بخشی از مقاله
اهمیت استفاده از رفلکسولوژی در مراقبتهای پرستاری
چکیده:
همزمان با گسترش و توسعه طب مدرن، به موازات آن نیز طب مکمل و جایگزین توسعه یافته است. گواه این مطلب ، صدها مقالات علمی است که به اهمیت و کاربرد و اثربخشی طب های مکمل در درمان و یا کاهش اثرات بیماریها می پردازد. شیوه های طب جایگزین عمدتا ریشه در فرهنگ، اعتقاد ها و فلسفه جوامع بشری دارد. رفلکسولوژی یا بازتاب درمانی شاخه ای از طب مکمل، کل نگر و یک روش قدیمی ، ارزان و غیر تهاجمی و شامل فشار بر نقاط رفلکسی در گوش ، دست و پا است. این مقاله در صدد تبیین جایگاه رفلکسولوژی و اهمیت آن به عنوان ابزاری در مراقبتهای پرستاری با استفاده از مقالات و تحقیقات علمی می باشد. از مهمترین مزایای بکارگیری این شیوه درمانی می توان به حفظ حریم خصوصی بیمار، بهبود جریان خون، کاهش درد، بهبود سلامت روان، اقتصادی بودن و ... اشاره نمود.
واژگان کلیدی: رفلکسولوژی، بازتاب درمانی، مراقبتهای پرستاری، طب مکمل
1
مقدمه :
این نوشتار به بررسی ماهیت و جایگاه رفلکسولوژی در مراقبتهای پرستاری می پردازد و می کوشد به این سوال پاسخ دهد که آیا این شاخه از طب جایگزین توانایی استفاده و کاربرد به عنوان ابزاری مطمئن و غیر تهاجمی برای ارتقاء و بهبود سلامتی را دارد یا خیر؟ مزایای این شیوه ی درمانی چیست و مکانیزم اثر بخشی آن در فرآیند درمانی چگونه است؟ آیا یافته های علمی برای تایید یا رد مزایای آن وجود دارد؟
طب مکمل یا جایگزین
طب مکمل و جـایگزین به هر روش درمانی که خارج از محدودهی روشهای درمانی پزشکی جدید باشد،گفته میشود. این طب هـومیوپاتی، پزشکی گیاهی و درمانهای طـبیعی، سنگ درمانی و ... را در بـر میگیرد . تحقیقات گوناگون نشان دهندهی افزایش استفاده از طب مکمل و جایگزین در کشورهای صنعتی غرب در طی دو دههی گذشته بوده است.در طب مکمل و جایگزین از هیچ گونه مواد شیمیایی استفاده نمیشود و در بعضی رشتهها اساسا دارویی وجـود ندارد و حتی نیازی به لمس کردن بیمار نیز وجود ندارد . (افتخاریان و همکاران، (1387
سازمان بهداشت جهانی در طب سنتی (TM) می گوید : طب سنتی اشاره به دانش، مهارت و شیوه های مبتنی بر تئوری ها، باورها و تجارب بومی و فرهنگ های مختلف دارد که در حفظ سلامت و پیشگیری، تشخیص، بهبود و یا درمان بیماری های جسمی و روحی تلاش می کند . طیف گسترده ای از روش های درمانی
2
و شیوه های که از کشوری به کشور و منطقه به منطقه متفاوت است. در برخی از کشورها، طب "جایگزین" یا
"مکمل" (CAM) نامیده میشود. (سایت بهداشت جهانی،(2015
طب جایگزین شامل طیف گسترده ای از شیوه های مراقبت های بهداشتی، محصولات و درمان می باشد که بر مبنای روش های علمی امروزی بنیاد نیافته اند. شیوه های طب جایگزین عمدتا دارای ریشه های فرهنگی، بومی ، اعتقادی و فلسفی و تجربیات شخصی و .... هستند. همه روشهای پزشکی جایگزین یا مکمل در فرایند درمان دارای بخشی غیرقابل تعریف و یا حلقهای گمشده میباشند که از دیدگاه علم قابل بررسی نیست. این مسئله که در این نوع پزشکی از بیمار چه خواسته میشود، مشخص است و تأثیر آن بر بیمار نیز قابل ثبت و ضبط دقیق علمی و قابل تکرار و تجربه است، اما بهبود از نگاه علمی قابل توجیه نیست.
