بخشی از مقاله
چکیده
رشد هوشمند شهری رویکرد جدیدی است که به مشکلات زیست محیطی شهر، مسائل مسکن و جامعه رفاه می پردازد. توجه به شاخص های رشد هوشمند در برنامه ریزی شهری برابری را سبب می شود و باعث افزایش قابلیت های حمل و نقل ونهایتاً به نفع خانوارهای کم درآمد است. هدف پژوهش حاضر بررسی شاخص های رشد هوشمند در شهر اهواز می باشد؛ بنابراین، با رویکردی کاربردی و ماهیتی توصیفی- تحلیلی انجام شده است. شیوه گردآوری داده ها کتابخانه ای و اسنادی است که شامل مطالعه مبانی نظری رشد هوشمند، پژوهش های انجام شده قبلی و استناد به آمار موجود در طرح تفصیلی و آمارنامه کلانشهر اهواز می باشد. برای رتبه بندی مناطق شهر اهواز از تعداد 45 شاخص مختلف استفاده شده است که توسط دو روش پرومتی فازی و نقطه بهینه تجزیه و تحلیل شدند. محاسبات روش پرومتی فازی نشان داد که منطقه3 با 4/91 ترجیح برتری، در بهترین وضعیت و منطقه7 با -3/87 در نامناسب ترین وضعیت قرار دارد. نتایج فاصله از ایدئال نیز نشان داد که منطقه2 با 0/06 فاصله از ایدئال در بهترین وضعیت و منطقه7 با 0/21 فاصله از ایدئال در بدترین وضعیت از شاخص های رشد هوشمند قرار دارند. نتایج نشان دهنده این مطلب است که در هر دو روش مناطق1 و 4 جزء رتبه های اول تا سوم جای گرفتند و منطقه7 در هر دو روش در رتبه آخر جای گرفته است. در نتیجه در بین مناطق شهر اهواز در برخورداری از شاخص های رشد هوشمند ناهماهنگی و عدم تعادل وجود دارد و تمامی مناطق شهر اهواز از حالت ایدئال فاصله دارند.
کلمات کلیدی: تحلیل فضایی، رشد هوشمند شهری، اهواز، IPM، .FUZZY PROMETHEE
.1 مقدمه
شهرنشینی در همه جای جهان در طول 150 سال اخیر سیر صعودی داشته است. به موازات این پویش، شهر به شکل آشکاری روستا و زندگی روستایی را در تمام جنبه های آن به حاشیه رانده است، به نحوی که امروزه جهان به سرعت در حال شهری شدن است - عظیمی، . - 11 :1381 در ایران رشد انفجاری جمعیت شهرنشین در سالهای 1345 که بازتاب واقعه اصلاحات ارضی و سرمایه گذاری های ملی و رشد سرمایه گذاری ها در شهرها بود، به وقوع پیوست. مجموعه شهری این چنینی مکان نمایش بی نظمی های اجتماعی در تمام سالهای بعد از آن است و شهرها بدون هیچ مقرراتی در تمام جهات خود را توسعه بخشیدند و پیشرفت های بهداشتی به افزایش جمعیت آن ها امکان داد - نظریان، 244 :1392 و . - 179 در چنین شرایطی تصحیح اثرات منفی توسعه ناهماهنگ شهرها ضرورتی اجتناب ناپذیر است؛ در این راستا راهبردهایی مانند رشد هوشمند، مدیریت هوشمند، کمربندهای سبز و برنامه ریزی کاربری اراضی به عنوان راهبردهایی برای حل این مشکل بایستی مورد توجه قرار گیرد. رشد هوشمند با استفاده مناسب از منابع موجود، افزایش خدمات شهری، توسعه محلات با کاربری های مختلط، ایجاد امکانات حمل و نقل عمومی و طراحی یکپارچه در مقیاس انسانی، روش پایداری را برای توسعه شهری پیشنهاد می نماید - قربانی. نوشاد، . - 146 :1387
طرح راهبردی توسعه و عمران - جامع - شهر اهواز به تفصیل جنبه های مختلف رشد زیست محیطی، ارتباطات و دسترسی، کاربری ها و سرانه آنها، روند رشد جمعیت، خصوصیات اجتماعی را مورد بررسی قرار داده است - طرح راهبردی توسعه و عمران شهر اهواز، . - 1391 شهر اهواز با مشکلات بسیاری مانند گسترش فضایی روز افزون، افزایش جمعیت، آلودگی زیست محیطی، کمبود خدمات و زیر بناهای شهری، عدم تعادل در تخصیص سرانه های شهری، اسکان غیر رسمی و حاشیه نشینی مواجه است - طرح راهبردی توسعه و عمران شهر اهواز، . - 1389 اهداف این پژوهش عبارتند از:
· بررسی و تحلیل فضایی شاخص های رشد هوشمند در مناطق شهر اهواز؛
· محاسبه فاصله از راه حل ایدئال با مبنا قرار دادن ایدئال یک.
