بخشی از مقاله
چکیده :
یکی از مسائل و مشکلات اساسی موجود شهر بابل وجود پهنه وسیعی از بافت قدیمی در مرکز شهر می باشد که در مواجهه با تحولات عصر حاضر حیات حقیقی خود را از دست داده و به صورت مخروبه و فرسوده درآمده و جمعیت بومی و اصلی خود را از دست داده و از طرف دیگر ساخت وساز های جدید در درون بافت نیز تشدید ناهماهنگی و تخریب ساختمانهای قدیمی و با ارزش را در پی داشته است و ارتباط منظم بافت قدیمی با بقیه قسمتهای شهر از بین رفته است .
هم اکنون سرعت و شدت روند فرسودگی در بافت قدیمی به گونه ای است که عدم تطابق و هماهنگی فضای بافت قدیمی با تقاضای شهروندان و نیازمندیهای آنها را باعث گردیده و همین امر سبب تخلیه جمعیت بومی - یزدی با , 1387 ص - 49 و اصیل از درون بافت گردیده و ناهنجاریهای کالبدی اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی را در آن به وجود آورده است . این مطالعه ضمن بررسی و شناخت بافت قدیمی شهر بابل, علت تشدید فرسودگی و تخریب این بافت را در قالب عوامل اجتماعی, اقتصادی , فرهنگی , کالبدی , طبیعی و اثرات ساخت و ساز جدید در آن پرداخته و سپس نتیجه گیری نموده و به ارائه راهبرد می پردازد .
مقدمه :
پهنه وسیعی از شهرهای ایران را بافت قدیمی و تاریخی تشکیل می دهد که این بافت در مواجهه با تحولات عصرحاضر دچار نارسائیها و مشکلات فراوانی شده , به طوریکه عملکرد و کارکرد خود را از دست داده است . عوامل کالبدی, اجتماعی , اقتصادی و طبیعی زیادی باعث به وجود آمدن فرسودگی شهری می شود. افزایش جمعیت شهری مهاجرت برای دستیابی به فرصت جدید شغلی و ایجاد یک زندگی بهتر و تغییرات در شکل گیری خانوارها از یک سو موجب فشار بر روی زمین , زیرساخت ها و جوامع موجود و از سوی دیگر باعث به وقوع پیوستن فرسودگی شهری می شود.
- korms 1998 - از این روی کشورها برای مقابله با فرسودگی شهری رهیافتها و طرحهای گوناگونی را اتخاذ کردند و مطالعات و تحقیقات بسیار زیادی نیز در این باره صورت گرفته است, اما این طرحها نتوانسته است برای جلوگیریازفرسودگی و ساماندهی بهینه بافت قدیم نتیجه کاملی را به وجود آورند و ساماندهی بهینه فضای شهری به رفع پایدار مشکلات شهری منجر شوند چون اکثراین طرحها کالبدی بوده و به بعد اقتصادی و اجتماعی توجهی ندارد و فقط یک بعد را درنظر می گیرد .
برای همین منظور با توجه به عنوان مقاله ساماندهی فضائی عملکردی بافت قدیم محله پنج شنبه بازار به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شده تا بتوان با انجام این تحقیق عوامل مؤثر بر فرسودگی بافت قدیم شهر بابل شناسائی شده و راهکارهای مناسبی برای جلوگیری از رکود تخریب این بافت تدوین کرد و در نهایت با استفاده از این عوامل به اماندهی بهینه ی فضائی و عملکردی بافت قدیم و محله پنج شنبه بازار دست یافت .
ادبیات تحقیق:
طی یک و نیم قرن گذشته مطالعات گسترده ای از جانب شهرسازان در حیطه مداخله و ساماندهی و بهسازی بافت قدیمی صورت گرفته است,از جمله : پیتر رابرتز در کتاب باز زائی شهری - - urban regeneration پس از پرداختن به مفهوم احیا و باز سازی با مباحث اجتماعی و اقتصادی و مشارکت ساکنان در احیای محله پرداخت - - Robert ,2000 در سال 1996 ایستون تیسدل همراه با گروه کاری خود با ارزیابی مجدد کیفیت محله های تاریخی شهری میدان بابونیر و محله پاستورز را در شهر سیاتل و نیویورک آمریکا مورد بررسی قرار داده است و اثری با همین عنوان منتشر کرده است.