بعنوان مثال فلسفه ی طب سوزنی برمبنای ارتباطات عملکردی غیر علیتی و پدیده شناسی بنا شده در حالیکه در طب غربی (مدرن و امروزی) کشف علت پدیده ها در درجه اول اهمیت قرار دارد. به عبارت دیگر طب غربی پدیده ای، که با اصول علمی همراه نباشد را مردود شمرده در صورتی که مفهوم فلسفه چینی (تائوئیسم) احتیاجی به تبیین و تشریح علت نداشته بلکه فقط عملکرد و تظاهراتی که از پدیده می بیند را قبول می نماید. (استاکس، ترجمه ی سپهری، (1391
درباره ی اثر بخشی و جایگاه طب جایگزین نظرات مختلفی بیان شده است. بطور کلی این نظریات در سه گروه تقسیم بندی می شوند. گروه نخست اساسا هرگونه اقدامات انواع طب های جایگزین را غلط، غیر علمی و خرافه می دانند و معتقدند این قبیل اعمال غیر مفید و بی اثر هستند و امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی نیازی به آنها نیست . در مقابل این دسته؛ افرادی قرار دارند که طب جایگزین را بهترین شیوه درمانی و تنها راه
3
ارتقا سلامتی و درمان امراض می دانند و خود را از هر نوع دارو و اعمال تشخیصی و درمانی پزشکی نوین دوری می جویند . از طرفی دسته سوم راه میانه انتخاب کرده و بیان می دارند که هر دو طب جایگزین و نوین در کنار یکدیگر می توانند در سلامت جامعه و افراد نقش داشته باشند و بکارگیری این طب زمانی سودمند است که با علم و آگاهی از شناخت بیماری و اندیکاسیون های مربوطه همراه باشد .(ویکی پدیا، طب جایگزین)
تعریف بازتاب شناسی( رفلکسولوژی)
رفلکس((reflex در لغت به معنای بازتاب، واکنش ، عکس العمل غیرارادی ( آریان پور، (1387 و logy به معنای دانش می باشد. (همان)
تعاریف گوناگونی برای Reflexology یا بازتاب شناسی ارائه گردیده است. رفلکسولوژی یا بازتاب درمانی شاخه ای از طب مکمل، کل نگر و یک روش قدیمی ، ارزان و غیر تهاجمی است و شامل فشار بر نقاط رفلکسی در دستها و پاها ست. در رفلکسولوژی نقاط بازتا بی بر روی کف دستها و پاها وجود دارند که با هر قسمت بدن اعم از عضله، عصب، غده و استخوان مطابقت دارند؛ به عبارت د یگر پاها نماینده و نمایانگر نقشه ای از کل بدن هستند، یعنی تمام اعضا و قسمتهای مختلف بدن روی آنها منعکس شده و نظم و ترتیب قرارگیری بخشهای بدن روی کف پاها دقیقا مشابه نظم و ترتیب قرارگیری آنها در بدن است .این بازتابها را می توان روی کف پا، انگشتان و در طول کناره داخلی و خارجی پا پیدا کرد. (عبدالهی،(1392
4
در تعریفی دیگر ، بازتاب شناسی ؛ دست ورزی ( manipulation) یا فشار دادن ملایم بر روی بخش های خاصی از پا برای ایجاد تاثیر در نقاط دیگر بدن است. ( سایت کوکران،(2015
رفلکسولوژی در فرهنگ اکسفورد اینچنین تعریف شده است: " یک نوع از درمان جایگزین است که در آن پای
شخصی به روش خاص به منظور درمان دیگر نواحی بدن و یا ایجاد آرامش ذهنی مالش داده می شود."
(فرهنگ آکسفورد، 2015، ذیل واژه ی (reflexology بازتاب شناسی در بعضی از متون با مفاهیم و اسامی چون بازتاب درمانی Reflex therapy و یا زون تراپی Zone therapy مفهوم مشترکی پیدا می نماید. در مواردی مراد از رفلکسولوژی ، Foot Reflexology می باشد. این نکته را باید خاطر نشان شد که رفلکسولوژی با ماساژ کف پا و یا دست متفاوت بوده و در آن از روغن یا لوسیون نیز استفاده نمی شود.
تاریخچه رفلکسولوژی
رفلکسولوژی یک هنر درمانی با منشاء باستانی است. اگرچه ریشه های آن به خوبی مستند نیست، اما در نقش
برجسته ای بر روی دیوار آرامگاه فراعنه ی مصر سلسله ششم 2450) پیش از میلاد) تصویر دو مرد نشسته که
در حال دریافت ماساژ در دست و پا هستند را نشان می دهد. این هنر درمانی ممکن است از مصر، طی فتوحات امپراتوری روم وارد جهان غرب شده است. الگوهای بازتابی در طب چین (احتمالا در اوایل 3000سال پیش از میلاد) و طب هند باستان وجود دارد . تمدن اینکا نیز احتمالا از تئوری های بازتاب وشیوه های درمانی آن نیز در بین بومی های آمریکایی استفاده می کردند.
