بخشی از مقاله
اهمیت بودجه بندي عملیاتی و موانع اجراي آن
چکیده:
بودجه بندي عملیاتی، یکی از روشهاي نوین بودجه بندي است. درباره مزایاي بودجه بندي عملیاتی و اهداف آن، تحقیقات فراوانی در دنیا انجام شده است. بررسی ادبیات موجود درباره بودجهریزي عملیاتی نشان میدهد با وجود همه مزایا و نتایج سودمندي که از اجراي بودجهریزي عملیاتی انتظار میرود، اگر این نظام بهطور اثربخش اجرا نشود، نمیتوان به نتایج مورد انتظار دست یافت. بررسی ادبیات و پژوهشهاي موجود نشان میدهد برخی عوامل بر اثربخشی بودجهریزي عملیاتی تأثیر میگذارد. شناسایی عوامل مذکور و توجه به آنها میتواند در دستیابی به اهداف و مزایاي این روش مفید باشد. در پژوهش حاضر، سعی شد اهمیت اجراي بودجهبندي عملیاتی و موانع پیشروي آن مطرح گردد.که نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بودجه ریزي عملیاتی یکی از راه هاي تقویت مسئولیت پاسخگویی است. هدف از بودجه عملیاتی پیش بینی اطلاعات مربوط به دستگاههاي اجرائی ، فصول ، برنامه ها و فعالیتها، همراه با نتایج آن است . مهمترین مزیتهاي روش بودجه ریزي عملیاتی نسبت به روشهاي دیگر بودجه ریزي، افزایش شفافیت و اثربخشی بودجه و تأثیر آن در بهبود عملکرد سازمان است .
واژگان کلیدي : بودجه بندي عملیاتی ، مسئولیت پاسخگویی ، کارایی ، اثر بخشی ، صرفه اقتصادي
مقدمه
بودجه نمایانگر همه ي برنامه ها و فعالیتهاي دولت بوده و نقش بسیار مهم و حیاتی در توسعه ي اقتصـاد ملـی ایفـا مـی کند. با توسعه ي وظایف دولت و افزایش سریع هزینه هاي دولتی و پیوند آن با وضعیت عمومی اقتصاد کشـور، کنتـرل مخـارج اهمیت خود را از دست داد و نیاز به بهبود در سیستم هاي برنامه ریزي، کنترل و مدیریت منابع بخش عمومی مطـرح شـد تـا تصمیم گیرندگان را قادر سازد دید وسیع تري پیدا کرده و اطلاعات وسیعی در مـورد نتـایج عملکردهـا و هزینـه هـاي اجـراي فعالیت ها داشته باشند. این موضوع موجب توجه دولت ها به اقتصادي بودن، کارایی واثر بخشی منابع دولت به عبارتی مدیریت مالی دولت شد. برقراري این شرایط نیازمند بهبود روش هاي بودجه بندي کنونی میباشد. در این میان سیسـتم بودجـه ریـزي عملیاتی و برنامه اي را می توان براي بازنگري و ارزیابی مدیریت فعالیتهاي دولتی مطرح ساخت. وجـه تمـایز ایـن سیسـتم بـا سیستم بودجه اي متداول تکیه ي این سیستم براهداف، نتایج و منابع حاصل از هر یک ازاقلام هزینه ها و پاسخ دادن بـه ایـن سوال است که درآمدهاي دولت براي چه کاري خرج می شوند. گرایش به بودجه ریزي عملیاتی در سراسرجهان روز بـه روز در حال افزایش است .