بخشی از مقاله
چکیده
اولین تاکید در تحلیل پراکندگی سلسله مراتب شهري1 به اواسط قرن بیستم بر می گردد که در آن قانون نخستین شهر – شهر اصلی، مورد توجه است. طبق این قانون در هر کشور، نخستین شهر آن، بیشترین جمعیت را در میان سیستم هاي شهري داراست. در نتیجه حوزه نفوذ وسیع تري دارد. یکی از اهداف برنامه ریزي، یافتن نظم، ترتیب، طرح، الگو و مرتبه در توزیع عناصر فیزیکی و فرهنگی و درك ارتباط منطقی بین موضوعات مختلف می باشد. هدف این پژوهش، شناخت و تعیین سطوح در سلسله مراتب شهري استان خوزستان است که با استفاده از مدلهاي حد اختلاف طبقه اي، مدل زیپف2 و الگوي آرتور اسمایلز، سطوح سلسله مراتب شهري استان، مورد بررسی قرار گرفته است.
نتایج حاصل، نشانگر آن است که وضعیت سلسله مراتب شهري در شبکه شهري استان خوزستان نیمه متعادل است. بنابراین توزیع شهرستان هاي استان خوزستان هماهنگ و منظم نبوده و گسیختگی فاحشی بین آنها دیده می شود، به طوري که بیش از 97 درصد از نقاط شهري در گروه جمعیتی رده اول قرار دارد که خود بیانگر عدم تعادل و تسلط شهر اهواز بر شبکه شهري این استان خواهد بود.مطالعه حاضر با این رویکرد به بررسی توزیع نامتعادل پدیده نخست شهري در استان خوزستان و پیامدهاي ناشی از آن پرداخته است.
واژگان کلیدي: سلسله مراتب شهري، نخست شهري، استان خوزستان. شبکه شهري
-1 مقدمه
برخی از صاحب نظران معتقدند که یکی از موانع مهم در توسعه اقتصادي - اجتماعی همه جانبه، توزیع مکانی نا متعادل جمعیت است. توزیع متوازن تر جمعیت، نیل به اهداف آبادانی ملی و منطقه اي را تسهیل خواهد کرد. بر مبناي این نظریه، تمرکز نامتعادل جمعیت در چند کانون بزرگ، موجب بروز دوگانگی و حالت وابستگی شده و در یکپارچگی و وحدت ملی و منطقه اي ایجاد اختلال می کند. الگوي توزیع نامتوازن مراکز شهري، تاثیر بازدارنده اي بر روند توسعه شهري بر جاي گذاشته است به طوري که حوزه هاي اشتغال زا و پر توان - قطب هاي متمرکز - با جذب نیروي کار بیشتر و حوزه هاي بی رونق و کم توان با دفع آن مواجه اند - فنی،. - 45:1382
بیش از نیمی از جمعیت شهري در آفریقا، آسیا و آمریکاي لاتین در شهرهاي کمتر از یک میلیون سکنه که بسیاري از آنها شهرکهاي بازاري و خصوصا مراکزي با جمعیت 5000 هزار تا 100 هزار سکنه زندگی می کنند. :p2 - - saterthwaite & tacoil,2003 بر اساس پیش بینی ایالات متحده آمریکا تا سال 2030 بیش از یک میلیارد نفر در شهرهاي کوچک و میانی کشورهاي در حال توسعه زندگی خواهند کرد.همچنین بیش از 40 درصد رشد شهرنشینی در شهرهاي کوچک و میانی رخ خواهد داد - . - Niccia , 2007:p2اندازه سلسله مراتب شهري، مدت هاي مدید، منبع جالب توجهی براي محققین بوده و از جمله مباحثی است که از گذشته هاي دور ذهن جغرافیدانان را به خود معطوف داشته است.
سلسله مراتب شهري به مفهوم ساده عبارت است از طبقه بندي شهرهاي واقع در یک محدوده جغرافیایی براساس شاخص جمعیتی و اهمیت و نقش عملکرد اداري آنها به طوري که با یک فرمول و نظم قابل سنجش بتوانیم شهرها را از بالا به پایین در گروههاي چهار، سه، دو، یک و الی آخر دسته بندي و تفکیک نماییم. هر قدر فاصله طبقات شهري کمتر و دامنه نوسان در تعداد و روند کاهش مرتبه آنها کمتر باشد، سلسله مراتب شهري منظم و چنانچه شهرها با بی نظمی و با فاصله هاي زیاد رده بندي شوند، سلسله مراتب نامنظم و به هم ریخته اي مشاهده می شود که دلیل بر عدم اجراي برنامه ریزي هاي صحیح شهري و شهرنشینی بی قواره در این محدوده خواهد بود و به همان نسبت، مشکلات و مسائل شهري بیشتري در این محدوده بروز می کند - مستوفی الممالکی ،. - 145 : 1380
براي تبیین سلسله مراتب شهري که نتیجه آن مشخص کردن یک شهر خاص در یک رده معین است، از متغیرهاي مختلفی استفاده می شود . مثلا براي مشخص کردن مراکز تجاري - خرده فروشی، عمده فروشی - یا مراکز تجاري کم اهمیت و پر اهمیت یا به لحاظ ارائه خدمات - اجتماعی، آموزشی، پزشکی - یا با استفاده از متغیر دیگري مانند عملکردهاي انجام شده در شهرهاي یک منطقه در این مورد سلسله مراتب عملکردي - functional hierarchies - بررسی می گردد و یا سلسله مراتب شهري برمبناي تقسیمات اداري می باشد - حبیب،. - 89 :1371 اما در این مقاله براي تشخیص سطوح در سلسله مراتب شهري تنها با استفاده از متغیر جمعیت، شهرها دسته بندي شده اند، چرا که جمعیت می تواند نشانگر سلسله مراتب خدماتی نیز باشد، اما از طرفی باید توجه داشت که این امر در کشورهاي توسعه نیافته مصداق ندارد.
تمرکزگرایی شهري در کشورهاي در حال توسعه منجر به ایجاد مشکلات زیادي، از جمله، تراکم، مهاجرت، زاغه نشینی، بیکاري و زوال محیط در بخشهاي مختلف شهرهاي اصلی شده است. در نتیجه تحلیلگران توجه مستقیمی به شهرهاي کوچک و متوسط به عنوان ابزاري براي فراهم آوردن تعادل ضروري براي توسعه شهرهاي اصلی دارند - 1989: p26 ،. - Choguil با وجود کاهش قابلیت زیست پذیري بسیاري از شهرهاي کوچک این شهرها نقش مهمی در توسعه به عنوان ارائه کنندگان خدمات، مراکزي براي فرآیند تولید و مرکز مشاغل کوچک ایفا می کنند - 2007 :p71 ،. - Nellبنابراین اگر توزیع شهرها را بر حسب طبقات جمعیتی و گروه هاي مختلف شهري - کلان شهر - شهرهاي بزرگ -
