مقاله ارزیابی زیست محیطی از مکان دفع زباله ، با رویکرد توسعه پایدار ، مطالعه موردی شهر بابل

بخشی از مقاله

ارزیابی زیست محیطی از مکان دفع زباله، با رویکرد توسعه پایدار،

مطالعه موردي شهر بابل

چکیده

با افزایش مواد زاید شهري در چنددهه اخیر ضرورت دفع مواد زاید جامد شهري براي بسیاري از شهرها و در راس ان شهرداري ها بوجود آمد. در شهرهاي شمالی کشور بخصوص شهر بابل در سالهاي 1378 این مشکل بصورت یک بحران نمود پیدا کرد که این امر باعث تلنبار شدن زباله ها در سطح شهر و عدم جمع آوري آن از سوي شهرداري ها گردید که این وضع در بعضی از شهرها بخصوص شهر بابل تبدیل به یک معضل اساسی شده بود. در راستاي کاهش آلودگی هاي زیست محیطی و اصلاح و بهبود روش دفع بهداشتی زباله، در این مطالعه قصد بررسی وضعیت مکان دفع زباله از دیدگاه زیست محیطی و با رویکرد توسعه پایدار در منطقه را داریم. روش تحقیق این مطالعه توصیفی تحلیلی بوده و در جمع آوري اطلاعات از روشهاي کتابخانه اي آماري و داده هاي موجود در ادارات و سازمانهاي مربوطه و نیز روش هاي میدانی استفاده شده و جهت بررسی وضعیت مکان دفع زباله و کارخانه کمپوست از سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره گرفته شده است. با توجه به اینکه انتخاب زمین مناسب براي دفن مواد زاید جامد شهري، مهمترین فاکتور در دفن بهداشتی محسوب می شود، در این مطالعه بوسیله 14 شاخص به ارزیابی آن پرداخته شده است. و همچنین این مقاله قصد آن دارد که ضمن بررسی اثرات اقتصادي کارخانه کمپوست به تبیین وضعیت زیست محیطی مکان دفع زباله و نقش آن در توسعه پایدار شهر بابل بپردازد. نتایج تحقیق نشان دهنده عدم تطبیق مکان دفن زباله فعلی این شهر با اکثر شاخص ها و معیارهاي مورد استفاده در این مقاله دارد.

واژگان کلیدي: زیست محیطی، دفع زباله، مکان یابی، توسعه پایدار، شهر بابل

١

1مقدمه

تولید زباله و نحوه دفع آن از زمانی مورد توجه قرار گرفت که انسانها به صورت اجتماعات به هم پیوسته در یک مکان، زندگی مشترك خود را آغاز نموده و در معرض خطرات و اثرات آن قرار گرفتند. رشد سریع جمعیت، افزایش مصرف، تغییرات به وجود آمده در شیوه زیست و الگوي مصرف افراد که از ویژگیهاي پیشرفت همه جانبه در سنوات گذشته میباشد موجب افزایش روزافزون تولید زباله در مناطق مختلف شده است. شاید ساده ترین راه دفع مواد زاید جامد، تخلیه آن روي زمین و یا تلنبار آن روي زمین و یا تخلیه در داخل گودالها است، به هیمن دلیل هم اولین روش دفع موا د زاید جامد تلنبارکردن مواد بوده است. با افزایش جمعیت و ازدیاد مناطق شهري، تلنبار زباله با اعتراضات و نارضایتی هایی از طرف مردم مواجه گردید. اگرچه مسائل بهداشتی و خطرات ناشی از تلنبار زباله اخیرا شناخته شده ولی تلنبار کردن زباله در اطراف مناطق مسکونی همواره مورد اعتراضات مردم بوده است. به ناچار زمینهایی در فواصل دور از شهر براي دفع زباله در نظر گرفته شد. حمل مواد به نقاط دور، علاوه بر اینکه بر مخارج شهر می افزود، مشکلاتی را هم در برداشت لذا، جستجو براي یافتن زمین هاي مناسب در نزدیکی شهرها آغاز گردید. از اوایل قرن بیستم، در شهرهاي اروپا و آمریکا، مناطقی براي دفن مواد شهري در نظر گرفته شد. این روش سریعا در شهرهاي دیگر آمریکا توسعه پیدا کرد و در اواخر 1945 حدود 100 شهر و در سال 1960 بیش از 1400 شهر در آمریکا از این روش براي دفع مواد شهري استفاده می کردند.اگرچهاخیراً روش هاي جدیدي براي دفع مواد زاید جامد شهري ایجاد شده است ولی به نظر می رسد که هنوز هم در خیلی از مناطق شهري بهترین روش دفع مواد زاید جامد شهري، دفن بهداشتی است. هدف از طراحی و اجراي سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهري، رفع مشکل شهر و در نهایت کمک به سلامت و بهداشت و آسایش شهروندان است.