ایران نیز مانند سایر کشورها، بودجه ریزي عملیاتی را به منظور بهبـود برنامـه ریـزي بودجـه اي و مـدیریت مالی خود پذیرفته است . انتظار میرود که استقرار بودجه ریزي عملیاتی دولت را شفاف تر و پاسخ گـوتر سـازد. امـا در ایـن راه مشکلات و چال شهایی وجود دارد، ازاین رو در روند کنونی باید اصلاحات اساسی صورت گیرد. (اردکانی و همکاران، . ( 1389 بودجه ریزي عملیاتی (برمبناي عملکرد ) براساس طبقه بندي عملیاتی هزینه هاي جاري سازمانها و برحسب کارکردها و فعالیت ها در قالب حجم کار هر واحد سازمانی و با سنجش هزینه هاي هریک از فعالیتهاي انجام شدنی براي تولید اثربخش کالاهـا یـا خدمات با مشارکت کلیه مدیران اجرایی برآورد و محاسبه می شود.مهمترین ویژگی بودجه عملیاتی آن اسـت کـه رابطـه بـین میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه با نتایج حاصل از اجراي آن برنامه را نشان می دهد . به علاوه بودجـه ریـزي عملیـاتی عوامل صرفه جویی و اثربخشی را به ابعاد سنتی بودجه ریزي اضافه می کند . این نوع بودجه ریزي تمام فعالیت هاي مستقیم و غیر مستقیم مورد نیاز در هر برنامه را شناسایی و فهرست می کند و تخمین دقیقی از هزینه هاي هر فعالیت را ارائه می دهد . همچنین این نوع بودجه ریزي به دنبال ایجاد پیوند میان شاخص هاي عملکردي و تخصیص منـابع بـر مبنـاي نیـل بـه نتـایج مشخص و قابل سنجش می باشد(ساکتی و سعیدي، .(1388
پیشینه
اردکانی و همکاران ( (1389 در پژوهش خود تحت عنوان (بودجه ریزي عملیـاتی و چـالش هـاي آن در ایـران ) بـه ایـن نتیجه دست یافته اند که ، شهروندان جامع هاي که به حقوق اقتصادي خـود آگـاهی دارنـد، خواهـان پاسـخ گـویی، کـارایی و اثربخشی و صرفه ي اقتصادي طر حها و برنامه ها هستند. چنین جامعه اي روش هاي غیرشفاف و سنتی بودجه ریـزي را نمـی پذیرد و خواستار ایفاي مسئولیت پاسخگویی دستگاه هاي استفاده کننده از بودجه بـه نهـاد قانونگـذار هسـتند. بودجـه ریـزي عملیاتی یکی از راه هاي تقویت مسئولیت پاسخگویی است.
ساکتی و سعیدي، (1388 ) در پژوهش خود تحت عنوان (چالش ها و راهکارهاي بکارگیري شاخص هاي عملکـردي در بودجـه ریزي عملیاتی در دانشگاه هاي دولتی ایران) به این نتیجه دست یافته اند که ، بودجه ریزي عملیاتی نظامی است براي تولیـد و تبادل اطلاعات حال و آتی بر اساس شاخص ها و استانداردهاي عملکردي به منظور دستیابی و تامین نتایج مطلوب آموزشـی و پژوهشی و خدمات دانشگاهی. طراحی، استقرار و نهادینه سازي این نظام در دانشگاه هاي دولتی کشور با چالش هاي گوناگونی روبرو است که برخی از آنها عبارتند از قانون مداري و الزام آور بودن و محدودیت هاي نظام متمرکز مالی و بودجه بندي دولتی که مجال اندکی براي رویکردهاي علمی می دهد، آماده نبودن مدیریت هاي دانشگاهی، دشواري تعریف شاخص هاي عملکردي آموزشی، پژوهشی و خدماتی، فقدان یا جامع نبودن پایگاه هاي اطلاعـات درون دانشـگاهی، پیچیـدگی سـنجش پـذیر کـردن کیفیات آموزشی و پژوهشی و خدماتی و تعقیب نکردن و عدم استقرار برنامه هاي استراتژیک دانشگاهی.
