بخشی از مقاله
تحلیل عوامل مؤثر بر شکل گیری اسکان غیررسمی نمونه موردی: محله غفاری ساری
چکیده
اسکان غیر رسمی در ایران مانند بسیاری از دیگر کشورهای جهان پدیده ای رو به رشد می باشد که شهرهای کشور را با مسائل جدیدی رو به رو ساخته است. هدف از مقاله حاضر، تحلیلی پیرامون عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاههای غیررسمی در شهر ساری، و به طور خاصی محله غفاری این شهر می باشد. روش تحقیق در این پژوهشی پیمایشی (Sverury) بوده و البته از روش کتابخانه ای (اسنادی) استفاده شده است. شیوه نمونه گیری به روش سیستماتیک است که توزیع آن به این صورت در بین ۷۰ نفر از ساکنان محله غفاری صورت گرفته است و از این تعداد ۵۹ نمونه مربوط به مساکن غیررسمی و ۱۱ نمونه بقیه مربوط به مساکن رسمی می باشد. لازم به توزیع می باشد در این خصوصی مقایسه ای بین مساکن رسمی و مساکن غیررسمی انجام شده است. برای آزمون فرضیات از روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون، ضریب همبستگی اسپیرمن و آزمون Chi-square در نرم افزار SPSS استفاده شده .است نتایج بدست آمده، حاکی از وجود ارتباط مستقیم و معنادار بین میزان درآمد ماهیانه خانوار با نحوه خرید زمین به صورت غیررسمی، بین وضع فعالیت سرپرست خانوار با اسکان غیررسمی، بین عامل مهاجرت (بزرگترین عامل موثر) با پدیده حاشیه نشینی و سکونتگاههای غیررسمی و همچنین عدم وجود ارتباط بین میزان درآمد ماهیانه و سطح سواد سرپرست خانوار با مساحت زمین قطعات غیررسمی می باشد
مقدمه :
سکونت گاه غیر رسمی مکانی است که در آن فقیران شهری که عمدتاً مهاجران به شهر هستند با وضعیت زندگی متفاوت با استاندارد های معمولی جامعه و بویژه از لحاظ کالبدی، شهر سازی و اقتصادی - اجتماعی » سکونت دارند( ای مانی جاجرمی، ۱۳۸۱، اع ) در واقع اسکان غیر رسمی یکی از چهره های بارز فقر شهری است که در درون یا مجاور شهر ها « بویژه شهر های بزرگ » به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می گیرد و با عناوینی همچون حاشیه نشینی ، اسکان غیر رسمی ، سکونت گاههای خودرو، و نابسامان و اجتماعات آلونکی نامیده می شود. ( صرافی، ۱۳۸۱، ۵(
حاشیه نشینی به عنوان شیوه ای از زندگی، مختصاتی جهان شمول دارد که در تمامی ابعاد سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، کالبدی و حقوقی با سایر انواع سکونت موجود در شهر تفاوتهای اساسی را نشان می دهد. فقر، مسکن غیر معمول ، خیابان ها و کوچه های تنگ و باریک، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی ، فزونی و تراکم جمعیت ، فقر فرهنگی و آسیاب های اجتماعی ، آسیب پذیزی بالا در برابر حوادث طبیعی ، سطح پائین برخورداری از حداقلی شرایط بهداشتی، عدم برخورداری لازم از امکانات آموزشی و پرورشی ، تاسیسات و خدمات شهری ، اشتغال غالب در مشاغل غیر رسمی ، تصرف و عدم مالکیت قانونی بر زمین و ... از ویژگیهای این نوع سکونتگاه ها محسوب می شود.
به طور کلی اسکان غیر رسمی در ایران پدیده ای رو به رشد است و در حقیقت یک نوع شیوه زندگی خاصی محسوب می شود که چهره اکثر شهرهای ایران به ویژه شهرهای بزرگ مقیاسی کشور دارای نمادها و نشانه-هایی از این پدیده هستند. لذا در این مقاله سعی می شود به باز نمایی برخی از ویژگی های اسکان غیررسمی به عنوان یک آسیاب کالبدی اجتماعی که نمودی از بازتاب فیزیکی نابرابری اجتماعی است، پرداخته شود. ( حاتمی نژاد و همکاران، ۱۳۸۵، ۱۳۰ )
ناحیه مورد مطالعه شهر ساری با جمعیت شهری ۲۶۱۲۹۳ نفر در شمال کشور قرار گرفته و از آب و هوای معتدل و مرطوب است. ساری با توجه به اینکه مرکز استان مازندران است و جمعیت آن از دیگر شهرهای استان بیشتر است مرکز توجه و تحولات شهری از جمله اسکان غیررسمی، حاشیه نشینی مهاجرت روستاییان به شهر، مسائل شهری و غیره است (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵) . نقشه شماره ۱ وضع موجود کاربری اراضی شهر ساری را نشان می دهد. محله غفاری، محدوده مورد مطالعه این مقاله است که در جنوب شهر سمساری واقع شده است و سعیت محدوده (محله غفاری) ۷۷، ۱۹۶۸۷۷ متر مربع است که در نقشه شماره ۲ مرز آن با خط کشی مشخص شده است.
