بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
انتخاب روش مناسب انتقال تکنولوژی با استفاده از تکنیک PROMETHEE در راه آهن جمهوری اسلامی
چکیده
امروزه حمل و نقل یکی از اجزاء مهم اقتصاد ملی محسوب می گردد و بدلیل داشتن نقش زیربنایی تأثیر فراوانی بر فرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش دربرگیرنده فعالیتهایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینه های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در مجموعه فعالیتهای اقتصادی نقش غیرقابل انکاری برعهده دارد. در سالهای اخیر توجه به محدودیت در منابع انرژی و آلایندگی محیط زیست و همچنین ایمنی موجب گردید تا استقبال گسترده ای از حمل و نقل ریلی در کشورمان روی دهد. اما با توجه به عدم سرمایه گذاری مناسب در گذشته، حمل و نقل ریلی نیازمند به روز رسانی با استفاده از تکنولوژیهای روز دنیا می باشد. اما از آنجاکه انتقال تکنولوژی در این صنعت دارای هزینه بسیار بالا می باشد و از سوی دیگر با توجه به شرایط محلی ایران و نیز شرایط خاص شرکت راه آهن، روش مناسب انتقال تکنولوژی از اهمیت زیادی برخوردار می باشد.
با توجه به مطالب بیان شده، در این مقاله سعی شده تا با استفاده از روش مفهوم تصمیم گیری چند معیاره و با استفاده از تکنیک PROMETHEE اقدام به انتخاب مناسب ترین روش انتقال تکنولوژی بپردازیم.
روش PROMETHEE به عنوان ابزار توانمندی به تحلیل مسائل تصمیم گیری چند معیاره می پردازد. در این تحقیق ابتدا با استفاده از روش پرسشنامه ای معیارهای موثر برانتخاب روش مناسب بررسی و معین شد. تعیین معیارهای موثر با استفاده از آزمون T در نرم افزار SPSS انجام و سپس با استفاده از نظر خبرگان این صنعت، روشهای انتقال تکنولوژی مورد نظر از نگاه معیارهای انتخاب شده ارزیابی و امتیاز دهی گردید. در نهایت پس از ساختن ماتریس تصمیم برای استفاده از تکنیک PROMETHEE نرم افزار Visual PROMETHEE بکار گرفته شد. نتایج در قالب نمودارها و جداول ارائه شده به صورت مقایسات جزیی و کلی ارائه گردیده است.
کلید واژهها: انتقال تکنولوژی، تصمیم گیری چند معیاره، .PROMETHEE
-1 مقدمه
با مطالعه سابقه توسعه کشورهای درحال توسعه، ملاحظه می شود که آنها در مسیر توسعه، بنیان تکنولوژی کشور خود را از طریق انتقال آن از سایر کشورهای توسعه یافته، تقویت کرده و سپس با ایجاد زیربنای اقتصادی مناسب، درصدد تقویت مراکز دانشگاهی و پژوهش خود آمده اند. اگر کشورهای درحال توسعه به عنوان یک راه حل دیگر قصد دارند که خود دانش های علمی و تکنولوژیکی لازم جهت توسعه اقتصادی را بدون بهره گیری از دانش های موجود که نتیجه تحقیقات پژوهشگران واندیشمندان جهان است کسب کنند، این نه تنها عملی بس مشکل است، بلکه باعث اتلاف غیرمنطقی نیروها و منابع می شود. از طرفی دیگر دستیابی به چنین هدفی در مدت زمانی کم امکان پذیر نمی باشد. لذا برای کاستن فاصله تکنولوژی بین کشورهای پیشرفته وکشورهای درحال توسعه، انتقال دانش علمی و تکنولوژیکی بهترین گزینه است. روزانه در جهان 2000 نوع تکنولوژی جدید ایجاد می شود، این تکنولوژی ها در تمامی کشورها از مبدا تولید آن باید به مقاصد دریافت آن انتقال یابد. از یک طرف کشورها در جهت تکمیل تکنولوژیهای خود نیاز به انتقال آن دارند تا راهی رفته را دوباره تجربه نکنند و از طرفی کشورهای در حال توسعه نیاز دارند تا با شناخت بعضی از تکنولوژی ها که بتواند فاصله خالی بین تکنولوژی بومی آنها و تکنولوژی های پیشرفته را پر کنند یعنی با انتقال تکنولوژی این فاصله را هر چه نزدیکتر کنند .