آذر و وفایی (1389) در پژوهش خود تحت عنوان (بررسی عوامل مؤثر بر اثربخشی نظام بودجه ریزي عملیاتی در سازمان هـاي عمومی) به این نتیجه دست یافته اند که ، هر چه سازمان ها از نظر توانایی هاي فنی و ارزیابی عملکرد توانـاتر باشـند، اجـراي نظام بودجه ریزي عملیاتی اثربخش خواهد بود. همچنین هر چه سازمان به میزان بیشتري از اختیار رویه اي، قانونی و سازمانی برخوردار باشد، نظام بودجه ریزي عملیاتی با اثربخشی همراه خواهد بود.
مبانی نظري تعاریف بودجه ریزي عملیاتی
تاکنون تعاریف گوناگونی درباره بودجه ریزي عملیاتی بیان شده است که برخی از آنها در ذیل بیان می شود ›› بودجه بـر حسب عملیات عبارت است از بودجه اي که بر اساس وظایف، عملیات و پروژه هایی که سازمان هاي دولتی تصدي اجـراي آن را به عهده دارند، تنظیم می شود . در تنظیم بودجه عملیاتی، به جاي توجه به کالا و خدماتی که سازمان خریداري می کنـد و یا به عبارتی به جاي توجه به کالا و خدماتی که وسایل اجراي فعالیت ها هستند، خود فعالیت و مخارج کارهایی که باید انجـام شود، مورد توجه قرار می گیرد ›› . ‹‹بودجه ریزي عملیاتی به دنبال پیوند میان شاخصهاي عملکرد و تخصیص منابع است. هـر چند چنین پیوندهایی اغلب ضعیف هستند، ولی می توانندسیاست گذاري بودجه اي را تسهیل و نظارت قانون گذاران بر نتـایج دستاوردهاي مرتبط با مخارج عمومی را افزایش دهند (دیاموند1، (12 . 2002 یک بودجه عملیاتی عبارت است از یک برنامه سالانه به همراه یک بودجه سالانه که رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافتـه بـه
هر برنامه با نتایج به دست آمده از اجراي آن برنامه را نشان می دهد. این بدان معنی است که با هر میزان مخارج انجام شده در هر برنامه ، می باید مجموعه معینی از اهداف تامین شود .
ویژگیهاي بودجه بندي عملیاتی
- چارچوب زمانی براي انجام بودجه عملیاتی باید واقع گرایانه باشد.
- برنامه هاي استراتژیک می بایست با معنی ، با تفکر و براساس نیازها و بر مبناي داده هـا و اطلاعـات و بـه منظـور تهیـه بودجه عملیاتی باشد.
- شکل بودجه عملیاتی باید ساده و قابل فهم باشد تا اجراي آن بهتر و ساده تر صورت گیرد.
- قوه مجریه و مقننه نیازمند فهم هدف و روابط حاکم بر بودجه عملیاتی هسـتند بـه طـوري کـه تعهـدات اجـراي بودجـه عملیاتی نمایان شود.
- قانونگذاران باید نقش فعال تري در اجراي بودجه عملیاتی اجرا کنند.
اهداف بودجه ریزي عملیاتی
هدف نهایی بودجه ریزي عملیاتی کمک به اتخاذ تصـمیمات عقلایـی دربـاره تخصـیص و تعهـد منـابع دولتـی براسـاس پیامدهاي قابل سنجش می باشد که نتایج قابل انتظار (عملکرد) دستگاه را در طول زمان منعکس می کند. با این تفسیر بودجه ریزي عملیاتی مقاصد و اهداف زیر را دنبال می کند :
(1 ارائه مبناي صحیح براي اتخاذ تصمیم در خصوص تخصیص منابع (2 تعیین نتایج قابل سنجش و مورد انتظار که از یک تخصیص بودجه خاص قابل حصول است.
(3 تمرکز فرآیند تصمیم گیري روي مهم ترین مسائل و چالش هایی که دستگاه با آن مواجه است.