دفن بهداشتی و ساخت جایگاه باید در همین راستا و براي کاهش معضلات شهر باشد لذا در برنامه ریزي طراحی محل، باید به این نکته توجه کرد؛ مثلا ، عبور و مرور کامیونهاي زباله کش، پراکنده شدن آشغالها در فضاي اطراف جاده، سر و صدا و بوي ناشی از کامیونها، و ریخت و پاش شیرابه در مسیر ممکن است مزاحمتهایی هم براي وسایل نقلیه دیگر مهم براي مناطق مسکونی و صنعتی تجاري اطراف جاده ایجاد کند.آلودگی هاي هوا، آب و خاك ناشی از عدم مدیریت صحیح و عدم انتخاب جایگاه مناسب، در نهایت مشکلاتی را براي محیط زیست و شهروندان ایجاد می کند لذا، لازم است که مطالعات وسیعی براي احداث جایگاه مناسب انجام داد فاکتورهاي موثر در این برنامه ریزي وطراحی را در جهت حفظ سلامت و بهداشت شهروندان و منافع آنها و حفظ محیط زیست، مورد توجه قرار داد. در سال هاي اخیرمتعاقب با رشد جمعیت و سرانه زباله، بر حجم زباله تولیدي افزوده می گردد که کیفیت این زباله ها روز به روز متنوع تر و پیچیده تر می گردد، بطوري که طراحی یک سیستم مدیریت زباله صحیح و کارا را ضروري می

٢

سازد. در ایران و به خصوص در شهرهاي شمالی نحوه دفع زباله به صورت یک مشکل ملی ظهور کرده است که موجب به خطر افتادن ذخیره گاه هاي طبیعی شده است. از جمله مشکلات در این زمینه فقدان تخصیص اعتبار مالی در برنامه مالی کلان کشور براي برخورد اصولی و یافتن راه کارهاي نامناسب براي دفع زباله در ناحیه شمال می باشد.از طرفی در شهرهاي شمالی که رشد جمعیت ان بیشتر از رشد جمعیت شهري وسطح ایران می باشد و همچنین نزدیکی سکونت گاه هاي روستایی و شهري و نوع تفکر حاکم بر زندگی شهر و روستایی، نگرش بخشی و محلی بر زباله در مدیریت مواد زاید، جوابگوي رفع مشکلات مواد زاید نمی باشد.از این رو در پژوهش حاضر به تبیین وضعیت زیست محیطی مکان دفع زباله در شهر بابل و نقش آن در توسعه پایدار شهري پرداخته ایم.

2ضرورت تحقیق

محیطزیست و برنامهریزي براي بهبود شرایط زیستی در شهرها و محیطهاي پیرامونی، در جامعه شهري امروزي امري حیاتی وبس ضروري است و خود یکی از جنبههاي رعایت اصول پایداري در توسعه پایدار را تشکیل میدهد. مواد زاید جامد و سیستم مدیریت آنها با توجه به چالشهاي پیشرو در جامعه شهري مصرفگرا ـ که روز به روز نیز به میزان مصرف و نسبت شهري شدن جامعه نیز افزوده میشود ـ از عمدة مسایل مطرح در محیطزیست شهري، مدیریت شهر و برنامهریزي شهري میباشند. لذا لزوم توجه به اموري نظیر کاهش مصرف و امکان بازیافت مجدد در کنار روشهاي دفن بهداشتی جزو ضرورتهاي غیرقابل انکار در برنامهریزي و سیستم مدیریت زباله است.

3سوالات تحقیق

1. آیا موقعیت و ویژگی هاي جغرافیایی شهر بابل تاثیري در روند جمع آوري و دفن زباله دارد؟

2. آیا معیارها و روش هاي دفع مواد زائد شهري در شهر بابل اصولی می باشد؟

3. آیا رویکرد فعلی امور دفع زباله در شهر بابل بصورت بازیافت از مشکلات زباله کاسته است؟

4فرضیه ها

1. به نظر می رسد که شرایط جلگه اي و رطوبت بالا به عنوان مشکلی براي دفع زباله در شهر بابل محسوب می شود.