وجود مشکلاتی چون انتقال کاربری تجاری و خدماتی از میدان و کاهش رونق ارزش تجاری و مرکزیتی منطقه به ویژه در مقطع سالهای 1950 - 1970 فرسودگی ظاهری واحدهای ساختمانی و افزایش ریسک سرمایه گذاری در محل جهت سرمایه گذاری و شرکت های وام دهنده , افزایش جرم و جنایت شهری , احیای بافت تاریخی, بازسازی و مرمت قلمرو ,بهبود بخش کالبدی و زیست محیطی جدید به منظور ارتقای هویت ناحیه , تعیین ضوابط مورد نیاز جهت بهساز و بازسازی بافت تاریخی طرح راهبردی ساختاری این بافت ارائه داد . - حبیبی و دیگران 1382, ,ص - 36 مطالعه ای تحت عنوان ارزیابی بافت درونی تاریخی کوبا صورت گرفت.
دراین تحقیق بافت تاریخی شهر کوبا با توجه به کیفیت محیط شهری مورد مطالعه قرار گرفت , نتایج تحقیق این است که بافت تاریخی شهر که ساختمان قدیمی وجود دارد می بایستی به دقت مورد حفاظت قرار گیرد و ضرورت تجدید حیات بافت قدیم شهر به وجود آمدن سرزندگی و محل عمومی و ساختار کالبدی و اجتماعی مناسب را بیان می کندو نیز راه حلی برای باز سازی ارائه می کند . - بهرامی نژاد - 1383, در سال 1387 فضل االله یزدی پایان نامه دکتری خود با عنوان بافت قدیمی و فرسوده راهبردها و راهکارها - شهرضا - را ارائه داد .
در این رساله درباره انواع بافت و انواع مداخله درون بافت فرسوده و تاریخی و محدودیتها و قابلیتهای بافت فرسوده شهری , شناسائی محدوده بافت فرسوده و علل فرسودگی بافت قدیمی و ... پرداخته شده است . - یزدی - 1387, در سال 1388 دکتر مجید شمس و حسین شیر محمدی کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری مقاله باعنوان تحلیلی از بافت فرسوده در بخش مرکزی - - cbd شهر ملایر را در فصلنامه تحقیقات جغرافیایی به چاپ رساند که در این مقاله به ویژگی بخش مرکزی شهر و تعارضات بین بافت قدیم و جدید و در نهایت راهکارهائی برای مداخله در بافت فرسوده را شرح داده است . - شمس و شیرمحمدی - 1388,
روش تحقیق :
پژوهش حاضر از نظر هدف ; پژوهش کاربردی و از نظر ماهیت ; پژوهش تحلیلی توصیفی است که در آن ضمن شناخت عوامل موثر بر شکل گیری بافت فرسوده به راهکارهای برای ساماندهی فضائی عملکردی برای بافت قدیمی پرداخته می شود . جهت شناخت و تبیین شهر بابل و محدوده مورد مطالعه ابتدا وضع موجود شهر بابل و محدوده مورد مطالعه و ویژگی اقتصادی , اجتماعی, طبیعی و کالبدی آنها را مورد بررسی قرار داده و سپس علت و عوامل بروز پدیده فرسودگی بافت قدیمی را کشف کرده و راهکارهای مناسب برای ساماندهی آن تدوین می شود.
فرضیات پژوهش :
الف - عوامل اقتصادی و اجتماعی و کالبدی باعث پیدایش مسائل فرسودگی بافت قدیم و محله پنج شنبه بازار بابل می باشد.
ب - ساخت و ساز های جدید باعث تخریب و نابودی بافت و محله و ناهماهنگی و ناسازگاری در آن شده است.
روش تجزیه و تحلیل :
در تجزیه و تحلیل این پژوهش علاوه بر اسناد و مدارک در کتابخانه ها و مقاله ها و... و مشاهدات میدانی و تحلیل کیفی از روشهای آماری نیز استفاده شده است . داده های آماری که در علوم انسانی و رشته جغرافیا مورد کاربرد است مورد استفاده می باشد. از جمله برای آزمون فرضیه از آزمون خی 2 یا آزمون تطابق توزیع کای اسکویر برای تائید یا رد فرضیه و spss استفاده شده است و برای تهیه ی نقشه و تحلیل اطلاعات فضائی از نرم افزار excel , autocad , word استفاده شده است.
نحوه ی انتخاب نمونه :
شهر بابل دارای 122 هکتار بافت قدیمی و تاریخی است که 35 محله را شامل می شود, بنابر این یک محله به نام پنج شنبه بازار به عنوان نمونه انتخاب شده و نتایج آن به کل بافت قابل تعمیم است .
