـوب ، پوشش گیاهی ، عوامل ارتباطی و پدیده هاي طبیعی و انسانی جـاذب گردشـگري از جملـه تـالاب پتـه خـور ، گونـه منحصر به فرد فندق ، عرصه وسیع گل هاي بابونه است که در صورت برنامه ریزي و استفاده مناسب از آنها ، می تـوان بسیاري از مشکلات اقتصادي و اجتماعی منطقه را از بین برد و منطقه را در مسیر توسعه همه جانبه و پایـدار هـدایت کرد . این ارزیابی با روش تجزیه و تحلیل سیستمی و در هفت گام تعیین اهـداف اصـلی و مرحلـه اي پـژوهش ، تهیـه طرح تحقیق ، شناسایی وضع موجود ، انتخاب مدل ، ارزیابی قابلیت ها ، توانها و تعیین واحد هاي محیطـی ، تلفیـق و
ترکیب نهایی و تعیین کاربري ها توسط سامانه GIS انتخاب بهترین گزینه یعنی تعیین الویت با اسـتفاده از پرسـش گیري شرطی((query ، با توجه به شرایط منطقه اي انجام پذیرفته است . نتیجه بررسی نشان می دهد تمامی سطح
منطقه براي توسعه توریسممخصوصاً تفرج گسترده از توان بالایی برخوردار است و منطقه براي هر فصل و هر نوع تفرج
( گسترده و متمرکز) به صورت جداگانه شناسایی شده اند و مساحت هر یک از واحد هاي داراي قابلیت تفـرج در ایـن پژوهش محاسبه شده است . (km2 ) متمرکز زمستان 24.086 متمرکز تابستان 1.36 2 متمرکز نامناسـب تابسـتان
5.278 ، متمرکز زمستان 16.6 1 ،متمرکز 1 تابستان 7.45 ، متمرکـز نامناسـب زمسـتان 1.991 ، گسـترده27.56
کلیه فصول ، گسترده 1172.058 کلیه فصول ، گسترده نامناسب . 172.058 (منظور از اعـداد 1.2 طبقـات اول و دوم تفرج متمرکز و گسترده طبق مدل اکولوژیکی دکتر مخدوم است).
کلمات کلیدي
ارزیابی توان اکولوژیکی ، توریسم ، GIS، توسعه پایدار.
مقدمه
در دوران کنونی در پی بروز بحران هاي زیست محیطی ، نابودي منابع و ایجاد موانع در راه رسیدن به توسـعه پایـدار ، لازم می آید برنامه ها بر اساس شناخت و ارزیابی توان محیطی صورت گیرد تا هم بهـره بـرداري در خـور و مسـتمر از محیط صورت گیرد و هم ارزشهاي طبیعی محیط حفظ شوند .
از این رو پیش از تدوین راهکارهاي توسعه و اجراي برنامه هـاي اقتصـادي ، اجتمـاعی ، بررسـی جغرافیـایی منطقـه و شناخت توانهاي اکولوژیکی آن و سپس تعیین توان اکولوژیکی سرزمین براي کاربریهاي مختلف و با هدف بهره بـرداري مستمر با کمترین تخریب و حفظ محیط زیست ،ضرورتی اجتناب ناپذیر است ، در واقع توان اکولوژیکی به برنامـه ریـز امکان می دهد تا بر اساس توانهاي منطقه ، جهت و راهکارهاي توسعه منطقه را مشخص نموده ، برنامه اي متناسب بـا شرایط منطقه ارایه دهد.
وجود امکانات و توانهایی که ااساً بهره برداري از آن ها صورت نگرفته ، یا در بهره برداري از آنها نارسایی وجود داشـته و ارایه برنامه هایی که متناسب با توان اکولوژیکی سرزمین درمنطقه فندقلو نبـوده اسـت ، مطالعـه و ارزیـابی توانهـاي محیطی را در منطقه فندقلو ضروري می سازد .
