بخشی از مقاله
اسکان غیررسمی و توسعه پایدار شهری ( مطالعه موردی: شهرک پدر کرمان)
چکیده
مساله پایداری زیست محیطی، تقاضا برای توسعه پایدار شهری و شهرهای پایدار از مهـم تـرین دغدغـه هـای جوامـع معاصر است. شهرنشینی و زندگی شهری در جهان به سرعت در حال افزایش است. در حال حاضر کشورهای درحال توسعه رکورد دار شهرنشینی در جهان هستند؛ لذا توسعه پایدار شهری در این جوامـع از اهمیـت بیشـتری برخـوردار مـی باشـد. روستا نشینان با هدف داشتن زندگی کیفی تر و سطح بالاتر به شهرها مهاجرت می نمایند. جاذبـه هـای شـهری از جملـه خدمات بهداشتی و شهری، در مقابل دافعه های روستایی مانند بیکاری و سطح پایین امکانات شهری، موجب تشدید رونـد مهاجرت روستا- شهری، و در نتیجه شکل گیری مناطق اسکان غیررسمی در اطراف شهرها شده است. اسـکان غیررسـمی به سبب ایجاد فقر و نیز به خطر انداختن محیط زیست، تهدیدی جدی برای پایداری جامعه شهری تلقی می شود. با توجه به اینکه توسعه پایدار شهری بدون توجه به شهرنشینی امکان پذیر نیست، لذا بررسی عوامل اصـلی بـرهم زننـده پایـداری شهری ضروری به نظر می رسد. منطقه اسکان غیررسمی پدر، یکی از مناطق بزرگ اسکان غیررسمی شـهر کرمـان اسـت. طبق آمارهای رسمی حدود 11 درصد جمعیت شهر کرمان در سکونتگاه های غیررسمی زندگی می کنند. ایـن تحقیـق بـا هدف تحلیل عوامل موثر بر توسعه اسکان غیررسمی با تاکید بر نظریه جاذبـه و دافعـه مهـاجرت و بـا رویکـردی مـدیریتی صورت گرفته است. در پژوهش حاضر ارتباط و میزان تاثیر عوامل جاذبه و دافعه اقتصادی ، اجتماعی- فرهنگی و مدیریتی-نظارتی، بر توسعه اسکان غیررسمی مورد سنجش قرار گرفت. این پژوهش کاربردی و از نـوع توصـیفی بـوده و در تجزیـه و تحلیل داده ها از نرم افزار اس پی اس اس2 استفاده شده است. در این تحقیق از ابزارهای مصاحبه، مشـاهده و پرسشـنامه استفاده شده است. تعداد 373 پرسشنامه محقق ساخته جهت جمع آوری داده ها بین سـاکنین محلـه مـورد نظـر توزیـع گردید. از بین نمونه موردنظر% 57.1 مهاجرت داخل شهری، و %42.9 آنها مهاجرت ازخارج شهر به محله مورد نظرداشتند. نتایج تحقیق نشان داد که موثرترین عوامل در شکل گیری اسکان غیررسمی در این منطقه، عامل اقتصادی، سـپس عامـل
1
اجتماعی - فرهنگی بوده، و ارتباط مثبت ومعناداری بین این متغیرها با توسعه اسکان غیررسمی بوده است. امـا بـین عامـل مدیریتی - نظارتی و توسعه اسکان غیررسمی ارتباط معناداری وجود نداشته است.
واژه های کلیدی: توسعه پایدار، اسکان غیررسمی، مهاجرت، سکونتگاه، شهرنشینی، توسعه اسکان غیررسمی.