2.1. پیشینه پژوهش
شی و همکارانش - 2012 - در پژوهشی با عنوان »مشخصات انواع رشد و تحلیل تراکم جمعیت در پاسخ به الگوهای رشد در نواحی شهری لیان یون گانک« شش الگوی رشد شهری را در فاصله سالهای 2000 تا 2008 با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی تحلیل کردند؛ نتایج تحقیق آنها نشان دهنده یک دوره افزایش و کاهش تمرکز به صورت گسسته و حاشیه ای از شهر لیان یون گانک داشت . - Shi. Et al, 2012: 425 - شانکار و چادچان - 2012 - در پژوهشی پراکندگی مناطقی را در استان الغربیه مصر با استفاده از نقشه گسترش شهری از سال 1972 تا 2005 مورد بررسی قرار دادند و اظهار نمودند که پراکندگی شهری این مناطق یکی از مشکلات نابودی زمین های حاصلخیز در دلتای نیل است بطوریکه مناطق کشاورزی از 7/17 درصد در سال 1972 به 5/17 درصد کاهش و توسعه شهری افزایش داشته است . - Chadchan. Shankar, 2012: 36 - بلال و مقانم - 2011 - در مقاله ای به الگوی رشد شهری هند از سال 1991 اشاره کردند و اظهار نمودند که رشد فضایی شهری، تراکم ساختمانی، حمل و نقل و مسکن شهری بطور نا هماهنگی در حال پراکندگی می باشد که به منظور حفظ زمین های کشاورزی حاصلخیز بایستی واحد مسکونی مقرون به صرفه با دسترسی مناسب ایجاد شود.
نگارندگان راه حل رشد هوشمند شهری را با کاربری های متنوع، توسعه حمل و نقل پیاده و دوچرخه و تردد با وسایل نقلیه عمومی پیشنهاد نمودند . - Belal. Moghanm, 2011: 73 - ادیل - 2010 - در تحقیقی رشد آینده منطقه IV اسلام آباد پاکستان را بررسی کرد. وی با استفاده از پوشش فضایی و جهات توسعه زمین شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی نشان داد که حدود 63 درصد از منطقه مذکور پتانسل رشد را در آینده دارا هستند . - Adeel, 2010: 32 - حیدری در پژوهشی با عنوان »تحلیل فضایی-کالبدی توسعه آتی شهر سقز با تأکید بر شاخص های رشد هوشمند شهری با استفاده از مدل آنتروپی شانون« با تبیین جمعیت و مساحت محلات 22 گانه شهر سقز در سالهای مختلف، شاخص های رشد هوشمند را از منظر شهروندان در قالب چهار الگوی توسعه کالبدی برای توسعه آتی شهر انتخاب کرد. نتایج پژوهش فوق نشان داد که تعداد محلات شهر از یک محله در سال 1335 به 22 محله در سال 1391 افزایش یافته است و بیشینه ارزش ضریب آنتروپی شانون، توسعه مشوش و غیرهوشمند شهر را نشان می دهد که برای توسعه آتی شهر سقز الگوی دو هسته ای همراه با محور مراکز ناحیه ای و محله ای اصولی تر به نظر می رسد - حیدری، . - 67 :1391