این پژوهش از نوع مطالعه توصیفی است و براي جمع آوري داده ها از تلفیق روشهاي اسـنادي میـدانی اسـتفاده شـده است . در انجام این مطالعه ابتدا اطلاعات موجود منطقه با استفاده از آمار و اطلاعات سرشماري هاي مرکز آمار ایـران ، کتاب ها ، مجلات ، پژوهشهاي انجام شده ، نقشه هاي توپوگرافی و ... جمع آوري و سپس منابع اکولوژیکی و اقتصادي اجتماعی مورد نیاز از طریق مشاهده ، مصاحبه و مراجعه مستقیم به ادارات استان اردبیل از جمله استانداري ، سـازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگري ، مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی ، امـور اب ، هواشناسـی و اداره کل منابع طبیعی ، و سازمان محیط زیست و شهرداري و ... تهیه گردیدنـد . در مرحلـه بعـد بـر اسـاس روش تجزیـه ، تحلیل سیستمی ( مخدوم 1366 ، ادمی مجرد (1368 با استفاده از رایانه و در محیط هاي نرم افزاري مختلف از جمله نرم افزار ARC GIS ، تجزیه و تحلیل و جمع بندي داده ها و همچنین تلفیق و ترکیب لایه هـاي اطلاعـاتی صـورت گرفته است در ادامه به تعیین توان زیست محیطی ناحیه پرداخته و در نهایت با استخراج واحد هاي زیست محیطـی و سنجش آنها با مـدلها و معیارهـاي اکولـوژیکی و اقتصـادي اجتمـاعی، توانهـا و اسـتعدادهاي بـالقوه بـرآورد گردیـده و کاربریهاي بهینه معرفی شدند .
در این مقاله این فرض که » با توجه به وجود شرایط و جاذبه هاي جغرافیایی ، منطقه فنـدقلو داراي پتانسـیل توسـعه توریسم است و تحقق این امر منجر به توسعه منطقه خواهد شد.« مورد تجزیه و تحلیـل قـرار گرفتـه اسـت . هـدف از مطالعات محیطی ، دستیابی به نظام هاي برنامه ریزي استفاده از سرزمین جهت تعیین نیازهاي اصلی ، تعیین کاربریها و ارزیابی توان محیطی اعم از محیط طبیعی و انسانی و بهـره بـرداري متناسـب از توانمنـدیهاي محـیط اسـت در ایـن پژوهش خاص ، هدف ، شناخت توانهاي محیط و ارزیابی آنها جهت توسعه توریسم در منطقه جنگلی فندقلو می باشد .
معرفی منطقه مورد مطالعه ( منطقه فندقلوي نمین )
براي تعیین محدوده مورد مطالعه ابتدا حدود طبیعی حوزه آبخیـز بـر روي نقشـه توپـوگرافی ترسـیم گردیـد و سـپس محدوده جغرافیایی منطقه تعیین گردید جنگل فندقلو مرکز و خاستگاه ژنتیکی فندق ، به مسـاحت 207/94 کیلـومتر مربع از نظر جغرافیایی بین طول جغرافیایی 25 30"ْ48 شرقی َتا45ْ48 و عرض جغرافیایی" 30َ5ْ38 َتا30ْ
38 شمالی و از لحاظ تقسیمات کشوري در محدوده استان اردبیل واقع اسـت و از لحـاظ تقسـیمات زیـر اسـتانی جـزو شهرستان نمین بوده و از نظر تقسیمات جغرافیاي سیاسی جزو شهرستان نمین می باشد و از نظر سطوح زیر شهرستان به دو بخش به نام هاي مرکزي و آبی بیگلو ویلکیج و دهستان هاي ویلکیج شمالی ، ویلکیج مرکزي و ویلکـیج جنـوبی تعلق دارد . در ضمن منطقه مورد مطالعه از قسمت شرق با استان گیلان و از قسمت شمال شرق با جمهوري اذربایجان هم مرز می باشد . در این منطقه تعداد 16 آبادي ( سرشماري مرکز آمار ایران سال (1375 بـه نامهـاي تفیـه ، حـور ، سقزچی ، سوها ، نیارق ، آلادیزگه ، آبی بیگلو ، مهدي پستی ، دگرماندرق ، کلاسر ، موسی کندي ، ننه کران ، آرپاتپه ، خانقاه علیا ، خشه حیران ، واقع شده است .