مقدمه
شکل گیری محله های غیررسمی در کنار شـهرها، از جملـه تبعـات و آثـار پیشـی گـرفتن توسـعه شهرنشـینی از توسـعه شـهری است(کاظمیان و دیگران،.(58 :1390 ارقام و آمارها تائید می کند کـه سـکونت غیررسـمی در ایـران سـابقه ای شصـت سـاله دارد (زاهدانی، .(37:1369 در برخی از کشورهای در حال توسعه نظیر چین، کنیا، مصر، مالزی بـه منظـور جلـوگیری از تمرکـز شـدید شهری، ایجاد فرصتهای شغلی جدید، کاهش مهاجرتهای روستائیان به شهرهای بزرگتر، خـدمات رسـانی بـه روسـتاها و ... بـه امـر توسعه و ایجاد شهرهای کوچک از طریق تقویت کانونهای روستایی بزرگ و ارتقـاء آنهـا در سـلســله مراتــب سکــونتگاهی توجـه گردیده است. برای نمونه از 163 کشوری که بین سالهای 1970 تا 2000، مطالعه شده اند نشان می دهد که مهاجرت از روستا بـه شهرها اثرات مثبتی در افزایش رشد جمعیت شهرها داشـته اسـت(.( stevem poelhekke, 2010: 6 رشـد و توسـعه شهرنشـینی1 و شهرگرایی پس از انقلاب صنعتی و بعدها به دنبال طرح تئوری های مختلف توسعه اقتصادی2 منجر به ظهـور شـهرهای جهـانی یـا ابرشهرها3 در مناطق مختلف جهان شده است. اکثر دانشمندان علم توسعه معتقد به آن بودند که شرط لازم برای توسعه اقتصـادی، صنعتی شدن سریع با وجود الگوهای سکونت در شهرهای بزرگ است. در حال حاضر روند شهرنشینی چنان گسـترش یافتـه اسـت که می رود تا کره زمین را به یک جهان شهری4 تبدیل نماید. اما آثار سوء حاصل از شیوه های زندگی شهرنشینی سال هاسـت کـه معضلات و مشکلات مهمی برای محیط زیست و انسان ها به بار آورده است(لقایی و محمدزاده، .(33 :1378 در چنین شرایطی کـه توسعه پایدار5 در دستور کار بسیاری از نهادها و سازمان ها و دولت ها قرار گرفته است، لازم است که دقیق تـر مـورد بررسـی قـرار
2
گیرد. یکی از ارکان توسعه پایدار، اسکان پایدار است و یکی از عوامل اصلی اسکان پایدار، توسعه شهری پایدار1 است. نظریه توسـعه پایدار، در دهه پایانی قرن بیستم، در پی شکست مکاتب مختلف از جملـه مدرنیسـم و پسامدرنیسـم، در عـدم توانـایی بـه شـرایط مطلوب زندگی و آثار مخرب بر محیط زیست جهانی، ملی، منطقه ای و محلی پـا بـه عرصـه وجـود گذاشـت(زیاری، .(371 :1380 مفهوم توسعه در کشورهای مختلف ممکن است به گونه ی متفاوتی تعبیر شود. اما در یک تعریف کلی می توان تلاش های صـورت گرفته برای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب را مصداق توسعه دانست. با بررسی گونه های مختلف در ایران می توان دریافـت که مشکلات مرتبط با تعارض های قومی، تراکم بالای جمعیتی، ضعف در تسهیلات مسکن، مسائل اقتصادی خانوارها، سطح پـایین مشارکت پذیری و شیوع آسیب های اجتماعی، همواره الگویی به دور از توسعه پایدار را برای محله های اسکان غیررسمی به همـراه داشته است(نقدی و صادقی،.(228-221:1385
-2 چارچوب نظری تحقیق
1-2 توسعه پایدار
توسعه پایدار فرآیندی است که طی آن پایداری حاصل می شود و پایداری دربردارنده مجموعه ای از صفات است که در طول زمـان دوام یابد (نوابخش و ارجمند، .(149:1388توسعه پایدار دارای مفهوم بسیارگسترده ای است. الگوی شهر پایدار می توانـد در شـکل های مختلف و بسته به تاریخ منطقه، فرهنگ، پایه اقتصادی، اقلیم محیط و سیاست ها نمود پیدا کند. برای آنکـه بتـوان توسـعه را پایدار نامید، باید دارای چهار ویژگی باشد که عبارتند از:
-1 بهره وری: در واقع یک معادله پویاست، بین یک سیستم طبیعی و سیستم های اجتماعی- اقتصادی که تولید غذا و دیگـر کالاها را برای مردم تضمین می کند، بدون اینکه برای سیستم ضروری باشد.