همانطور که می دانیم خالق تکنولوژی لزوما استفاده کننده آن نمی باشد مسلما تکنولوژی ها می توانند در بیرون از شرکتها و یا حتی مرزهای بین المللی ایجاد شوند ، البته که این انتقال وقتی موفق می شود که زیر بناهای آن ساخته و آماده شود به عنوان نمونه در کشورهای شرق آسیا ابتدا بنیان تکنولوژی خود را از طریق انتقال تقویت کردند و سپس با ایجاد زیربنای اقتصادی مناسب درصدد تقویت مراکز دانشگاهی و پژوهش خود بر آمدند. انتقال موفق تکنولوژی نیاز به شناخت اهداف صنعت ، منابع تکنولوژی ، نحوه ابداع و نحوه انتقال، روشهای انتقال ، فاکتورهای تاثیرگذار ، نحوه جذب و نحوه توسعه آن دارد و برای هر بخش از آن نیاز به کارشناسان مجرب و اصول مدیریت تکنولوژی می باشد.
در این تحقیق سعی می شود مفهوم انتقال تکنولوژی، روشهای انتقال و مدلهای انتقال تکنولوژی بررسی گردد و همچنین با استفاده از تکنیک ساختار یافته promethee یکی از مدلهای تصمیم گیری چند معیاره روشی بهینه جهت انتقال تکنولوژی در شرکت راه آهن ج.ا.ا ارائه گردد.
-2 پیشینه پژوهش
آنچه که در کشورهای در حال توسعه می توان مشاهده کرد، وضعیت نامناسب انتقال تکنولوژی و تنوع بیش از حد تکنولوژی است
. زیرا در این کشورها استراتژی های مشخصی برای انتقال تکنولوژی و در نهایت توسعه آن وجود نداشته است و این روند جز وابستگی تکنولوژیک و کند شدن تحرک و قدرت پویایی برای صنایع چیزی در بر نداشته است.[1] با مطالعه وضعیت اقتصادی ایران در چند دهه گذشته به این نتیجه می توان رسید که علیرغم سرمایه گذاری هنگفت در امر تکنولوژی و انتقال آن به علت فقدان نهادهای لازم برای انتقال تکنولوژی و عدم شناخت تکنولوژی و فرآیند انتقال آن و ضعف های مدیریتی و سازمان دهی، هنوز موفق به انتقال تکنولوژی در کشور نشده ایم، هرچند که در بعضی از زمینه ها موفقیت هایی داشته ایم .
مهدی دلاوری در مقاله ای تحت عنوان (ارائه مدلی جهت انتخاب روش مناسب انتقال تکنولوژی ) روش های مختلف انتقال تکنولوژی و همچنین طبقه بندی های ارائه شده از روش های مذکوررا مورد بررسی قرار داده است. سپس بر اساس نتایج حاصل از این بخش مطالعه ادبیات، یک طبقه بندی جدید از روش های انتقال تکنولوژی ارائه کرده است.[2]
بخش دیگر مطالعه ادبیات به بررسی عوامل مؤثر در انتخاب روش مناسب انتقال تکنولوژی و نیز مدلهای ارائه شده در این زمینه اختصاص داشته است. هر یک از این مدلها از دیدگاهی متفاوت (با در نظر گرفتن عوامل خاصی) به انتخاب روش مناسب پرداخته اند. در این تحقیق با تلفیق و یکسان سازی عوامل مؤثر در تصمیم گیری ، این عوامل به پنج گروه تقسیم شده اند:
میزان آشنایی شرکت با بازار و تکنولوژی مورد نظر، طبیعت تکنولوژی، نوع همکاری مطلوب میان دارنده و گیرنده تکنولوژی، مشخصات سازمان دارنده تکنولوژی(منبع تکنولوژی) و سیاستهای شرکت گیرنده تکنولوژی. سپس روشهای متناظر با شرایط مختلف هر یک از عوامل فوق الذکر در قالب یک جدول تصمیم گیری ارائه شده است. در پایان براساس جدول مذکور الگوریتمی برای انتخاب روش مناسب انتقال تکنولوژی پیشنهاد شده است. به منظور نشان دادن نحوه بکارگیری الگوریتم پیشنهادی در عمل، روشهای انتخاب شده در چند پروژه انتقال تکنولوژی مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته اند.