روش تحقیق:
این پژوهش در چارچوب روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون (PearSOn)، ضریب همبستگی اسپیرمن .(Spearman's rho یک طرح توصیفی و با روش پیمایشی (SurVey) انجام شده است. محله غفاری پس از مشاهدات میدانی از کل شهر بدلیل اینکه از درصد همگنی بالایی (حدود ۲، ۸۴ درصد) از جهت دارا بودن مشخصه های مساکن غیررسمی، نسبت به سایر محله های شهر برخوردار بوده و به عنوان موضوع مطالعه انتخاب شد. با توجه به جامعه آماری، برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوچران استفاده شده است. برطبق این فرمول تعداد ۶۸ خانوار (سرپرست خانوار) برای پرسشگری مورد نیاز بود و به منظور گرد کردن، ۷۰ خانوار برای انجام تحقیق از محله مذکور انتخاب گردید. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه، با بکار بردن نمونه گیری سیستماتیک جمع آوری شد. تحلیل داده ها و آزمون فرضیات این پژوهش با استفاده از روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون و آزمون کای اسکویر با در نظر گرفتن سطح معنی داری ۵٪ در نرم افزار رایانه ای SPSS انجام گردیده است.
چار چوب نظری تحقیق
در باب تشکیل مناطق حاشیهای به عنوان مشکلی بغرنج در شهرهای جهان سوم ، دو دیدگاه لیبرال ورادیکال اهمیت بیشتری دارند، در دیدگاه لیبرال حاشیه نشینی به مثابه معمول عوامل داخلی در کشورهای جهان سوم تلقی می گردد. و در جهت گذار از جامعه صنعتی، خود به عنوان نوعی ضرورت در فرآیند این تحول قلمداد می شود . اما از نظر دیدگاه رادیکال تشکیل مناطق حاشیه ای در شهرهای جهان سوم معلول مناسبات و روابط بین المللی و قدرت های مسلط جهانی یک سو و ویژگیهای ملی از سوی دیگر است (احمدی پور، ۱۳۷۶: ۳ ) دیوید هاروی در کتابی به نام عدالت ، طبیعت و جغرافیای افتراق چنین می نویسد : دو فضاهای متضاد نمایشگر تضادهای اجتماعی-سیاسی است (هاروی، ۱۳۷۶، ۲۷۳) وی در مورد شهر نشینی و ارتباط آن با جهانی شدن معتقد است فرآیند جهانی شدن پدیده تازه ای نیست ؛ بلکه از سال ۱۹۲ و حتی قبل از آن ، جهانی شدن سرمایه داری در صدد ایجاد شبکه شهری در سطح کشورهای مختلف بود. در قرن اخیر به موازات توسعه شهرها و شهرنشینی ، گسترش زاغه نشینی و سکونت در محله های کثیف شهرها به اوج خود رسیده است. حاشیه نشینی در کشورهای جهان سوم با تأخیر و معمولا به دنبال نفوذ فرهنگ و اقتصاد سرمایه داری و همچنین به دنبال اجرای برنامه های اصلاحی وارداتی صورت گرفته است.(احمدیان، ۱۳۷۱: ۸۲۲)
ویژگی های اقتصادی - اجتماعی محدوده مورد بررسی
جمعیت :جمعیت این تعداد خانوار برابر 318 نفر می باشد که از این تعداد 40 درصد جمعیت ان مربوط خانوارهای "۱ تا ۳ نفره"، ۱، ۳۷ درصد مربوط به خانوارهای ۳ تا ۵ نفره، ۹، ۱۲ درصد مربوط به خانوارهای نفره" و ۱۰ درصد جمعیت این محله نیز مربوط به خانوارهای بیش از ۷ نفره می باشد . درصد توزیع جمعیت در
خانوارهای بیش از ۵ نفره بیشتر از نسبت آن در خانوارهای کمتر از این تعداد می باشد.
جنس سرپرست خانوار: با توجه به جدول زیر ۷، ۹۵ درصد از سرپرست خانوارهای محله را مردان تشکیل میدهد، فقر و تنگدستی و مشکلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از نبودن شوهر باعث شده که ۳، ۴ درصد از سرپرست خانوارها را زنان بر عهده بگیرند.