رهنما و حیاتی در تحقیقی با عنوان »تحلیل شاخص های رشد هوشمند شهری در مشهد« با انتحاب شاخص هایی مانند فشردگی، تراکم، شرایط زیست محیطی، دسترسی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی دریافتند که منطقه یک شهر مشهد در شاخص فشردگی، منطقه ثامن در شاخص دسترسی، منطقه یازده در شاخص زیست محیطی و منطقه هشت شهرداری مشهد در تمامی شاخص های رشد هوشمند شهری بهترین وضعیت را دارند - رهنما و حیاتی، :1392 . - 71 سیف الدینی و همکارانش در پژوهشی با عنوان »بسترها و چالش های اعمال سیاست رشد هوشمند شهری - مورد مطالعه خرم آباد لرستان - « با استناد به آمارهای جمعیتی و تعداد شهرها نتیجه گرفتندکه افزایش مساحت و جمعیت شهر در خرم آباد به دلیل هجوم ساخت و سازها به زمین های بکر طبیعی، باغات، زمین های کشاورزی و ارتفاعات بوده است که موجب بافت ناهمگون و سیمای بدقواره بافت شهری شده است
که از دلایل آن می توان به نظام برنامه ریزی غیر علمی، اوضاع اقتصادی شهر، نگرشهای شهروندان و ناکارآمدی نظام ارزیابی اشاره نمود - سیف الدینی و دیگران، . - 57 :1392 ضرابی و همکارانش در مقاله ای با موضوع »تحلیل فضایی شاخص های رشد هوشمند شهری - مطالعه موردی: مناطق شهر اصفهان - « با استفاده از 75 شاخص در قالب چهار گروه اجتماعی-اقتصادی، کالبدی، دسترسی و محیط زیست با کاربرد مدل تاپسیس و ضریب پراکندگی و غیره به این نتیجه رسیدند که از بین 14 منطقه شهر اصفهان، منطقه پنج از لحاظ شاخص های رشد هوشمند از سایر مناطق در بهترین حالت قرار دارد. نتایج محاسبات ضریب پراکندگی نیز نشان داد که در شاخص کالبدی، بیشترین میزان نابرابری و در شاخص اجتماعی-اقتصادی کمترین میزان نابرابری وجود دارد - ضرابی و دیگران، . - 1 :1390
.2 مبانی نظری
شهرها مکان های تمرکز یافته ای هستند که انواع فعالیت ها و مشاغل در آنها به صورت مراکز اجتماعی و تجاری متمرکز شده است تا نواحی اطراف از آن بهره مند شوند. ساده ترین الگوی شهر گویای این تمرکز یافتگی است، همچون دایره ای است با هسته ای از فعالیت ها در مرکز که محله های مسکونی پیرامون آن هسته را فرا گرفته اند - سعیدنیا، . - 12 :1383 رشد نوعی از برنامه ریزی است که با استفاده از فاکتورهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، توسعه را به نواحی بایر و مجهز به زیر ساخت های لازم و یا نواحی ای که می توانند به تأسیسات مورد نیاز تجهیز شوند، هدایت می کند - قربانی. نوشاد، . - 165 :1387 توسعه پایدار فرایند در برگیرنده کیفیت اجتماعی-اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی است که اعضای جوامع محلی را به تولید و بازساخت زندگی هدفمند برای تحقق ابعاد پایداری هدایت می کند - همان، . - 146 :1387 توسعه افقی شهر یعنی مصرف بی رویه زمین، توسعه یکنواخت و بی وقفه، توسعه غیر متداوم جهشی و استفاده ناکارآمد از زمین است که در برخی موارد تا نواحی روستایی یا مرز ده شهرها کشیده می شود - رهنما. حیاتی، :1392 . - 75