در مقاله محمد حسین زهتابچیان و علی ناصری گیگلو تحت عنوان( انتقال تکنولوژی) انتقال اثربخش تکنولوژی را نیازمند شناسایی و بررسی عوامل موثر و بکارگیری متدولوژی مناسب و خاص مربوطه بر اساس شرایط گیرنده و انتقال دهنده آن دانسته است. مدل مفهومی کلی انتقال تکنولوژی ارایه شده است که می توان آن را بسته به نوع صنعت و کسب وکار مورد توجه قرار داد و بر پایه آن مدلی مناسب جهت انتقال اثربخش تکنولوژی طراحی و اجرا نمود. [3] انتقال تکنولوژی با روشهای مختلف امکانپذیر است، عوامل مهم تعیین کننده روش انتقال تکنولوژی به مقدار زیادی شامل ترکیبی
از تمایل انتقال دهنده تکنولوژی جهت عرضه تکنولوژی و دانش فنی و همچنین توانایی دریافت کننده تکنولوژی جهت کسب و جذب تکنولوژی است. در این بین، داشتن معیار و تعریفی که نشان دهنده انتقال اثر بخش تکنولوژی باشد، بسیار مهم و حیاتی میباشد. چه بسا هم انتقال دهنده تکنولوژی و هم گیرنده تکنولوژی نیت و قصد انتقال تکنولوژی به بهترین شکل ممکن را داشته باشند ولی در عمل ممکن است روش انتقال تکنولوژی طوری انجام شود که نتواند نتایج در نظر گرفته شده را برآورده سازد، در نتیجه درمرحله اکتساب تکنولوژی، دقت و کار کارشناسی در انتخاب بهترین روش انتقال تکنولوژی لازم و ضروری می باشد. موضوع دیگرانطباق و جذب تکنولوژی انتقال یافته است که بایستی آن تکنولوژی با شرایط و مشخصات محیطی گیرنده آن تطبیق داده شود و درنهایت مرحله نهایی که توسعه و انتشار تکنولوژی است، نیازمند عزم و همت جمعی و خودباری ملی و البته ایجاد زیر ساختهای لازمه ازطرف دولت می باشد. در این مقاله، ایجاد مرکز مدیریت تکنولوژی در کشور و ارایه خدمات مختلف در زمینه مدیریت تکنولوژی به شرکت ها و سازمانهای مختلف و هماهنگ نمودن کلیه فعالیتهای مربوط به آن گامی مهم، تلقی شده است.
در رابطه با روش پرامیتی می توان گفت در مقالات متعددی برای تصمیم گیری میان گزینه های مختلف از این روش استفاده شده است . دکتر عباس طلوعی در دومین کنفرانس بین المللی تحقیق در عملیات تحت عنوان ارزیابی و انتخاب تامین کنندگان در زنجیره تامین با استفاده از روش PROMETHEE متغیرهای کمی و کیفی برای ارزیابی وزنها و رتبه بندی فاکتورها در نظر گرفته است سپس تکنیک ساختاریافته PROMETHEE را پیشنهاد داده اند که در نهایت منجر به انتخاب تامین کننده، در سیستم زنجیره تامین شده است.[4]
با توجه به تاثیرگذاری انتقال تکنولوژی که در قسمت های قبل توضیح داده شد انتخاب بهترین و موثرترین روش دارای اهمیت بسیار می باشد و از سوی دیگر با توجه به شفافیت روش PROMETHEE این روش نیز یکی از دقیق ترین روشهای تصمیم گیری چند معیاره می باشد.
-3 مفاهیم اساسی روش PROMETHEE
همانطور که پیش تر گفته شد روش PROMETHEE یکی از روشهای پشتیبان تصمیم گیری چند معیاره می باشد که نخستین بار توسط Brans ارائه گردید.[5] این روش بدون نیاز به اطلاعات بیش از اندازه و گیج کننده و با کاربردی آسان، نتایجی
پایدار و قابل فهم ایجاد میکند. [6] در سالهای اولیه گسترش روشهای MADM به چگونگی انتخاب تکنیکها توجه خاصی نمیشد، اما واضح است که یک انتخاب نادرست میتواند نتایجی مانند احتمال دستیابی به پاسخ غیر بهینه، صرف زمان و منابع مالی بیش از اندازه و منصرف شدن کاربران بالقوه از MADM را در برداشته باشد .
