مقاله بازشناسی مولفه های تاثیر گذار بر ساماندهی سیمای شهری

بخشی از مقاله

بازشناسی مولفه های تاثیر گذار بر ساماندهی سیمای شهری

چکیده

نما در لغت نامه دهخدا به معنای، صورت خارجی هر چیزی ، آنچه در معرض دیـد و در برابـر چشـم اسـت ، آنچـه از بیرون دیده می شود ، منظره خارجی بنا و عمارت ، قسمت خارجی ساختمان و نما سازی ، فن رو سـازی سـاختمان و ساختن نمای عمارت است .

دستیابی به شناخت و درک مناسبی از مفهوم نمای شهری نیازمند تسلط نسبی بر مفاهیم مرتبط با آن یعنی معمـاری ( در نسبت با نما ) از یک سو و شهر ( کالبد شکل دهنده آن ) از سویی دیگر می باشد .

به یک تعبیر ، یک شهر درست مثل یک تابوی نقاشی است ؛ با این تفاوت که به انـدازه نصـف یـک اثـر هنـری بـه آن پرداخته می شود و برای نصف دیگر آن می بایست این اثر را به مانند یک گیاه دانست ، که نسـبت بـه شـرایط محـیط زیست خود ، نیاز به قواعد رشد و قوانین دارد. ( فریتس شوماخر . [1] ( 1 این بدان معناست که سیمای شهری، باید با وضعیت موجود و داده های محل خود را هماهنگ کرده و عملکرد صحیح اجزاء و بهترین طرح را در مورد مکان مورد نظر ارائه نماید . پیشنهادات و نظریات طراحی باید بجا باشند ، خـط و خطـوط آن روشـن باشـد و امکـان تغییـرات در فضای باز میسر گردد .

در این مقاله ابتدا به طرح مشکلات سیمای شهری امروزی و در مرحله بعد به بررسی علل و عوامل پدید آورنده آن هـا پرداخته شده است. در نهایت با توجه به مطالعات و مقایسه های انجام شده و بررسی های میدانی صورت گرفته ، اصول معیارهای پیشنهادی موثر در شکل گیری نما عنوان شده و اثرات هر کدام در نحوه طراحی بررسـی گردیـده اسـت ، که از جمله آنها عبارتند از : تسلسل نمای شهری ، هویت بخشی به نما ، نظم ، تناسـبات، وحـدت نمـا ، مقیـاس نمـا ، خوانایی ساختار نما ، قوانین موجود در نما از قبیل قانون تشابه – امتـداد – هـم جـواری – شـکل و زمینـه- تکمیـل ، ارتباط با مجاورت ، خطوط غالب در نما ، خط زمین و آسمان ، پر و خالی نما ، مصالح نما ،رنگ نما ، اجزاء نما نظیـر ( ورودی ها- روزنه ها – تراس ها – الحاقات و ...) . مطمئنا آراستگی سیمای شهری بـدون برنامـه ریـزی علمـی توسـط طراحان و برنامه ریزانی که دارای تخصص های مختلف در زمینه های هنر ، زیبـایی شناسـی ، روان شناسـی ، جامعـه شناسی ، طراحی شهری و ... بوده ، ممکن نمی باشد . در این رابطه در مرحله بعد تحقیق به تاثیر عملکرد برنامه ریزان دست اندر کاران شهری پرداخته شده است . وظایف آنان و اختیاراتی که در دست دارند و مواردی را کـه مـی تواننـد برای هماهنگی نمای بیرونی ساختمان ها با محیط شهری بیان کرده و ضوابط و معیارهایی را کـه بایـد ارائـه نماینـد ، بررسی شده است . در نهایت ضمانت اجرایی طرح ها توسط وجود نهادی شهری کـه دارای قـدرت اجرایـی بـوده و بـه بررسی و کنترل طرح های ارائه شده و نماهای شهری بپردازد ، پیشنهاد گردیده است .