جمعین شهرستان نمین در سال 1375 داراي 69349 نفر بود که این تعداد در سال 1385 به 59640 هزار نفر رسیده است . این امر نشان دهنده کاهش جمعیت در این شهرستان است کـه مـی توانـد نشـانگر مهـاجر فرسـت بـودن ایـن شهرستان باشد و روستاهاي حاشیه سایت فندقلو 11664 نفر را در خود جاي داده است
شکل شماره -1 موقعیت منطقه فندقلو در استان اردبیل وایران
ویژگی هاي زیست محیطی
الف)- محیط طبیعی منطقه فندقلو به دلیل قرار گرفتن بین دو اقلیمکاملاً متفـاوت ( اقلـیم نیمـه خشـک اردبیـل و مرطوب جنگلی گیلان که داراي اقلیم معتدل و نیمه مرطـوب بـا تابسـتان معتـدل و مطبـوع اسـت از لحـاظ سـاختار کوهزایی جز ارتفاعات باغرو بوده و به دلیل نفوذ رطوبت خزري از لحاظ پوشش گیاهی به ویژه مرتعی و حتی جنگلی از وضعیت خوبی برخوردار بوده به طوري که یک منطقه اکوتونی محسوب می شود . جنگل فنـدقلو بـا حـداقل 19 گونـه
جنگلی و با گونه هاي غالب فندق ، ازگیل و بلوط به صورت نوار کم عرض و باریـک بـه عنـوان یـک تفرجگـاه طبیعـی مطرح است .
ب)- محیط بیولوژیک : منطقه فندقلو از لحاظ فاز زیست شناختی غنی بوده و رویشـگاههاي گیـاهی و زیسـتگاههاي جانوري در آن بسیار مناسب و مهم تلقی می گردد . لیکن در گستره این اکوسیستم منطقه اي که تحت نظـارت ویـژه سازمان حفاظت محیط زیست باشد اعم از منطقه شکار ممنوع ، حفاظت شده ، پارك ملـی و اثـر طبیعـی ملـی وجـود ندارد ، هر چند تالاب پته خور در نزدیکی هاي جنگل فندقلو جهت منطقه شـکار ممنـوع بـودن وسوسـن چلچـراغ بـه عنوان اثر طبیعی ملی در حال بررسی است و خود سایت فندقلو جزء برنامه هاي در دست بررسی براي معرفی به عنوان پارك ملی است اما هیچکدام تا حال اعلام نشده است .
ارزیابی توان محیط زیست ( چه توان توان اکولوژیکی ، چه توان اقتصـادي و اجتمـاعی آن) عبـارت از بـرآورد اسـتفاده ممکن انسان از سرزمین براي کاربري هاي کشاورزي ، مرتعداري ، جنگلداري ، پارکداري ( حفاظت ، توریسم ) ، آبـزي پروري ، امور نظامی و مهندسی و توسعه شهري صنعتی و روستایی در چـارچوب اسـتفاده هـاي کشـاورزي ، صـنعت ، خدمات و بازرگانی است ( مخدوم (1381 بنابراین ارزیابی توان اکولوژیکی محیط به طور ساده عبارت است از : تعیـین پتانسیل ( توان بالقوه) و یا نوع کاربري که سرزمین به طور طبیعی می تواند داشته باشد . در اینجا هـدف مـا ارزیـابی توان اکولوژیکی محیط یعنی ارزیابی توان بالقوه منطقه جهت توسعه توریسم است .
تفرج متمرکز : آن دسته از تفرجهاست که نیاز به مکان و تجهیزات از قبل تهیه شده دارند مانند شنا ، اسکی و بازدیـد از آثار فرهنگی ، تاریخی و تفریحی تفرج گسترده : آن دسته از تفرج هاست که نیاز به مکان و تجهیزات از قبل تهیه شده ندارند مانند کوه نوردي ، شکار و گردش در طبیعت .