در سالهای اخیر، " سر هنری هد" برای اولین بار مفاهیم اساسی رفلکسولوژی را در انگلستان در دهه ی 1890مورد بررسی قرار داد. در همین دوران درمانگران روسی و آلمانی شروع به کار بر این مفاهیم کردند. کمتر از دو دهه بعد، پزشکی به نام ویلیام اچ فیتزجرالد مفهوم مشابه ای با نام مناطق بی دردی یا زون تراپی را ارائه داد. مناطق بی دردی فیتزجرالد یک روش تسکین درد از طریق استفاده از فشار روی نقاط خاصی از سراسر بدن را شامل می شد. . فیتزجرالد بدن را در 10 منطقه (زون) عمودی، پنج منطقه در هر طرف، که از سر تا نوک انگشتان دست و پا گسترده بود ؛ تقسیم بندی نمود. ایشان و همکار ش، دکتر ادوین باورز، نشان دادند که با استفاده از فشار در یک منطقه از بدن، می توانند بی حسی و یا کاهش درد در بخش مربوطه را ایجاد نمایند. پس از وی ، در دهه ی 1930میلادی ، درمانگری به نام یونیس اینگهام به کاوش در زمینه درمان و کشف راز و رمزهای آن پرداخت و نشان داد نقاط فشاری مربوطه بر روی پا ارتباط با اندامها و عضوهای بدن آدمی دارد. اینگهام آموزه های دکتر فیتز جرالد را کامل تر کرد و سپس آن را تقریبا به طور کامل روی مناطق پا متمرکز کرد. این روش امروزه در همه کشورهای غربی بویژه ایالات متحده آمریکا محبوبیت گسترده ای دارد.(مدیکال دیکشنری،(2015
چگونگی اجرا
در هنگام مراجع بیمار درمانگر همه نقاط پای بیمار را با سر انگشتان خود لمس میکند تا مناطق سخت شده به اصطلاح معمول در این روش درمانی، نقاط کریستالیزه را در زیر پوست پاهای بیمار پیدا کند. هر گاه که درمانگر یکی از این گونه نقاط را پیدا کرد تشخیص میدهد که کدام عضو بدن بیمار گرفتار بیماری شدهاست. درمانگر
6
این روش، پای بیمار را همانگونه که نابینا حروف بریل را روی صفحهای میخواند مورد ارزیابی قرار می دهد. در مواقع دیگر، درمانگر نمیکوشد همه نقاط پای بیمار را بخواند و از ابتدا روی نقطهای خاص از پای بیمار تمرکز میکند زیرا به وضوح می داند که بیماری شخصی که نزد او آمده چیست و به کدام نقطه ی خاص پای او مربوط است. آنگاه که درمانگر شروع به مالش روی منطقهای از پای بیمار میکند، بیمار دردی در آن منطقه یا عضوی که آن منطقه خاص پایش نمایانگر آن است، یا هر دو مکان حس میکند. درجه دردی که درمانگر در پای شخص بیمار تولید میکند، ممکن است نسبتا شدید باشد، حتی اگر او نقطه ی انعکاسی پا را به نرمی ماساژ دهد. (جارویس، 1996 و ویکی پدیا، (2015
مکانیسم اثر
اساس این تئوری بر این امـر اسـتوار اسـت که انرژی از طریق زونهای عمودی در سراسر بدن از سمت پا به سمت سر جریان مییابد.بنابراین اعـمال فـشار بر یک نقطه رفلکسی در پا میتواندروی تمام ارگانها،غدد،استخوانها و عضلات در آن زون تاثیر بگذارد.(قنبری و همکاران، (1388
چگونگی عملکرد رفلکسولوژی هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد اما برخی تئوریهای مطرح در مورد مکانیسم تأثیر رفلکسولوژ ی شامل :تئور ی کنترل دروازه ای درد، تئوری ایمپالس عصبی، افزایش ترشح اندورفین و انکفالین و در نتیجه کنترل درد، بهبود جر یان لنفاتیک ، تقویت سیستم ایمنی، بهبود جریان عصبی و گردش خون و دفع سموم از بدن در نتیجه بهبود جریان خون میباشد. (عبدالهی، (1392 دانش فعلی نشان می دهد که اثربخشی رفلکسولوژی ممکن است در وجود مفاهیم علمی نظیر وازودیلاتاسیون