-2 عدالت: یعنی ظرفیت جامعه در توزیع عادلانه فرصت و تهدیدهایی که ناشـی از کـاربرد یـا تغییـر سیسـتم هـای طبیعـی پیرامون هستند، مانند توزیع آنچه که از فرآیند توسعه حاصل می شود.
-3 انعطاف پذیری: به ظرفیت جامعه در واکنش به فشارهای طبیعی یا تحمیلی یا ضربه های ناگهانی گفته می شود.
-4 ثبات: یعنی ظرفیت جامعه در ادامه استفاده یا تغییر فرآیند سیستم های طبیعی بدون دگرگونی شدید(مولدان و بیلهـارز، .(387 :1381
3
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه1، اصول زیر را به عنوان ویژگی های ضروری یک شهر پایدار بیان می کند:
-1 افزایش فرصت های اقتصادی و اجتماعی، به گونه ای که ساکنان شهری را پوشش دهد. -2 کاهش سهم انرژی در رشد شهری.
-3 استفاده بهینه در مصرف آب، زمین و سایر منابعی که مورد نیاز چنین رشد شهری است. -4 کمینه کردم میزان تولید زباله و فاضلاب و بیشینه کردن میزان بازیافت از پسماندها.
-5 ایجاد سیستم های مدیریت با قدرت و کارایی کافی جهت نیل به اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی. -6 سوق دادن فن آوری های مورد استفاده در شهر به سمت اهداف توسعه پایدار.
-7 تقویت توان مناطق مختلف شهری، در راستای جلوگیری یا پاسخ گویی به تهدیدات و اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی. در این ارتباط شهر پایدار شهری است که در آن بهبود در عدالت اجتمـاعی، تنـوع و امکـان زنـدگی بـا کیفیـت مطلوب تحقق یابد(عزیزی،.(22 :1380
نگرش توسعه پایدار بر این مفهوم است که فن آوری نمی تواند هر گونه کاهش کـاهش منـابع طبیعـی را جبـران نمایـد و سـرمایه طبیعی مکمل سرمایه انسان ساخت است و در این راستا سازمان ملل از مبانی مفهومی توسعه پایدار حمایت می کنـد و راه دسـت یابی به توسعه پایدار را وجود بسترهای فرهنگی مناسب می داند که با آمـوزش و آگـاهی دادن بـه مـردم مـی تـوان بـه آن دسـت یافت(کیانی، .(5 :1383 در نظریات دیگر منظور از توسعه پایدار، به تنهایی حفاظت از محیط زیست در نظـر نیسـت، بلکـه مفهـوم جدیدی از رشد اقتصادی است که عدالت و امکانات زندگی را برای تمامی مردم جهان و نه تعداد اندکی از افراد برگزیده اسـت(ازکیا و غفاری، .(1382:59
2-2 اسکان غیررسمی2
اسکان غیررسمی شکل رایج رشد شهری در اکثر کشورهای در حال توسعه3 است که غالبا بیشتر بصورت غیررسمی اشغال می شود که این امر ناشی از نیاز شدید به مسکن به ویژه از سوی اقشار کم درآمد می باشد(.×(zeihofer & toponoti, 2008: 14 طبق اعـلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در کشورهای در حال توسعه بیش از یک سوم جمعیت شهری در سکونتگاه های غیررسمی به سر مـی برند(.(UNHABITAT, 2008 وضعیت عمومی زندگی شهری در کشورهای در حال توسعه، اوضاع نگران کننده ای را طی دهه های
4