توسعه فشرده به معنای تراکم بالا، کاربری های ترکیبی و سیستم حمل و نقل عمومی بهینه و رواج پیاده روی می باشد. در این فرم، تأکید بر رشد مراکز شهری موجود و زمین های بازیافتی و در عین حال اجتناب از گسترش و پخش شدن در حاشیه هاست - سیف الدینی و دیگران، . - 64 :1392 رشد هوشمند یک تئوری برنامه ریزی شهری و منطقه ای است که بر پایه نظریه ها و جنبش هایی مانند توسعه پایدار و شهرگرایی جدید بنا شده است و تلاش نموده که اصول خود را به صورت راهبردهایی کلی و منعطف مطرح نماید. این تئوری بر رشد در مرکز شهر تأکید می کند و از تحصیص کاربری ها به صورت فشرده با گرایش به حمل و نقل عمومی، شهر قابل پیاده روی و مناسب برای دوچرخه سواری، کاربری مختلط و با انواع مختلفی از گزینه های مسکن حمایت می کند - رهنما. حیاتی، - 75 :1392
و احیای شهر به عنوان محیط سالم و فعال که بتواند آینده ای مطلوب را برای تمام شهروندان تأمین نماید، اصلی ترین هدف آن به شمار می رود - سیف الدینی و دیگران، . - 67 :1392 در شهرهای هوشمند الکترونیک، همه خدمات مورد نیاز شهروندی از طریق شبکه های اطلاع رسانی تأمین می شود و در این صورت دیگر نیازی به ارائه خدمات از طریق سازمانها نخواهد بود و مفاهیمی مانند تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، شهر الکترونیک و حتی دولت الکترونیک مطرح می شود - کیانی، . - 42 :1390 برای طراحان محیط زیست، حیاتی است که روند حرکت شهرها به سمت شهر اطلاعاتی را دنبال کنند - بهزادفر، . - 21 :1382 از جمله دیدگاه های شهری که برای اولین بار موضوع وضعیت محلات را از منظر آسیب شناسی و تعارضات درون شهری مورد توجه قرار دادند، مکتب جامعه شناسی شیکاگو در آمریکا دهه 1920 و 1930 بود. در دهه های اخیر در بین جغرافیدانانی مانند جانستون و هاروی و نیز جامعه شناسانی مانند هالوفانگ ملان پدیده توسعه شهری در بُعد ساختاری و اقتصادی آن موردتأکید قرار گرفت.
نظریه شهرسازی جدید حکایت از اقدامی در مخالفت با توسعه حومه نشینی و یک استراتژی برنامه ریزی فضایی با هدف نو کردن محله ها و اجتماعات بشری در بخش های قدیمی و مستقل از حادث شدن پراکندگی شهری است و بر اتصال سریع محلات شهر به یکدیگر، احداث ساختمانهای عمومی برای رفاه حال شهروندان تأکید می کند. از دیگر نگرش های توسعه و رشد شهری، توسعه سبز می باشد که در مواجهه با بحرانهای جهانی و تهدیدهای ناشی از فشار بر محیط زیست و منابع آب و هوایی ارائه شد. رشد هوشمند در سالهای آخر قرن بیستم نمود بُعد جدیدی از نمایش حفاظت و باز آفرینی شهری به روایت آمریکایی است - سیف الدینی و دیگران، . - 66 :1392 هسته اولیه شهری - اساسی ترین شاخص رشد هوشمند شهری - به صورت ناملموسی در آثار هریس و اولمن به کار رفت - حیدری، . - 73 :1391 از مروجان اصلی رشد هوشمند، سازمان حفاظت محیط زیست امریکا - EPA - و انجمن برنامه ریزی امریکا - APA - می باشد. انجمن برنامه ریزی امریکا، رشد هوشمند را مشتمل بر ترکیبی از تجربه های برنامه ریزی، مقررات و توسعه تعریف می کند که از طریق شکل متراکم ساختمانی، توسعه میان فضاها و اعتدال در استانداردهای پارکینگ و خیابان باعث استفاده بهینه از زمین می شود. از اهداف آن کاهش توسعه بی رویه، بازیافت زمین، حفاظت از محیط زیست و در نتیجه ایجاد واحدهای همسایگی مطلوب می باشد