موقعیت جغرافیائی شهر بابل :
بابل یکی از شهرستانهای مرکزی استان مازندران است. این شهر ستان بین 35 درجه و 5 دقیقه و 36 درجه و 35 دقیقه عرض شمال از خط استوا و 52 درجه و 45 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. شهرستان بابل در 210 کیلومتری شمال شرق تهران واقع شده است. - بدیعی,,1362ص - 12 این شهرستان از طرف شمال به شهرستان بابلسر و دریای خزر و از طرف شرق به شهرستان قائمشهر و از طرف جنوب به رشته کوه البرز و از طرف جنوب شرق به شهرستان سوادکوه و از طرف مغرب به شهرستان آمل محدود می شود .
ارتفاع بابل از سطح دریای آزاد دو متر پائین تر است و ارتفاع آن از سطح دریای خزر 52 متر بالاتر است. - طبری ,1378,ص - 83 این شهرستان حدود 14301 کیلومتر مربع مساحت دارد که تقریبا5/94 درصد مساحت کل استان را شامل می شود. - برنامه و بودجه ,1374,ص - 72 به موجب آخرین تقسیمات اصلی استان مازندران شهرستان بابل در سال 1385 شامل شش شهر و سه بخش و ده دهستان و 566 آبادی می باشد . - آمارنامه استان مازندران - 1385
اوضاع اجتماعی و اقتصادی شهر بابل :
در سال 1335 جمعیت کل شهر بابل 36194 هزار نفر بود - سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال - 1335 و در سال 1345 به 49973 نفر افزایش یافت که رشدی معادل 3/28درصد را نشان می دهد - سرشماری عمومی نفوس و مسکن - 1345 و در سال 1355 جمعیت شهر بابل به 68059 نفر و در سال 1365 به 115320 نفر رسید که رشدی معادل 5/41 درصد را شان می دهد - سرشماری عمومی نفوس و مسکن 55و - 65 و بر اساس سر شماری نفوس و مسکن 1375 جمعیت شهر بابل به 192113 نفر رسید که متوسط رشد آن در دهه ی 65- 75 به 3/ 22 درصد رسید - سرشماری عمومی نفوس و مسکن - 1375 اما در سال 1385 جمعیت شهرستان بابل به 469591 نفر رسید که جمعیت شهر بابل در این سال به 240073 نفر رسیدکه رشدی معادل 2/33 درصد را نشان میدهد.
اوضاع اقتصادی شهر بابل :
از نظر وضع اقتصادی شهر بابل سهم شاغلان در بخشهای مختلف در سال 1335 در بخش کشاورزی 0/11درصد و در بخش صنعت 28 درصد و در بخش خدمات 61 درصد می باشد . درسال 1345 این نسبت در بخش کشاورزی , 0/ 9 صنعت 0/31 و خدمات 0/60رسید. درسال 1355 بخش کشاورزی ,0/2 صنعت 0/26و خدمات 0/ 72 از سهم شاغلان در بخشهای مختلف را به خود نسبت داده است .
در سال 1365 کشاورزی 5/83 درصد ازشاغلان را به خود اختصاص داد, صنعت 20/72 درصد و خدمات 72/45 درصد را به خود اختصاص داد و این نسبت در سال 1375 به 0/7 درصد در بخش کشاورزی 22/ 67, درصد صنعت, 70/85 درصد خدمات را شامل می شد . بنا بر این طی سالهای 1345 تا 1375 سهم شاغلان در بخش کشاورزی کاسته شده و به سهم شاغلان در بخش صنعت افزوده شده است. - نصیری,,1383ص - 43 اما در سال 1385 این نسبت به 22/61 درصد در بخش کشاورزی, 28/23 درصد در بخش صنعت و 47/73 درصد در بخش خدمات رسید. - آمارنامه استان مازندران - 1385, روند شکل گیری و مراحل گسترش شهر بابل و بافت قدیم :
الف - شهر بابل از ابتدا تا 1300 ه ش نام قدیم بابل قبل از مامطیر , مه میترا بوده که شواهدی از آیین مهر و میترائیسم قبل از ظهور اسلام در منطقه دیده می شود. - نقش پیراوش, , 1380 ص - 70 بنای هسته اولیه شهر بابل را به سال 403 ه .ق نسبت می دهند . - گلزاری ,1364,ص - 102 در آن زمان نام بابل مامطیر بوده , در زمان سید ظهیر الدین مرعشی نام مامطیر به بارفروش ده تغییر می یابد. - ستوده ,1376,ص - 176 همچنین اسم و بنای این شهر را به گفته ای به امام حسن - ع - در هنگام فتح طبرستان نسبت می دهند چون امام حسن - ع - به مامطیر رسید به چشم امام حسن بسیار دلگشا آمد ,آبگیر , شکوفه ها و مرغان... و ارتفاع مقعر نزدیک دریا بسیار بدید و گفت " بقعه طیبه ماء و طیر " از آن تاریخ به بعد عمارتی پدید آمد .