گذشته به وجود آورده و از ظرفیت اکثر این شهرها برای تامین خدمات اساسی شهروندان شان پیشی گرفتـه اسـت( cohen, 2005: .(5 مشکلاتی ازجمله افزایش سریع جمعیت، رشد فقر، کاهش شاخص های کیفیت زندگی، افزایش بیکاری، رشـد سـکونتگاه هـای غیر رسمی یا حاشیه نشینی و آلودگی های زیست محیطی، شهرهای این کشورها را با بحـران هـای متعـدد روبـرو سـاخته اسـت. همچنین با اسکان طیف گسترده ای از جمعیت مهاجر و کم درآمد در نواحی آسیب پذیر شهر، زمینه بروز ناهنجاری ها و ناپایداری شهری فراهم آمده است؟ این عوامل سبب می شود تا این ساکنین در معرض مشکلاتی از جمله خطر خارج از شهر بـودن، خـدمات ناکافی اولیه، معاملات غیررسمی زمین و توسعه دفعی مسکن قرار گیرند(.(Magigi & Majani, 2006: 1067 اسـکان غیررسـمی در واقع حاصل مشکلات اجتماعی و ساختاری می باشد که عمدتا بر اثر جریان سریع مهاجرت از شهرها به روستاها اتفاق می افتد. این پدیده اجتماعی، در کشورهای توسعه نیافته پررنگ تر می باشد و درفرآیند مدیریت شهری1 تاثیرات منفی بیشتری دارد. سـکونتگاه غیررسمی توسط افراد فقیری که هیچ نوع دسترسی به زمین متعلق به خودشان ندارند اشغال شده و از این رو در زمین های خـالی بصورت غیرمجازساکن می شوند .(Srinivas, 2006: 1) بر اساس تعریف اسکان بشر سـازمان ملـل2، سـکونتگاه هـای غیررسـمی بـا استفاده از معیارهای ازدحام فقرخدمات پایه، سازه های ساختمانی نامناسب، شرایط محیطی غیربهداشتی و خطرنـاک، حـق اقامـت نامطمئن، فقر و محرومیت اجتماعی شناخته می شوند. درصد جهانی خانوارهای سـاکن در ایـن زاغـه هـا در حـال دو برابـر شـدن است(.(UNHABITAT, 2005 بنابراین اسکان غیررسمی یک مساله گذرا با دامنه محدود نبوده و توافقی بر بقای باز تولیـد و بسـط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت سیاست های شهری است و رهیافت های نوینی را می طلبد (صـرافی، .(5:1381 مهـاجرت3 یکی از چهار عامل اصلی تغییر و تحول جمعیت بوده، بدلیل ماهیت خود می تواند علاوه بر تغییـرات دراز مـدت و طـولانی، آثـاری سریع و کوتاه مدت نیز در تعداد و ساختار جمعیت ایجـاد نمایـد (زنجـانی، .(12 :1380 در خصـوص عوامـل مـوثر در شـکل گیـری مهاجرت دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. مهاجرت ها می توانند متناسب با بیکاری، فقر عمـومی، امکانـات شـهری، کسـب پایگـاه اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی، تفاوت درآمدی بین ساکنان شهر و روستا و رشد جمعیـت و محـدودیت کشـاورزی باشـند ( ربـانی، .(170 : 1381 از آنجا که نظریات متعددی درباره مهاجرت وجود دارد، در این پژوهش از نظریه اورت اس لی4 درباره مهاجرت که بـه نظریه جاذبه و دافعه مهاجرت مشهور است (زنجانی، (133:1380 استفاده می کنیم. این نظریه، مهاجرت را تحت تاثیر چهـار عامـل عمده تبیین می نماید که اول عوامل مرتبط با حوزه مبدا مهاجرت، دوم عوامل مرتبط با حوزه مقصد مهاجرت، سوم موانـع موجـود در جریان مهاجرت از مبدا به مقصد و چهارم عوامل شخصی می باشد. این تئوری بیـان مـی کنـد، آن صـورتی کـه برآینـد عوامـل انگیزاننده و بازدارنده مثبت باشد به مهاجرت در فرد ایجاد می شود و اگر فرد نتواند این تمایل را از بـین ببـرد و موانـع موجـود در
5