- رهنما. حیاتی، . - 75 :1392
جدلینسکی - 2014 - ویژگی یک شهر هوشمند را شامل فرم فشرده، ساختار صنعت زدائی، عدم تجانس، تفکر کل نگر، حداکثر عملکرد، مردم محوری، هرینه پایین مصارف خانگی و افزایش تسهیلات عمومی معرفی نمود . - Jedlinski, 2014, 102 - پربولی و همکاران - 2014 - یک طبقه بندی جدید از مسائل مربوط به شهر هوشمند ارائه دادند که شامل مسائل آب، دولت الکترونیک، ساختمان، گازهای خروجی CO2، انرژی، امنیت، نوآوری اجتماعی و حمل و نقل بود . - Perboli. Et al, 2014: 475 - مینگ اظهار نمود که در اصول شهرسازی جدید و رشد هوشمند شهری و در امر طراحی شهری نباید به شاخص رشد هوشمند بطور انتزاعی توجه کرد بلکه بایستی شرایط محلی را نیز در نظر گرفت، زیرا شاخص های رشد هوشمند در مکان های مختلف به یک اندازه اهمیت ندارند . - Ming, 2014: 164 -
اصول ده گانه رشد هوشمند شهری از سوی آژانش حفظ محیط زیست آمریکا: - 1 ایجاد کاربری های مختلط، - 2 تأکید بر مزایای حاصل از طراحی ساختمانی فشرده، - 3 فراهم آوردن گزینه های مختلف انتخاب مسکن، - 4 ایجاد محله هایی با دسترسی پیاده، - 5 محله هایی دو از هم و گیرا با احساس هویت بالای اجتماعی، - 6 تقویت توسعه در جهت جوامع موجود، - 7 فراهم آوردن تنوعی از گزینه های حمل و نقل، - 8 تصمیم گیری های توسعه قابل پیش بینی، - 9 تشویق جوامع و ذی نفعان برای مشارکت در توسعه، - 10 حفاظت از فضاهای باز، زمین های کشاورزی، طبیعت زیبا و نواحی زیست محیطی حساس - حیدری، . - 75 :1391 فلینت معتقد است که در شهرسازی جدید، رشد هوشمند و توسعه پایدار همگی در راستای مدیریت رشد عمل می کنند و بر کاربریهای مختلط، دسترسی پیاده و حفاظت از محیط ریست تأکید می کند.
این رویکرد با هدف ساختن جامعه ای با مفهوم یگانه ای از مکان و تأکید بر استفاده حداقل از اتومبیل در واقع به دنبال درک محیطی بالا، تفسیر و ارتقای خوانایی محیط است. رشد هوشمند توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را سبب می شود؛ معمولاً رشد اقتصادی را از دو طریق بالا بردن تولیدات اقتصادی و کاهش هزینه ها حمایت می کند. برخی از مطالعات بیانگر آنست که استفاده از توصیه های رشد هوشمند، هزینه های خدمات عمومی مانند آب و فاضلاب، مدارس و جاده ها را کاهش می دهد. رویکرد فوق مزایای زیست محیطی آشکاری دارد که برخی از آنها عبارتند از: بهبود کیفیت آب و هوا، حفاظت از سکونتگاه های ویژه و فضای باز، توسعه فشرده، حفاظت از مناطق حساس زیست محیطی، اختلاط کاربری ها، قابلیت دسترسی تشویق به پیاده روی - قربانی. نوشاد، . - 174-175 :1387