2. به نظر می رسد معیار و اصول مکانیابی دفن زباله شهري بابل رعایت نشده است.

٣

.3 به نظر می رسد که رویکرد فعلی دفع زباله بصورت بازیافت و کمپوست زباله از مشکلات حال حاضر زباله شهرستان کاسته است.

5روش تحقیق

اصولا یک تحقیق کامل زمانی انجام می گیرد که بتواند از تحقیق توصیفی بر روي یک سري عوامل و عناصر تحلیل روابط بین عناصر وسیستم ها و عاملها برسند تا بدین وسیله تحقیق منجر به توسعه دانش فنی گردد.روش تحقیق مطالعه حاضر توصیفی تحلیلی می باشد و به لحاظ ماهیت نظري کاربردي مباحث مطرح شده از روش مطالعات کتابخانه اي و اسنادي و میدانی استفاده شده است و با این شیوه اطلاعات موردنظر فیش برداري و جمع آوري گردیده است .

6پیشینه تحقیق:

عملیات دفن زائدات تا نیمه قرن گذشته مبتنی بر روش هاي مهندسی و حفاظت محیط زیست نبود تا این که از سال 1950 به بعد طی یک دهه روش دفن بهداشتی توسعه قابل ملاحظه اي پیدا کرد و هنوز به عنوان روش دفن مواد زائد جامد در دنیا خصوصا در کشور هاي در حال توسعه محسوب می شود.(یغمائیان،4:1382 )در سال 1992 ویلیام هندریکس و دیوید بکلی در پژوهشی با
عنوان کاربرد GISدر مکان یابی محل دفن مناسب زباله در ایالت ورمونت آمریکا منطقه 210 هکتاري را از لحاظ شاخص هاي

فیزیکی و اقتصادي مورد ارزیابی قرار دادند و مکان مناسب دفن زباله را در ناحیه madشناسایی نمودند.( (Hanrix and

buckly,1999:3-5در ایران نیز تحقیقات متنوعی در زمینه مکان یابی ها به خصوص دفن زباله انجام گرفته است:از جمله امینی با

روش هاي تحلیلی مختلفی در GIS به مکان یابی دفن زباله در شهر ساري پرداخته است.(امینی،(70:1385 شاه علی نیز مکان یابی دفن زباله هاي شهري زنجان را با روش فازي انجام داده است.(شاه علی ،(1385فرهادي و همکاران در بررسی خود بر روي روشهاي دفع زباله هاي خانگی و امکان بازیافت آنها در شهر کرج شیوه هاي متداول همچون دفن بهداشتی ، سوزاندن در کوره ها و بازیافت زباله ها در این شهررا مورد بررسی قرار داده و اهمیت بازیافت به دو روش قبلی را اثبات کردند.(فرهادي و همکاران ،(19:1378 ولی تا کنون تحقیقی در راستاي بررسی وضعیت مکان دفع زباله از دیدگاه زیست محیطی و با رویکرد توسعه پایدارصورت نگرفته است.

٤

انتخاب محل دفن زباله

انتخاب زمین مناسب براي دفن مواد زاید جامد شهري، مهمترین فاکتور در دفن بهداشتی محسوب می شود با توجه به رشد و توسعه سریع مناطق شهري و لزوم تعیین مناطق شهري و لزوم تعیین محل براي مدت طولانی، باید منطقه بندي و کاربري زمین هاي مجاور را مورد توجه قرار داد.انجام ارزیابی زیست محیطی در مورد تعیین محل دفن بهداشتی و بررسی همه جانبه آن الزامی است. یا هدف اساسی و وظایف محل، دقیقا مشخص شود که آیا جایگاه مورد نظر فقط براي دفن بهداشتی در نظر گفته است و یا امکان نصب تاسیسات پردازش و بازیافت هم در آن وجود دارد؟ لذا با توجه به اهداف محل و وظایف ان باید نسبت به تعیین مکان مناسب اقدام کرد.انتخاب محل دفن، مهمترین قدم براي ایجاد و توسعه یک برنامه رضایت بخش دفن است. در صورت امکان، محل دفن مواد زاید جامد شهري باید هنگام تهیه طرح جامع، تعیین و زمین آن خریداري گردد. خرید زمین محل دفن، همزمان با تعیین محل تصفیه خانه فاضلاب شهري یا حوضچه هاي تثبیت فاضلاب، بسیار سودمند خواهد بود. مهمترین فاکتور در بهره برداري موفقیت آمیز از یک محل دفن، انتخاب مناسب جایگاه آن است.باید فاکتورهاي زیادي را براي مناسب بودن زمین محل دفن ارزیابی کرد. نوع زمین انتخابی بر طراحی و عملیات بهره برداري و ابزار مورد نیاز، اثر مستقیمی می گذارد. کسانی که مسئول یافتن محل مناسب دفن هستند باید از این فاکتورها آگاهی داشته باشند که شامل موارد زیر می گردد:

1. بهداشت عمومی و سلامتی

2. سطح زمین مورد نیاز
3. توپوگرافی منطقه

4. هیدرولوژي جایگاه
5. زمین شناسی جایگاه

6. قابلیت دسترسی به مواد پوششی

7. مجاورت با مناطق مسکونی و صنعتی
8. قابلیت دسترسی به محل دفن

9. مسافت رفت و برگشت به جایگاه دفن
.10 آب و هواي منطقه
.11 زهکشی محل دفن

.12 مخارج
.13 مقبولیت
.14 استفاده آتی از زمین

٥

شناخت وضع موجود:

بررسی وقوع بحران زباله جامد در سال 1378 در بابل

با افزایش مواد زاید شهري در چنددهه اخیر دفع مواد زاید جامد شهري به یک شکل اساسی براي بسیاري از شهرها و در راس ان شهرداري ها بوجود آمد. در شهرهاي شمالی کشور بخصوص شهر بابل این مشکل بصورت یک بحران نمود پیدا کرد که این امر باعث تلنبار شدن زباله ها در سطح شهر عدم جمع آوري آن از سوي شهر داري ها گردید که این وضع در بعضی از شهرها بخصوص بابل تبدیل به یک بحران ملی شد و می توان از جمله عواملی که باعث بروز این بحران گردید را در زیر اشاره نمود:

1. کمبود مکان هاي مناسب براي دفن و تکمیل مکانهاي قبلی

2. نزدیک مکانهاي دفن با مناطق مسکونی و مخالفت سکنه آن منطقه

3. بخاطر ویژگی طبیعی شهر بابل و بالا بودن سطح آب

4. با ارزش بودن زمین در شمال

5. تولید بیش از اندازه زباله در سطح شهر بخاطر فقر فرهنگی در زمینه تولید زباله

6. کمبود اعتبارات و منابع مالی براي خرید دستگاه هاي مناسب براي دفع مواد زاید جامد شهري

سیستم دفع زباله شهرستان بابل

روزانه در بابل حدود 150-200 تن زباله و بسته به فصل تولید می شود و براي جمع آوري زباله از سطح شهر بابل ان را به 4

منطقه تقسیم کرده اند که در هر منطقه پیمانکارهاي بخش خصوصی بر طبق قرار دادري که با شهرداري بابل دارند مسئول جمع آوري در شهر می باشند. البته لازم به ذکر است که در هر منطقه نسبت به کار پیمانکاران 2 ناظر بر فعالیت هاي آن نظارت می کند.جمع آوري زباله هر روز از سطح شهر صورت می گیرد که بوسیله مامورین نظافت شهرداري بوسیله کامیونهاي مخصوص جمع آوري زباله، وانت و حتی در کوچه هاي تنگ بوسیله گاري دستی انجام می شود که جزو بخش هاي قدیمی بالا محسوب می شوند که به علت نداشتن نظم مهندسی با منتهاي فیزیکی و تنگ بودن معابر باعث مشکلاتی در جمع آوري زباله می شوند. در سطح معابر شهري در فواصل 50 متري سطل هاي زباله ثابت نصب شده است (ولی این سطل ها به اندازه کافی در سطح شهر موجود نمی باشند) که زباله هاي موجود در آن را جمع آوري و به سکوي انتقال برده می شوند و در آنجا پس از فشرده سازي و کم حجم کردن به کارخانه کمپوست واقع در جنوب شهر در روستاي انجیل سی می برند.

٦