مدلهای مختلفی در سالهای اخیر برای انتخاب بهترین روش ارائه شده است که در این مطالعات روش PROMETHEE به عنوان یکی از بهترین روشهایتصمیمگیری شناخته شده است. به منظور رعایت اختصار از بیان روند انجام مقایسهها و نتایج یکایک آنها اجتناب میشود، اما به طور خلاصه مهمترین نقاط قوت این روش سهولت استفاده برای کاربر، امکان تفسیر پارامترها (دسته بندی شاخص ها و گزینه ها)، پایداری نتایج در مقایسه با اغلب روشهای دیگر، امکان تحلیل حساسیت به صورت ساده و سریع، امکان استفاده از طرح گرافیکی مدلسازی و امکان در نظر گرفتن محدودیتهای مختلف در بهینهسازی تصمیم میباشد. [6] فرض کنید A مجموعه ای از گزینه هاست که باید از میان آنها انتخاب صورت گیرد. با فرض وجود K معیار موثر درتصمیم گیری برای هر گزینه ، مقدار fj ( a) نشان دهنده ارزش معیارj ام در گزینه a است. رتبه بندی در سه گام انجام می شود :
گام اول:
تابع ترجیح Pj به هر یک از معیارهای j اختصاص داده می شود. مقدار Pj (a,b) برای هر زوج گزینه محاسبه می شود. این مغدار بین صفر و یک، متغیر است. اگر رابطه fj(a)= fj(b) برقرار باشد، مقدار Pj (a,b) صفر می شود و با افزایش fj(a) - fj(b) این مقدار بیشتر می شود و هنگامی که این اختلاف به اندازه کافی زیاد شود، مقدار Pj (a,b) هم به یک 1 می رسد. شکلهای مختلقی را می توان برای تابع Pj فرض کرد که به چگونگی مدلسازی معیارj ام بستگی دارد. روش پرامیتی شش معیار تعمیم یافته برای تابع ترجیح را به تصمیم گیرنده می کند که به صورت خلاصه به آن اشاره می نماییم. برانس و همکاران [ 5 ] برای تسهیل موضوع، شش نوع تابع ترجیح برای تصمیم ارائه کرده اند (شکل . ( 1
شکل-1 توابع ترجیحی معیار پرامیتی
معمولا تابع نوع 1 و 2 برای متغیرهای اسمی و توابع دیگر برای متغیرهای با مقیاس اندازه گیری بالاتر بکار می رود.
گام دوم :
میزان اولویت کلی برای هر گزینه a بر روی گزینه b محسوب می شود. هر چه میزان بیشتر باشد، گزینه a
ترجیح بیشتری دارد به این ترتیب محاسبه می شود:
گام سوم :
نشان دهنده درجه اولویت گزینه a نسبت به گزینه b است. برای محاسبه قدرت ترجیحی کلی گزینه a به دیگر گزینه ها، جریان خروجی محاسبه می شود :
جریان رتبه بندی مثبت یا جریان خروجی:
این جریان نشان می دهد که گزینه a چه قدر بر سایر گزینه ها اولویت دارد. این جریان در حقیقت، قدرت گزینه a است. بزرگترین مقدار (a)+ϕ به معنای بهترین گزینه است. میزان ترجیح سایر گزینه ها بر گزینه a که جریان ورودی نامیده می شود، حاصل محاسبه زیر است :
جریان رتبه بندی منفی یا جریان ورودی
این جریان نشان می دهد که سایر گزینه ها تا چه میزان برگزینه a اولویت دارند. این جریان در حقیقت ضعف گزینه a است. کوچکترین (a)-ϕ نشان دهنده بهترین گزینه است. بنابراین با داشتن و بررسی جداگانه دو جریان +ϕ و -ϕ می توان یک رتبه بندی جزیی را انجام داد که تحت عنوان رتبه بندی PROMETHEE I مشهور است. برای رتبه بندی کامل گزینه ها باید جریان خالص رتبه بندی را برای هر گزینه تعریف نمود. رتبه بندی ( ( PROMETHEE II