جریان مهاجرت نیز تاثیر بازدارنده اعمال نکند، مهاجرت عینیت می یابد و فرد حرکت خود را از مبدا به مقصد آغاز می نماید. نقطه قوت نظریه لی، تاکید درست او بر عوامل شخصی است ( پاپلی یزدی، .(168 : 1381 در قدیمی ترین آثار مرتبط بـا شـناخت عوامـل موثر در مهاجرت شهر- روستا، آموزش همگانی و انجام خدمت وظیفه به عنوان دلایل اصـلی مهـاجرت مطـرح شـدند ( طاهرخـانی، .(74 :1380 نوشته های و تحقیقات دهه 50 و 60 دلایل مهاجرت روستا- شهری را با ساختار اقتصادی مـرتبط مـی سـازد. تئـوری های عدم تعادل، مهاجرت را ناشی از عدم تعادل بین مناطق می داند. مثلا بوگ معتقد است عوامل کشش و فشار در مهاجرت های روستا- شهری موثرند. وی معتقد است فرصت های شغلی بیشتر و بهتر، وجود مراکز تفریحی، فعالیت های فرهنگی، شـرایط خـوب محیط کاری و زندگی چون مسکن و خدمات آموزشی و نهایتا فرصت های مطلوب جهت دستیابی به آمـوزش هـای تخصصـی کـه عمدتا در شهر متمرکزند. و پاره ای عوامل فشار یا دفع نیز سبب مهاجرت آنها از روستاها می گردد. عواملی چون کاهش منابع مالی و عدم توجه به بخش کشاورزی، مکانیزه شدن کشاورزی، نبود بستر لازم جهت رشد خلاقیت و شخصیت، بروز حوادث طبیعی مانع از ماندن جمعیت در روستاها می شود (سازمان برنامه و بودجه، .(37 :1377 در دیدگاه های دیگر، مهاجرت را ارمغـان فقـر روسـتایی می دانند. اما شاید مهاجرت های روستا- شهری برای کسب زندگی اند و پیش بینی می شود همچنان ادامه داشـته باشـند ( طـاهر خانی، .(75-70 :1380 از آنجا که عوامل زیادی در توسعه اسکان غیررسمی نقش دارند، در سال های اخیر تحقیقات زیادی در حوزه های مختلف عوامل ایجاد و ساماندهی این سکونتگاه ها در داخل و خارج کشور انجام شده است. در سطح بـین المللـی کمیسـیون اسکان بشر سازمان ملل متحد در سال 1976 در کانادا و مرکز اجرایی آن تحت عنوان هبیتات1 و با رویکرد و شعار "تحقق سـرپناه مناسب برای همه" تشکیل شد. برنامه شهرهای پایدار 2 سازمان ملل که با همکاری کمیسیون اسکان بشر شـازمان ملـل در جهـت فقر شهری تشکیل شد. بیانیه کپنهاک2 و رسیف3 درباره توانمندسازی و مبارزه با فقـر شـهری، و همچنـین هابیتـات دو بـا عنـوان اجلاس جهانی درباره شهر در سال 1996 که به تامین امنیت حق سکونت اقشار کم درآمد اشاره داشـت. برنامـه شـهرها34، کـه در سال 1999 توسط بانک جهانی و هبیتات انجام شد از جمله اقداماتی هستند که در سطح بین المللـی در بـاب اسـکان غیررسـمی صورت گرفته است (جواهری پور، .(90:1381 در ایران نیز مطالعات درباره اسکان غیررسمی از دهه 40 آغاز و دهـه 50 بـا همکـاری سازمان برنامه و بودجه و دانشگاه تهران مطالعاتی درباره ویژگی های کلی سکونتگاه ها انجام و برحسب نوع مسکن سطح بندی شد (ایراندوست و صرافی، .(203:1386 در دهه های 60 و 70 نیز مطالعاتی درباره چگونگی شکل گیری اسکان غیررسمی در ایران توسط پرویز پیران صورت پذیرفت. با تصویب سند ملی توانمند سازی در سال 1382 توسط هیئت وزیران که مبتنی بر مشارکت سـاکنان در خدمت رسانی زیربنایی و بادوام سازی سکونتگاه ها، تشویق سازمان های غیردولتی در امر ساماندهی این سکونتگاه هـا، حمایـت
6
بخش دولتی- عمومی از خانه سازی خانوارهای کم درآمد و مواردی دیگر بود. مطالعات نسبتا زیادی از سال 1382 دربـاره موضـوع اسکان غیررسمی در کشور صورت گرفت. از آن جمله تحقیق حبیب احمدی و محمدتقی ایمان بـا عنـوان" فرهنـگ فقـر، حاشـیه نشینی و گرایش به رفتار بزهکارانه در میان جوانان حاشیه نشین ده پیاله شیراز در سال ."1384 در این تحقیـق محققـان از روش پیمایشی که با شیوه خود گزارشی اطلاعات مورد نیاز در مورد ویژگی های جمعیت شـناختی اقتصـادی و اجتمـاعی پاسـخ گویـان مولفه های فرهنگی وفقر لوئیس و گرایش جوانان به رفتار بزهکارانه را جمع آوری نمودند( احمدی و دیگران، .(1384 تحقیق اسـداله نقدی و رسول صادقی با عنوان"حاشیه نشینی فراروی توسعه پایدار شهری با تاکید بر شهر همدان". محققان در این تحقیـق علـل، مکانیسم و پیامدهای حاشیه نشینی را در شهر همدان با استفاده از تکنیک های مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه مـورد بررسـی قـرار می دهند( نقدی و صادقی،.(1385 تحقیق مهدی قرخلو و محمد میره با عنوان" توانمندسازی اجتماعی، راه حلی برای حاشیه نشینی شیخ آباد قم". این پژوهش رویکرد مهندسی اجتماعی را برای حل مساله حاشیه نشینی منطقه مـورد نظـر بـه کـار گرفتـه اسـت ( قرخلو و میـره، .(1386 تحقیق جواد حسین اوغلی با عنوان تحلیلی بر اسکان غیررسمی در منطقـه کلانشـهر تهران(نمونـه مـوردی : حصارامیر و شهرک انقلاب) در قالب پایانامه دکتری در دانشگاه تهران انجام گرفت(حسین اوغلـی، .(1386 تحقیـق یاسـر محمـدی و همکارانش با عنوان" بررسی چالش های حاشیه نشینی در شهرستان کوهدشت استان لرستان". در این پژوهش محققان با تحلیـل عاملی چالش های حاشیه نشینان به ترتیب اهمیت در قالب پنج دسته: اجتماعی، فرهنگی- زیستی، اقتصادی، آموزشی- بهداشـتی، رفاهی دسته بندی کردند ( محمدی و همکاران، .(1387 همچنین تحقیقات زیادی در خارج از کشور در قالب پژوهش دربـاره اسـکان غیررسمی صورت پذیرفته است که تحقیق آکین یمی1 با عنوان" رابطه بین دینامیک مهاجرت و تغییرات روستا- شهر در نیجریه"( آکین یمی، (2005، تحقیق اپیک ازبک سونمز2 با عنوان" ظهور مجددحاشیه نشینی، مطالعه موردی ازمیر ترکیه"، تحقیق خلیفه3 با عنوان" تعریف مجدد محلات زاغه نشین در مصر، مناطق ناخواسته در مقابل مناطق نـا امـن" ( خلیفـه، (2010، از ایـن جملـه مـی باشند. همانطور که پیش از این اشاره شد، شناسایی مناطق اسکان غیررسمی واتخاذ تدابیری در جهت جلوگیری از رشد و توسـعه آنها در کشورما از اهمیت بالایی برخوردار است. تحقیق حاضر با اهداف آگاهی از عوامـل اصـلی ایجـاد و گسـترش منـاطق اسـکان غیررسمی با تاکید بر عوامل جاذبه و دافعه، بررسی رابطه بین اسکان غیررسمی و عوامل بوجود آورنده آن، آگـاهی از ویژگـی هـای دموگرافیک و پایگاه های اقتصادی و اجتماعی منطقه و ارائه پیشنهادهای مناسب برای مدیریت توسعه و ساماندهی و پیشـگیری از گسترش این مناطق انجام شده است.