از بین تعداد سرپرست خانوارهای محله غفاری ۱، ۶۷ درصد آن باسواد" و ۹، ۳۲ درصد بیسواد هستند جدول زیردرصد و توزیع این شاخص را نشان می دهد.
وضع فعالیت سرپرست خانوار: با توجه به پرسشنامه ۴، ۸۱ درصد سرپرست خانوارها شاغلند و ۶، ۱۸ درصد آنها نیزبیکار می باشند
میزان درآمد ماهیانه خانوار: در شاخص قبلی خانوارهایی که سرپرست شان بیکار بودند در اینجا نیز جزء کم درآمدها محسوب می شوند و منبع درآمد خاصی نیز ندارند همانطور که مشاهده می کنیم ۶، ۱۸ درصد از خانوارها درآمد ماهیانه کمتر از ۱۰۰ هزار تومان دارند، ۹، ۵۲ درصد درآمد ماهیانه "۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان ، ۲۵، ۷ درصد درامد ماهیانه بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان " و تنها ۹، ۲ درصلان درامد ماهیانه بیش از ۴۰۰ هزار تومان " دارند.
مساکن غیررسمی: با توجه به اطلاعاتی که از محدوده موررد بررسی از طریق پرسشنامه بد ست آمده است نشان می دهد که ۵۹ خانوار از ۷۰ خانوار نمونه، جزء مساکن غیررسمی هستند و ۱۱ خانوار بقیه جزء مساکن رسمی
هستند.جمعیت تعداد واحد های غیر رسمی 272 نفر و جمعیت واحد های رسمی 46 نفر می باشد.
مهاجرت: به توجه به نتایج پرسشنامه تنها ۲۲ درصد از ساکنین از ابتدا در این محله (محله غفاری) ساکن بودند و ۷۲ درصد دیگر که بیشترشان با توجه به اینکه متولد روستا بودند از روستاهای اطراف شهر ساری به این محله مهاجرت کرده اند علت اصلی اغلب این مهاجرت های روستایی به شهر ساری و اسکان به صورت غیر رسمی دستیابی به شغل بهتر و درآمد بیشتر بوده است بنابراین نبود زمینه های اشتغال زا در سطح روستاها، عدم امکانات رفاهی و نداشتن قدرت جذب جمعیت خود انگیزه های لازم را برای مهاجرت به وجود آورده است.
نحوه تصرف زمین: طبق تحقیقات میدانی ۷، ۶۲ درصد زمین ها ملکی ، ۹، ۱۶ درصد به صورت اجاره ای و ۳، ۲۰درصد بقیه نیز سایر بوده است در حالیکه هیچ یک موقوفی نبوده اند.
ویژگی های کالبدی
نوع مصالح ساختمان: تنها ۸، ۶ و ۵، ۸ درصد از واحدهای مسکونی محدوده به ترتیب دارای اسکلت فلزی و بتونی هستند، و49.2 در صد بدون اسکلت با آجر وآهن، ۲، ۳۲ درصد از خشت، چوب و بلوک و 3.4 درصد نیز از مواد و مصالح دیگر ساخته شده اند.این نشان می دهد که درصد بالایی از ساختمان های محدوده بواسطه غیررسمی بودن شان از قوانین و مقررات شهرسازی (ساختمان) در ساخت آن استفاده نشده است.
کیفیت ساختمان: با توجه به مطالب ذکر شده کاراکتر قبلی مشاهده کردیم که درصد بیشتری از ساختمان های محدوده بدون اسکلت و از آجر و آهن، چوب و بلوک ساخته شده است در نتیجه این ساختمان از کیفیت خوبی برخوردار نیستند تنها ۳،۴ درصد از ساختمان ها نوساز هستند در حالی که بیشتر ساختمان ها کیفیت مطلوبی ندارند، یا باید مرمت شوند و یا اینکه تخریب شوند، البته درصدی هم نیز کیفیت نسبتا خوب یعنی قابل نگهداری هستند، این درصمل ۵، ۳۰ درصد از کلی واحدهای مسکو نی محد وده را تشکیل می دهد.
علت خرید زمین: در این پژوهشی طبق تحقیقات میدانی از محله ۴، ۴۲ درصد از ساکنین بدلیل اجاره بها و قیمت پایین زمین در این محله اقامت گزیده اند و در کنار دلیل کمبود زمین که ۵، ۳۰ درصد از علت خرید زمین و اقامت ساکنین در محله مذکور را تشکیل می دهد، بیشترین درصد از این شاخص را به خود اختصاص می دهند و از جمله دلایل اقتصادی خرید زمین در محله بشمار می رود.۹، ۱۶ درصد از علت خرید زمین نیز به دلیل نزدیکی به اقوام و آشنایان بوده است و از جمله دلیل اجتماعی این شاخص است. ۶۸ درصد دیگر بدلیل دسترسی به محل کار و ۳۰۴درصد هم سایر دلایل اساکن در محله فوق را تشکیل می دهند
کمبودها و مشکلات مسکن فعلی: محله غفاری به واسطه اینکه از جمله مناطق حاشیه نشین شهر ساری است و ܥܠ اکثر واحدهای مسکو نی مور-جود در ان به صورت غیررسمی می باشد، دارای مشکلات و کمبودهایی از نوع خود می باشد که در مناطق دیگر شهر ساری (متوسط به بالا) کمتر به چشم می خورد. بنابراین کمبودها و مشکلات از دید ساکنین بدین شرح است:ا، ۳۵ درصد به "کمبود خدمات و امکانات رفاهی" اشاره کردند بدلیل اینکه بیشترین درصد است از جمله مهمترین کمبودهای محله به حساب می اید، ، ۲۵ درصد ناامنی و بزهکاری اجتماعی , 24.3نیز فرسوده بودن خانه و قدیمی بودن محله را ذکر کردند که در ردیف دوم و و سوم این مشکلات و کمبودها قراردارند و باید مسؤلين برای این موارد چارہ اندیشی کنند.
معابر با عرض کم وکمبود بود تاسیسات شهری از جمله موارد دیگر است که ساکنین کمتر به آن اشاره نموده اند
مقایسه اسکان رسمی و غیررسمی
عناصر مقایسه (وضع سواد سرپرست خانوار، وضع فعالیت و میزان درآمد ماهیانه خانوار) بین مساکن رسمی و غیررسمی از زمره عناصر اقتصادی - اجتماعی است چون طبق تحقیقات میدانی بیشترین تأثیر و اختلاف مربوط به متغیرهای فوق بوده است این متفیرها زمینه ساز اصلی اسکان به صورت غیررسمی بوده اند. این عناصر و متغیرهاعبارتند از:
وضع سواد سرپرست خانوار: ۸، ۸۱ درصد از سرپرست خانوارهای مساکن رسمی باسواد هستند و تنها ۲، ۱۸ درصد بیسواد هستند در حالی که این درصد برای مساکن غیررسمی ۱، ۶۶ باسواد و ۹، ۳۳ درصد بیسواد است. با توجه به این اختلاف می توانیم نتیجه بگیریم که سواد" و "آگاهی نقش بسزایی در اسکان به صورت رسمی یا غیررسمی دارد.
وضعیت فعالیت سرپرست خانوار: یکی دیگر از متغیرهای تاثیرگذار در اسکان رسمی یا غیررسمی وضع فعالیت یعنی شاغل بودن یا بیکار بودن سرپرست خانوار است با اطمینان میتوان گفت تاثیرگذارترین متغیر در این زمینه بوده است نتایج پرسشنامه حاکی از آن است که ۱۰۰ درصد سرپرستان مساکن رسمی شاغل هستند در حالی که فقط ۷۸ درصد از سرپرستان مساکن غیررسمی شاغل (با درآمد کم) و بقیه بیکار هستند
میزان درآمد ماهیانه خانوار: طبق نتایج پرسشنامه حدود ۲۲ درصد از خانوارهای واحدهای غیررسمی درآمد ماهیانه کمتر از ۱۰۰ هزار تومان یعنی درآمدی در حد زیر خط فقر دارند در حالی که همه واحدهای رسمی درآمد بیشتر از ۱۰۰ هزار تومان دارند، حدود ۲۷٫۳ درصد از واحدهای رسمی درآمد ماهیانه ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار و ۳، ۵۹ درصد از واحدهای غیررسمی از این میزان درآمد در ماه برخوردارند هر چند این درآمد در شهر ساری مطلوب به نظر نمی رسد اما می بینیم که واحدهای غیررسمی بیشتری از این درآمد کم برخوردارند، حدود ۶، ۶۳ درصد از خانوارهای مساکن رسمی درآمد ماهیانه ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان(درآمد متوسط) و ۱، ۹ درصد نیز بیش از ۴۰۰ هزار تومان (متوسط به بالا) دارند در حالی که تنها ۶، ۱۸ درصد خانوارهای مساکن غیررسمی درآمد ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان و صفر درصد نیز مسـر درامد بیش از ۴۰۰ هزار تومان دارند این شرایط بد اقتصادی برای خانوارهای غیررسمی در شهرهای بزرگ با تورم موجود نشان دهنده فقر مطلق است