این جریان حاصل توارن جریانهای رتبه بندی مثبت و منفی است. جریان خالص بالاتر نشانه گزینه برتر می باشد.از جمله مزایای روش PROMETHEE می توان به سادگی، وضوح و پایایی نتایح اشاره نمود. این روش می تواند فرایند ارزیابی را بر مجموعه محدودی از آلترناتیوهای محدود به صورت یک رتبه بندی جزیی یا کامل، انجام دهد. تاثیر شفاف هر معیار و وزن آن بر روی جوابها، کارایی بالای الگوریتم در این روش با وجود سادگی و پایه ریزی آن بر اساس اهمیت تفاوت عملکرد میان دو جواب وجه تمایز آن از روش ساختار سلسله مراتبی می باشد.[7]
-4 روش کار
-1-4 انتخاب معیارهای مناسب ارزیابی روشهای انتقال تکنولوژی
به منظور جمع آوری دیدگاه کارشناسان و خبرگان شرکت راه آهن پرسشنامه اول در 3 بخش کلی طراحی گردید. بخش اول پرسشنامه شامل توضیح مختصری از پرسشنامه و نحوه تکمیل آن جهت ایجاد وضوح بیشتر پاسخ دهندگان است. بخش دوم پرسشنامه شامل اطلاعات شخصی و دارای سه سوال است که شامل سن، سطح تحصیلات و سابقه کار پاسخ دهندگان می باشد. بخش سوم شامل معیارهای ارزیابی و میزان اهمیت آنها با استفاده از طیف لیکرت 5 گانه می باشد،
بدین صورت که برای هر سؤال از 5 گزینه استفاده شده است.
پرسشنامه کامل طراحی شده به منظور تعیین معیارهای موثر در پیوست ارائه می گردد.
برای تحلیل پرسشنامه ها از آزمون Tیک نمونه ای با ارزش آزمایشی استفاده می نماییم. بدین ترتیب که پس از ورود اطلاعات در نرم افزار SPSSبااستفاده از انجام آزمون T و بررسی مقدار شاخص این آزمون معیارهای قابل قبول از دید پرسشنامه ها مشخص می گردد.
-2-4 نمرات ارزیابی روشهای انتقال تکنولوژی جهت تشکیل ماتریس تصمیم
پس از تعیین معیارهای اساسی و مهم در قسمت بعد از پرسشنامه دیگری به منظور معین نمودن دیدگاه کارشناسان و خبرگان شرکت راه آهن درباره روشهای انتقال تکنولوژی بر اساس معیارهای منتخب استفاده گردید. این پرسشنامه نیز در 3 بخش کلی طراحی گردید. بخش اول پرسشنامه شامل توضیح مختصری از پرسشنامه و نحوه تکمیل آن جهت ایجاد وضوح بیشتر پاسخ دهندگان است. بخش دوم پرسشنامه شامل اطلاعات شخصی و دارای سه سوال است که شامل سن، سطح تحصیلات و سابقه کار پاسخ دهندگان می باشد. بخش سوم شامل ردیفهایی با عناون روشهای انتقال تکنولوژی و ستونهای معیار ارزیابی روشها با استفاده از طیف لیکرت 9 گانه می باشد.
-3-4 وزن دهی معیارها
برای وزن دهی معیارها از تکنیک آنتروپی استفاده می نماییم. آنتروپی یک مفهوم عمده در علوم فیزیکی، علوم اجتماعی و نظریه اطلاعات می باشد، بـه طـوریکـه نـشان دهنـده مقدار عدم اطمینان موجود از محتوای مورد انتظار اطلاعاتی از یک پیام است .
فلسفه این روش بر پایه مقـدار اطلاعـات در دسترس و ارتباط آنها با اهمیت معیار می باشد. از مزیتهای این روش، آسان نمودن تصمیمگیری بـرای تـصمیمگیـران در حل مسائل بزرگ میباشد. آنتروپی در نظریه اطلاعات معیاری است برای مقدار عدم اطمینان بیان شده توسط یـک توزیـع احتمال گسسته (Pi) به طوری که این عدم اطمینان، در صورت پخش بودن توزیع، بیشتر از موردی است که توزیع فراوانی تیزتر باشد.[8]
یک ماتریس تصمیم گیری از یک مدل MADM حاوی اطلاعاتی است که آنتروپی میتواند به عنوان معیاری برای ارزیابی آن به کار رود. یک ماتریس تصمیم گیری را به صورت زیر در نظر میگیریم:
محتوای اطلاعاتی موجود در این ماتریس را ابتدا به صورت (Pij) محاسبه کنیم:
برای Ej از مجموعه Pij به ازای هر مشخصه داریم:
