بخشی از مقاله
بازبینی سنت ها در پی مدرنیزاسیون طراحی مساجد
"والذین هم عن اللغومعرضون"
اینها(مومنین واقعی) کسانی هستند که از بیهودگی پرهیز می کنند(سوره ي مومنون،آیه(3
چکیده
با رسالتی که جمهوري اسلامی ایران بر دوش دارد، مسجد جایگاه والایی براي دفاع و ارایه ارزشهاي فرهنگی،علمی و سنت هاي اسلامی دارد.مسجد یک فضا و بناي عمومی و یک عنصر شاخص معمارانه است که می توان آن را محوري ترین،کانونی ترین و ارزنده ترین عنصر کالبدي متبلور کننده مدنیت جامعه اسلامی دانست.تاکید شرعی و دینی،اهمیت اجتماعی وسابقه ي تاریخی در ایران،دیدگاه جهانیان در مورد اسلام،مسلمین و اقدامات درونی مساجد ما را مجاب کرده تا با نگاهی به مسئله ي سنت در مسجد سازي نگاه واقع بینانه تري نسبت به مدرنیزاسیون مساجد داشته باشیم. هدف از این امرذکر نکات تکراري نیست،بلکه بازبینی و ارایه ي افق هاي جدید در زمینه ي مبانی طراحی معماري مسجد میباشد.رویکرد این نوشته کیفی بوده و روش جمع آور اطلاعات مطالعه کتابخانه اي و استراتژي تفسیري تاریخی مد نظر بوده است.همچنین دوعنصر مساجد ایران یعنی گنبد و مناره و ریشه هاي ساخت آنها به دلیل اهمیت مساله در این پژوهش بررسی شده اند.علاوه بر آن مسجد سپهسالار تهران نیز به دلیل اهمیت آن،به عنوان یک مورد مطالعاتی بررسی شده است.سپس با چینش عوامل مهم در کنار یکدیگر واستقراء، نتیجه گیري انجام شده است.بخش پایانی این مقاله حاوي پیشنهاداتی جهت طراحی واقع بینانه تر مساجد معاصر می باشد.
کلید واژه:مسجد، معماري، سنت، مدرنیته، گنبد، مناره
-1 مقدمه :
مسجد به عنوان پایگاهی مهم در دین اسلام همواره مورد تاکید بوده و شرع مقدس به بناي آن بسیار اهمیت داده است.از جمله اهداف بناي مسجد را میتوان ایجاد زمینه سازي براي تطابق روح تشنه بشر با آنچه آن روح را در عالم وجود سیراب می کند دانست.مسجد از زمان ظهور اسلام مهمترین و اصلی ترین کانون مذهبی ،اجتماعی و سیاسی در جامعه بوده و این مقوله تا جایی اهمیت داشته که وجه تمایز جوامع شهرنشین از جوامع کوچکتر داشتن مسجد جامع در آن بوده است،مکانی نه تنها براي انجام فریضه نماز بلکه براي آگاهی از اخبار و وقایع روز،دادخواهی و رسیدگی به امور مسلمین،سخنرانی هاي حکومتی و غیره که مورد استفاده قرار می گرفته است .(1)در جهان امروز با اینکه سخن از مسجد هاي مجازي به میان آمده اما همچنان معماري مساجد علی الخصوص در کلانشهرها مساله اي چالش برانگیز تلقی می شود.مسجد نماد اسلام و مسلمین در جهان است.جهانیان نسبت به مسجد،مسجدیان و آنچه در درون مساجد رخ میدهد حساس و پیگیر هستند.روژه گارودي،اسلام شناس فرانسوي می نویسد:"در دوران عظمت اسلام تمام زندگی شهر در مسجد جریان داشت."((2محمد سلیمان تاکیوچی عضو جامعه ي قوم شناسی ژاپن معتقد است :"....مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوي را از ماده جدا کرده انسان را به کناره گیري از جامعه ترغیب می کند.بعضی از فرقه هاي بودایی و مسیحی معبد ها و صومعه ها را در میان کوه ها و اماکن دور از دسترس جامعه بنا می کنند،اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات،در روستاها و شهر ها بنا می شود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است."(همان)مسجد،بنایی است که در شهر سازي ایران حکم محور را داشته و در مواردي حتی،مرکزیت شهر حول مسجد آن آراسته می شده است.یک مسجد با طراحی معماري آگاهانه میتواند به نبض یک محله تبدیل شود.
با توجه به خرد شدن مقیاس ها در جهان کنونی،مسلما ساخت مصلی ها و مساجد جامع مشکلی از بحران ارتباط شهروندان با مساجد و اسلام حل نمی کند.مقیاس همسایگی باید در مورد مساجد نیز منظور گردد.هرچند الزاماتی در مورد نزدیکی مساجد به یکدیگر وجود دارد اما به پراکندگی و نزدیکی بیش از حد مساجد در سطح یک شهرنیز انتقاداتی مطرح است،علی الخصوص زمانی که بحث کیفیت و امکانات مساجد نیز مطرح باشد.انسان در کودکی مورد توجه والدین است و در دوران بلوغ و جوانی شاخصه هاي قابل ستایشی دارد و در پیري مورد احترام است.اما یک ساختمان اینگونه نیست و تنها در هنگام طراحی و اجرا موردتوجه است.در موارد خاص هنگام مرمت نیز شاید به آن توجه شود و در باقی ایام ساختمان تنها سرویس دهی آرامی دارد و نمیتواند در مورد تصمیماتی که پیرامونش گرفته میشود عکس العملی از خود نشان دهد.اما نمیتوان از این مساله در مورد مسجد هم به راحتی گذشت.خصوصا در ایران با سابقه ي مساجدي
معتبر در سطح جهانی،نمیتوان مساجد تازه ساز گمنام در کوچه پس کوچه هاي شهر را نادیده انگاشت.تاکید شرعی و دینی،رسالت جمهوري اسلامی،اهمیت اجتماعی،سابقه تاریخی مسجد در ایران،دیدگاه جهانیان در مورد اسلام،مسلمین و اقدامات درونی مساجد ما را مجاب کرده تا با نگاهی به مسئله ي سنت در مسجد سازي نگاه واقع بینانه تري نسبت به مدرنیزاسیون مساجد داشته باشیم.هدف این مقاله ارایه ي نسخه اي براي طراحی مسجد و ذکر نکات تکراري نیست،بلکه بازبینی و ارایه ي افق هاي جدید در زمینه ي مبانی طراحی مسجد میباشد.
-2 پرسش ها و فرضیات
سنت در مسجد سازي یعنی چه؟آیا باید در طراحی مساجد جدید به سنت ها توجه کرد؟مدرنیزاسیون در مساجد به چه شکل است و چگونه به ما کمک می کند؟
مطالعه ي مساجد جدید الاحداث و در شرف ساخت مارا متوجه تلاشی در بین معماران طراح براي تدوین ادبیات جدیدي در طراحی مسجد می کند.اکثر این تلاش ها مبین آن است که معماران سعی در حفظ نمادهاي یک مسجد مانند منار و گنبد و ...دارند اما در عین حال سعی میکنند با دیدگاهی مدرن به استحاله ي این نماد ها و اصول پنهان در آنها پرداخته و با ساخت فرم هاي بدیع،ساده و واضح هم به مدرنیته پایبند بوده و هم به اصول قدیمی مسجد سازي وفادار بوده باشند .ساخت به شکل سنتی، هیچگاه نمیتواند جایگاه یک مسجد را به جایگاه مسجدي چون مسجد شیخ لطف االله برساند.آن مسجد نماد آن زمان است و باید به آن احترام گذاشت و آن را حفظ کرد (3). کما اینکه تجربه نشان داده رسیدن به این مهم نیز آسان نیست.از طرفی در طی مدرنیزاسیون مساجد ، فرم هاي جدیدي طراحی شده اند که موجب شکاف بین مردم و مسجد شده و آنها را در پذیرش این مساجد جدید در مقابل مساجد قدیم به چالش کشانیده است.به نظر می آید معماران بدون توجه به تمام مسایل موجود اقدام به طراحی می کنند.همچنین کارفرما تاکید بی دلیلی بر درج گنبد و مناره در طرح دارد.آنچه که کارفرما به عنوان نماد مسجد میخواهد تا مردم مسجد را شناسایی کنند براي معماران انگاره ي ذهنی آشنا بر اساس اصول روانشناسی گشتالت خوانده میشود .تمامی اینها شاید موجب شناسایی مسجد براي رهگذران گردد اما مطلقا باعث جذب مردم و محبوبیت مسجد در بین مردم نمی شود.پس منطق استفاده از مناره و گنبد مورد تردید است. در صورتیکه در معماري ایران براي هرفعلی دلیل منطقی وجود داشت((4و باید به دنبال دلیل منطقی براي استفاده از المان هاي تکراري در ساخت مساجد جدیدمان باشیم.
-3روش تحقیق
بدیهی است هر پژوهش علمی نیاز به یک روش تحقیق متناسب با موضوع خود دارد . انتخاب روش تحقیق مناسب و تداوم آن در تمامی فرآیند و مسیرپژوهش از اصول راهبرد ي یک تحقیق علمی است.در این پژوهش روش تحقیق بصورت تحقیق تفسیري تاریخی،از جمله روش هاي تحقیق در معماري انتخاب شده است.این روش بر اصول کیفی استوار بوده و سعی پژوهندگان بر پوشش کامل مطالب موجود در منابع علمی کشور از طریق جستجو در کتابخانه ها و دریافت نقطه نظرات صاحبان امر از طریق مقالات معتبر علمی بوده است.
-4 ریشه لغوي مسجد
در زبان اوستا کلمه ي "مزگت"از دو جزء "مز"،مخفف کلمه"مزد"یا"مزدا" به معناي"خدا" و"گت" یا "کت" به معنی"خانه" در زبان اوستا ساخته شده است. پس مزگت معناي خانه ي خدا میدهد .معرب این لغت در زبان عربی "مسجد"خوانده میشود.((5همین لغت در زبان انگلیسی ماسکو4 خوانده میشود.
-5 پیدایش و روند مسجد سازي
-درسال632میلادي پیامبر با ورود به مدینه اولین مسجد اسلام را ساخت.
-در شهرهایی که مسلمانان تسخیر میکردند مساجد اغلب در جایگاه عبادتگاه هاي سنتی ساخته می شدند.براي ساختن این اماکن از جمله اشکال هندسی ساده،آیین نماز خواندن،آب و هوا و یا سنت هاي محلی در طرح و ساختمان مساجد تاثیر گذار بودند.
-با ظهور معماري دوران خلافت که ناشی از تماس با تمدن باستانی بود،سبک درباري جدیدي به وجود آمد که از نظر زیباشناختی گام مهمی در قرن هشتم بود،اما با اصول اولیه اسلام گاها در تناقض بود.
-ساخت بناهاي مذهبی اسلامی در عربستان به تاثیر از ساخت دیگر معابد آن سامان بوده است.لوسین گلون هنرشناس فرانسوي در کتاب "نگرشی بر معماري مذهبی اسلامی" معتقد است بین یک کنیسه قدیمی و اولین مسجد اسلام شباهت هایی یافته است.
-مساجد مکانهاي عبادي و تا حدودي مراکز فعالیت هاي فرهنگی هستند.علوم متنوعی از زبان عربی و مذهب اسلام گرفته تا حقوق،جغرافیا،طب و نجوم در آنجا تعلیم داده می شده است.ارتباط این مساجد با مسئولان حکومتی و افراد ثروتمند جامعه و اشخاص مومن و سرشناس باعث می شده که مساجد به مثابه مرکز ارتباطی نهاد هاي اجتماعی،مثل بیمارستان،آسایشگاه ها،نوانخانه ها،دانشگاه و مدارس عمل کند.
-اما استقرار این مساجد در مرکز شهر همراه با احاطه شدن به وسیله بازار و صنعتگران متعدد کانون اصلی شکل گیري جمعیت شهري است،این مهم گواهی است بر ضرورت و نقش عمومی مسجد و هماهنگی این پدیده در تمام جوامع اسلامی.((6 -مسجد سازي در ایران مانند دیگر نقاط جهان بر روي همان معابد قدیمی وسپس در یک روند خطی از شبستانی به سمت 4ایوانی پیش رفته است.
-در دوره ي قاجار مسجد سپهسالار به عنوان اولین مسجد ایرانی با بعضا موتیف هاي غربی ساخته شد. -امروزه در یک آشفتگی غیر سیستماتیک مساجد بعضا با توجه به مسایل گوناگون معمارانه،سیاسی،اقتصادي،اجتماعی و...طراحی و ساخته میشوند.
-موضوع مشترك تمام این مساجد اما در دو بخش خلاصه می شود.اول المان هایی مانند گنبد و مناره است که در تمام آنها ساده،مجلل،بعضا با فرم هاي جدید وجود دارند.دوم سعی طراحان در استحاله ي اصول مسجد سازي براي نوآوري و پرهیز از تکرار فرم هاي قدیمی.
-6 مناره
پیش از اسلام شاخص ترین بناي هرشهر و آبادي نیایشگاه آن بوده است.((4پس از اسلام هم در میان اندامهاي درون شهري هر شهر و روستا، مسجد،همیشه جاي ویژه خود را داشته واز اندامهاي دیگر نمایان تر بود.پس از گسترش آبادي ها با افراشتن درگاه ها و نهادن ماهرخ و توغ5 بر بلندترین جاي آن و سپس با ساختن میل و برج در کنار و نزدیک آن،باشندگان آبادي و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنماي میکردند.((7میل ها از قدیم وظیفه ي نشانه را در شهر سازي ایران بر عهده داشتند.با توجه به نیاز جدیدي که در حوزه مسجد وجود داشت این وظیفه به میل ها سپرده شد.در ابتدا میل ها بصورت تکی بودند.اما پس از مدتی براي حفظ تقارن بصورت زوج استفاده شده اند.از این زمان آنها را گلدسته نامیدند.امروز در شهر هاي کوچک شاید بتوان به این مهم رسید،اما در کلانشهر ها با وجود برج هاي سر به فلک کشیده دیگر نمیتوان این فاکتور را لحاظ کرد.کما اینکه باید دید آیا این مهم واقعا امروزه مورد نیاز است یا خیر؟
-7گنبد
مروري اجمالی بر پژوهشهاي صورت پذیرفته نشان میدهد که ایرانیان نه تنها براساس نیاز به وسعت فضا براي برگزاري آئینهاي معنوي، بلکه با وقوف به رفتار مصالح ساختمانی، توانستهاند با ابداع روشها و فن
آوریهاي نوین، ابتکار ساخت گنبد را بر عهده گیرند و فراتر از فنآوري دنیاي روزگار خود، موجباب سهولت اجرا، سرعت ساخت آن و صرفه جویی در مصرف مصالح را نیز فراهم آورند .استاد محمد کریم پیرنیا در مقاله اي تحت عنوان "ارمغانهاي ایران به جهان معماري،گنبد"،پیدایش گنبد را از هزاره دوم و ساخت آن را توسط ایرانیان بر می شمارد.وي معتقد است که طاق و گنبد و چفد (قوس) در ایران پیشینهاي کهن داشته و معماران روزگار باستان نمونههاي شگفتی از آن را در معبد چغازنبیل و آرامگاههاي سردابی ساخته اند(همان). استاد پیرنیا در همان مقاله اشاره میکند که طاق و چفد ایرانی تابع فلسفه بر مبناي ریاضی ویژهاي است که پایگاهی ارجمند در معماري و فن ساختمان دارد. وي معتقد است در میان پدیدههاي شگفت معماري، گنبد پایگاه بلندي دارد و اشاره میکند که دلایل بسیاري وجود دارد که این پدیده شگفت آور زاده نبوغ ایرانی است.براي اینکه بتوان شبستان را بی هیچ ستونی پوشاند تا ستونها جلوي دید را به محراب نگیرند گنبدخانه به فضاهاي مساجد اضافه شد((4البته گرم کردن آنها دشوار بود.از این رو گرمخانه هارا همواره به گونه ي شبستان چهلستونی می ساختند که بلنداي کمی داشت.اگر میخواستند آنرا ستوندار نسازند بلنداي آن زیاد می شد.وانگهی شمار ستونها در شبستان براي خواندن نماز مشکلی پیش نمی آورده است،ولی براي گوش دادن به سخنرانی،بهتر است که سخنران همه ي مردم را ببیندومردم هم،اوراببینند.(همان) ترکیب گنبد و ایوان نیز دوهزار سال در معماري ایران قدمت دارد و نمونه ي پیش از اسلام آن در آتشکده ي فیروزاباد دیده می شود.دکتر باقرآیت االله زاده شیرازي معتقد است"سازه گنبد، پیش از اسلام نیز در معماري ایرانی وجود داشته است. با ورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوههاي فرهنگ مانند گنبد را در بناهاي مذهبی مورد استفاده قرار داد." فلذا گنبدخانه با گنبد رویی خود نه فقط براي مسجد بلکه براي هر فضایی که این نیاز احساس می شد طراحی و ساخته می شد.این گنبد ها در انواع گوناگون هستندوتکنیک ساخت آنها نیز بمانند نوعشان بسته به منطقه،معمار و نیاز کارفرما متفاوت بوده است.
-8 درسهایی از گذشتگان
با سیري در مساجد گذشته ایران در می یابیم که در آن زمان ،معماران در هر منطقه متناسب با نیاز جامعه و توانایی هاي آن منطقه عمل می کرده اند .توجه به نیازهاي واقعی استفاده کنندگان در این بناها بسیار به چشم
تصویر :1نمایی از مسجد شیخ لطف االله بدون مناره(ماخذ:نگارندگان)