-3 روش تحقیق
7
پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و از لحاظ روش گردآوری داده ها، توصیفی و ازنوع پیمایشی است. شیوه گـردآوری داده هـا روش میدانی و کتابخانه ای است. جامعه آماری این پژوهش، منطقه اسکان غیررسمی پدر است که حدودا 9500 نفر جمعیت دارد. براین اساس، حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان 373 نفر از سرپرستان خانوارها بودند که بصورت تصادفی سـاده بـرای نمونـه گیری انتخاب شدند. در تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و نیز آمار استنباطی که شامل آزمون های همبستگی و رگرسـیون خطی با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس استفاده شده است. متغیرهای مـورد بررسـی در ایـن پـژوهش، اقتصـادی، اجتمـاعی-فرهنگی و مدیریتی- نظارتی می باشند.
-4قلمرو تحقیق
مورد مطالعه در این تحقیق منطقه اسکان غیررسمی شهرک پدر واقع در حاشیه کمربندی شهرکرمان، بعنوان یکی از چهار منطقه اسکان غیررسمی اصلی شهر کرمان می باشد. شهر کرمان دارای 656 هکتار سکونت گاه غیر رسمی در قالب 4 محله شهرک پدر ، شهرک صنعتی ، محله صیاد شیرازی و فیروز آباد است. براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1390 جمعیت استان 2938998 نفر بوده است. در این میان شهر کرمان بعنوان مرکز استان با جمعیت 753000 نفر پرجمعیت ترین شهر استان بوده است.(مرکز آمار ایران، .(1391 در شکل زیر نقشه شهر کرمان برمبنای کاربری اراضی توسط سازمان مسکن و شهرسازی ارائه شده است:
8
شکل((1، مناطق اسکان غیررسمی شهر کرمان، سازمان مسکن، 1385
-5فرضیات:
- بین عامل اقتصادی و توسعهی اسکان غیر رسمی ارتباط معناداری وجود دارد.
- بین عوامل اجتماعی-فرهنگی و توسعهی اسکان غیر رسمی ارتباط معناداری وجود دارد.
- بین عامل نظارتی و توسعهی اسکان غیر رسمی ارتباط معناداری وجود دارد.
- دیدگاه افرادی که از داخل یا خارج کرمان به محله کنونی مهاجرت کردهاند، درباره عوامل مختلف مؤثر بر توسعهی اسکان غیر رسمی، با یکدیگر متفاوت است. ×
- توسعه ی اسکان غیر رسمی را میتوان بر اساس عوامل اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و مدیریتی -نظارتی، پیش بینی کرد.