- رازی ,1378,ص 17و - 16 در زمان شاه عباس این قریه به شهری با خیابانهای سنگفرش وسیع و با فواره وبازار بزرگ و دریاچه ای در جنوب شهر - بحرارم - تحول می یابد - طرح و ابداع ,1366,ص - 88 در دوران افشاریه نام آن به بارفروش تغییر کرد . - طبری ,1378 ,1378ص - 53 در سال 1310 که تهیه ی نقشه شهر به دستور پهلوی اول آغاز شد نام این شهر به بابل تغییرنام پیدا کرد که از نام رودخانه - باول یا بابل - در غرب گرفته شده است. - نقش پیراوش ,1380,ص - 82 قدیمی ترین محلات شهر از جمله بی سر تکیه, پیر علم , طوقداربن , پنج شنبه بازار ,مسجدجامع , اجابن , افرا داربن ... - نصیری ,1383, ص - 35 از محله های اصلی این شهر می باشد . این بخش از شهر در داخلی ترین بخش شهر قرار گرفته است و به تدریج از دهه 1300 به دور آن ساخت و ساز مسکونی و اداری صورت می گیرد . - همان ,ص - 35 نقشه ی شماره ی - 1 -
ب - گسترش شهر از سال 1300 - 1340
مرحله زمانی تشکیل این دوره مقارن با آغاز حکومت رضا خان از سال 1300 تا 1340 آغاز اصلاحات ارضی است. در این دوره همراه با گسترش روابط سیاسی ایران با کشورهای اروپائی و تحت تأثیر نوسازی اولین بناهای دولتی مانند ادارات پست , شهربانی , شهرداری و دادگستری , بانک سپه , بانک کشاورزی , آموزش و پرورش , شیر خورشید و بیمارستان در مجاورت بافت قدیمی شهر بابل احداث گردید.
با حرکت از مرکز به سوی پیرامون شهر از قدمت بنای احداث شده قبل از سال 45 کاسته می شود . در این دوره با اقدامات اساسی رضاخان در زمینه گسترش راه و جاده بین شهری , شهر در چند جهت و غیر خطی گسترش می یابد لیکن در سال 1300 -1340 توسعه شهر در جهت جنوب شرقی - جاده قائمشهر به ساری و در جهت جنوب غربی - جاده آمل به تهران - رخ داده است . - نصیری ,1383,ص - 38
ج - گسترش شهر از سال 1340تا 1357
مقارن با این سال در بابل با اقدامات عمرانی و زیر بنائی برای احداث معابر آب و برق, گسترش مراکز آموزش متوسطه , دانشگاهی و مراکز درمانی صورت می گیرد و بافت و محله های جدیدی در اطراف محلات قدیمی احداث می شود . در این دوره شهر هم چنان در بخش مجاورت مرکزی توسعه می یابد در این دوره واگذاری زمین و احداث شهرکهای مسکونی برای کارمندان دولتی از جمله آموزش و پرورش , دادگستری و بیمارستان و سایر مراکز اداری موجب توسعه کالبدی در بخش شمالی و غربی می شود و ساخت و سازهای بخش خصوصی در جهت غربی در شهرک تندست , مهدی آباد و اوشیب از یادگارهای این دوره است . نقشه شماره - 3 - منبع همان ص 43
گسترش شهر از سال 57 تا کنون :
سالهای بعد از انقلاب اسلامی در ایران در حقیقت دوران تحولی محسوب می شود . از یک سو وارث نتایج و آثار و سیاستها و اقدامات گذشته و از سوی دیگر مواجهه با مشکلات خاص خویش است . در این دوره میزان رشد سالانه جمعیت شهر بابل پس از انقلاب اسلامی به بالاترین میزان خود طی پنج دهه اخیر رسید - 5141 - و از سوی دیگر جذب روستاهای اطراف به شهر و از سوی دیگر علت مهاجرت روستائیان به شهر و عدم نظارت سازمانهای ذیربط بر ساختمان سازی بی رویه شهر در امتداد خیابانهای اصلی به ویژه کمربندی و حول سه محور ارتباطی گسترش روز افزون می یابد و روستاهای کمانگرکلا در جنوب , حیدر کلا در شرق و روستای کتی در جنوب شرق از این نمونه ها هستند که بر ترکیب و بافت اجتماعی و فضائی شهر تأثیر گذاشتند و هم چنین شهرکهائی مانند شهرک افق و دانش در شمال شرق , شهرک فرهنگیان در بخش غرب که منطقه درجه یک شهر را تشکیل می دهند باعث گسترش فیزیکی شهر شده است .