در این مقاله بر اساس مدل ارزیابی (مدلهاي اکو لوژیکی مخدوم ) از تفرج متمرکـز طبقـه 1و2وسـرزمین نـا مناسـب و تفرج گسترده طبقه 1 و2وسرزمین نا مناسب صحبت شده است که در هر دو مورد نوع تفرج به لحاظ شرایط و قابلیـت هاي نسبی طبقه بندي شده است
روش و مراحل کار :
این پژوهش بر پایه تجزیه و تحلیل سیستمی بنا نهاده شده است تجزیه و تحلیل و جمع بندي داده ها ، براي نقشه سازي یا نشان دادن گسترده ، منابع یک منطقه و یـا آبخیـز در یـک
یک مجموعه ساده و یا پیچیده از پارامترهاي منابع اکولوژیکی بر روي نقشه انجـام مـی پـذیرد ایـن مجموعـه در روش موسوم در ایران یگان یا واحد زیست محیطی نام دارد و اساس این روش بر پایه تجزیه تحلیل سیستمی بنا نهاده شـده است . (ادهمی مجرد ،مخدوم مجید)
شیوه یاد شده تابع این منطق است که یگان به دست آمده که در واقع نشان دهنده یک اکوسیستم خرد است ( مخدوم
(1992 از آنجا که از ترکیب تعداد زیادي از پارامترهاي اکولوژیکی مشتق می شـود بهتـر مـی توانـد تـوان سـرزمین را نمایان سازد .
فرآیند تجزیه و تحلیل و جمع بندي داده ها براي نقشه سازي یگانهاي زیست محیطی یا تهیه نقشه واحد هاي زیسـت محیطی که شامل ترکیب طبقات منابع اکولوژیکی پایدار با همدیگر می باشد از این قرار است .
گام اول : روي هم گذاري نقشه واحد هاي شکل زمین با نقشه تیپ خاك و تهیه نقشه واحد هاي زیست محیطی پایـه یک براي این کار لازم است که نقشه واحد هاي شکل زمین تهیه گردد بدین جهت چگونگی نقشه سازي واحد هاي شکل با
استفاده از نقشه هاي توپوگرافی از این قرار است براي این منظور نقشه طبقات شیب ، طبقات ارتفاع و نقشه جهت هاي جغرافیایی با استفاده از مدل رقومی ارتفاع و نقشه جهت هاي جغرافیایی با استفاده از مدل رقومی ارتفاع در نـرم افـزار
ARC GIS تهیه می شود براي تلفیق سه نقشه ارزیابان محیط در ایران از شیوه روي هم گذاري دو ترکیبـی و چنـد ترکیبی استفاده می کنند ولی با توجه به اینکه ما از قدرت نرم افزار ARC GIS براي روي هم گذاري استفاده کـرده ایم بنابراین به شرح مراحل کار با استفاده از نرم افزار ARC GIS می پردازیم .
بنابراین نقشه هاي توپوگرافی یک پنجاه هزارم شیت هاي حیران و هیر تهیه شده است و محـدوده منطقـه روي نقشـه مشخص شده است .
پس از ژئورفرنس ( زمین مرجع ) کردن نقشه ها و دیجیت کردن خطوط توپوگرافی از روي صفحه مانیتور (Digitizing on screen) نقشهDEM 1 رستري منطقه ( مدل رقومی ارتفاع ) تهیه شده است و نقشه هـاي شـیب ، طبقـات
ارتفاع از سطح دریا و نقشه جهت از روي DEM تهیه شده و طبقه بندي شده اند
با توجه به دقت بالاي نرم افزار در روي هم گـذاري نقشـه هـا ، هـر 3 نقشـه بـا اسـتفاده از تـابع (Overlay) و ابـزار Intersect تلفیق شده اند و نقشه واحد هاي شکل زمین تهیه شده است کهمجموعاً شـامل 42 واحـد اسـت کـه هـر کدام از واحدها کدگذاري شده اند در این روش نرم افزار براي هر واحـد کـد منحصـر بـه فـردي را در نظـر مـی گیـرد بنابراین نیاز به کد گذاري مجدد نمی باشد .
گام اول : روي هم گذاري نقشه واحد هاي شکل زمین با نقشه تیپ خاك و تهیه نقشه واحد هاي پایه یک
گام دوم :نقشه تیپ خاك با نقشه واحد هاي شکل زمین تلفیق شده و نقشه پایه یک تهیه شده است .
گام سوم : روي هم گذاري نقشه پایه یک با تیپ گیاهی (تصویر شماره( 2 و تهیه نقشه پایـه دو ( از ارائـه نقشـههـاي مراحل میانی خودداري شده است )
گام چهارم: روي هم گذاري نقشه پایه دو با نقشه تراکم پوشش گیاهی (تصویر شماره(4