-5نتایج و یافته های تحقیق
ویژگی های کالبدی فیزیکی
از لحاظ وضعیت سند ملکی 58.2 درصد ساکنین دارای قولنامه غیررسمی که بین خود افـراد نوشـته شـده اسـت و اعتبـار قـانونی ندارد، هستند. 34.6 درصد دارای قولنامه مورد تایید املاک هستند. 2.9 درصد پاسخگویان هیچ گونه سند یا قولنامه ای برای زمین یا خانه خود ندارند. فقط 4.3 درصد از ساکنین دارای سند ملکی برای زمین یا خانه خود هستند. با تاسیس دهیاری االله آبـاد طـرح هادی برای این محله و زمین های اطرافش تصویب شد. حـدود 35 درصـد از سـاکنین دارای آب غیرقـانونی، 40 درصـد سـاکنین دارای برق غیرقانونی و با استفاده از تیرهای انتقال برق و 70 درصد دارای گاز غیرقانونی اند. اکثر واحدهای مسـکونی سـاخته شـده در این محله بین 60 تا 80 مترند و بدلیل عدم نظارت و هزینه های ساخت کمتر، در سطح پایینی از ایمنی قرار دارند که این خود می تواند برای شهری که یکی از کانون های زلزله است بسیار خطرناک باشد. جدول شماره 1، وضعیت زیربنای واحدهای مسـکونی محله مورد نظر را نشان میدهد. در این محله جمع آوری زباله فقط در خیابان های اصلی و بصورت یک روز در میان توسط دهیاری انجام می شود. بخش های از این محله محل تخیله نخاله های ساختمانی شده است که متاسفانه محل تجمع زباله های دیگـر نیـز شده است و مکانی برای ایجاد آلودگی های زیست محیطی شده است. تمامی معابر محله بصورت خاکی و فاقد آسفالت می باشـد و که متاسفانه در زمستان و فصل بارندگی مشکلات زیادی را برای ساکنین ایجاد می کند در برخی نقاط نیز با هدایت فاضـلاب و آب آلوده به معابر وضعیت بهداشتی بسیار نامناسبی وجود دارد.از لحاظ خدمات آموزشی، دارای یک مهد کودک و پیش دبسـتانی و دو دبستان دخترانه و پسرانه است که بصورت استیجاری اند. محله فاقد مدارس در مقطع راهنمـایی و دبیرسـتان اسـت کـه بـه گفتـه ساکنین، یکی از معضلات اصلی این محله بشمار می رود. همچنین به لحاظ امکانات رفـاهی در هـیچ کجـای محلـه فضـای سـبز و
9
پارک وجود ندارد. همچنین این محله از لحاظ امکانات اداری فاقد پایگاه آتش نشانی و کلانتری و پاسگاه انتظامی است که به گفتـه ساکنین خود باعث مشکلات امنیتی در محله است. این محله زیر نظر کلانتری شماره 19 کرمان می باشد.
جدول (1)، توزیع فراوانی وضعیت زیربنای منزل پاسخگویان
مساحت زیر بنا فراوانی مطلق فروانی نسبی
کمتر از 40 مترمربع 21 %5/6
بین 40 تا 60 مترمربع 73 %19/6
بین 60 تا 80 مترمربع 132 %35/4
بین 80 تا 100 مترمربع 81 %21/7
بالای 100 مترمربع 66 %17/7
جمع 373 %100
ویژگی های اجتماعی
طبق اطلاعات جمع آوری شده از پرسش نامه ها، از لحاظ شناخت جریان های مهاجرتی، تعداد افرادی که مهاجرت داخل شهری به این محله داشتند، یعنی پیش از سکونت در این محله در شهر کرمان زندگی میکردند 57.1 درصد و تعداد افرادی که پیش از سکونت در این محله ، خارج از شهر کرمان زندگی می کردند 42.9 درصد بوده است. بنابراین می توان گفت که اسکان غیررسمی در این محله عمدتا منشا شهری دارد. بیشترین میانگین سنی مربوط به گروه 30 تا 40 سال با 44.5 درصد بوده که موید ساختار سنی است که برای اشتغال به این منطقه مهاجرت نمودند. جدول شماره 2، میانگین سنی پرسش شوندگان را نشان می دهد. همچنین بیشترین میانگین سطح تحصیلی مربوط به سطح ابتدایی با 49.1 درصد بوده که درجدول شماره3، آورده شده است.
جدول (2)، توزیع فراوانی سن پاسخگویان
سن(سال) فراوانی مطلق فراوانی نسبی
کمتر از 30 118 %31/7
بین 30 تا 40 166 %44/5
بین 40 تا 50 68 %18/2
بالای 50 21 %5/6
جمع 373 %100