کلمات کلیدی : نمای شهری ، سیمای شهر، اصول و معیارهای موثر در شکل گیری نما

Fritz Schumacher . 1

1

-1 مقدمه

در طول تاریخ برای سازماندهی و هدایت سیمای شهری کوشش های فراوان شده است . در بیشتر مواقع چنین کوشش هایی به شکست انجامیده است . معدودی از طرح ها که موفقیت آمیز بوده اند به وسیله مسئولانی که قدرت کامـل در اختیار داشته اند ، تحقق یافته اند. شکل گیری بسیاری از شهر های قدیمی در حالی بوده است که صنایع بـه صـورت لگام گسیخته به آنان راه نیافته بوده است . در حال حاضر بسیاری از طرح ها تحت تاثیر عوامل مختلف ، از اهداف خود دور شده اند و یا به کلی از بین رفته اند .
در دوره های مختلف معماری ایرانی ، ویژگیهای مختص در هر دوره در اکثر آثار به جای مانده بـه چشـم مـی خـورد ؛ مثلا در دوره هخامنشی، نما در ارتباط با محوری که مخاطب در آن حرکت می کند ، نظم می گرفتـه اسـت . ارزش گذاری فضای خالی نسبت به حجم های توپر از دیگر ویژگـی هـای ایـن دوره اسـت . نمـای سـاختمان ( بطـور مثـال مجموعه تخت جمشید ) طوری طراحی شده است که هر نما پس از دیگری جلوه کند و این به دعوت کننـدگی فضـا ( فضای هدایت شده ) کمک می کند . در دوره سلجوقی با به کار گیری برجستگی های حجمی ، قوس هـای جنـاغی ، تاقچه های تزئینی ، قرنیز های آجری در نما ، ایجاد نوعی سایه روشن می کند و این خود در تعادل و تنوع نما مـوثر است . در دوره ایلخانی ، عناصر نما بر حرکت عمودی تاکید دارنـد . بازشـو هـا کشـیده و اسـتفاده از قـوس در نمـا و سردرهای بلند از ویژگی های بارز نما در ابنیه این دوره است . در کل می توان گفت از مشخصه های کیفی معمـاری و شهر سازی ایرانی ، حضور پررنگ و تاثیر گذار عوامل محیطی ، اعتقادی و فرهنگی در کلیه سـطوح از کـلان تـا خـرد است . درونگرایی معماری ایرانی و فقدان هر گونه نمای خارجی نوع فضایی خاص را در معابر ایجاد کرده است ؛ با ایـن وجود در میادین شهری که کاربری های حکومتی و مذهبی و تجاری صورت می گرفته اسـت ، نـوعی دیگـر از نمـا بـه چشم می خورد .اما شهر سازی معاصر با ظهور مدرنیته و تاثیر پذیری از آن ، با پشت کردن به مبانی معمـاری و شـهر سازی ایرانی از یک سو و عدم درک صحیح ماهیت برونگرای معماری غرب از سویی دیگر ، موجب پیـدایش شـهرهایی بدون هماهنگی در بدنه شهری و حتی هر چند مختصر در سطح ابنیه مجاور با یکدیگر ، نسبت به فضـای معـابر اسـت .[2]

آنچه در معماری و شهرسازی تحت عنوان نمای شهری مطرح می شود ؛ عموما ترکیبی از نمای ابنیه در یـک کریـدور شهری است . مواردی که در این مقاله به آن پرداخته شده است ، بررسی مشکلات و عواملی است که منجر به ایجـاد اغتشاش در ظاهر شهری می شوند و مرحله بعد تحلیل اصول و معیارهای تاثیر گذار درطراحـی نمـای سـاختمان هـا و نحوه ایجاد یک کلیت هماهنگ ( سیمای شهری ) با در نظر گیری جنبه های مختلف موثر بر آن و اثـرات مسـتقیم و غیر مستقیم هرکدام از عوامل بر نحوه شکل گیری کالبد شهری است . در ادامه لزوم التزام در رعایـت ایـن ضـوابط در سطوح مختلف طراحی تک نما تا هماهنگی نماهای مجاور ابنیه در معابر شهری و در نهایت شکل گیری یـک سیسـتم پیچیده از این اجزا به نام کالبد و ظاهر شهری می باشد .

-2 اصول و ضوابط طراحی نما و سیمای شهری :

سیمای شهری بخش بسیار مهم و اساسی از هویت شهروندان یک شهر به شمار می رود ؛ بدین معنـا کـه چگونـه مـی اندیشند و چه امکاناتی در دسترس داشته اند تا شهری را که در آن زندگی می کنند ، ساخته شـده اسـت. معیارهـای فرهنگی ، سلیقه شخصی ، تفکر و امکانات نهادهای اجتماعی در یک کشور تعیین کننده نمای ظاهری شهر و بـالطبع سیمای شهری است. زمانی که این عوامل را کنار یکدیگر قرار دهیم ، ترکیبی از یک شهر شکل می گیرد کـه گویـای فرهنگ و نگرش آن جامعه می باشد . بر این اساس ، در مقایسه های به عمل آمده چنین ملاحظه شده است که بین

2

ضروریات و نیاز های طراحی شهری به عنوان یک فعالیت تکنیکی و بروکراتیک از یک طرف و کوشش های هم آهنـگ و منسجم جامعه در ساختن شهر از طرف دیگر ، در برخی موارد ، تعارض به وجود آمده است .

بنابراین نباید تصور شود که نما و مظاهر زیبایی شهر صرفا آرایش شتاب زده ای است که در مرحله آخر به چهره شـهر اضافه می شود؛ بلکه ، کیفیت این موارد بستگی به ملاحظات عمیـق تـری دارد . طبـق نظریـات روان شناسـان، فـرم محیط پیرامون می تواند رشد اشخاص را تشویق کند یا آنرا متوقف سازد . محیط در پرورش و رشد ذهـن ، احسـاس و کالبد افراد به ویژه در کودکی ، نقش موثری دارد . تنوع در محیط اختیار ساکنان محیط را در گزینش فعالیت مناسـب خود افزایش می دهد . محیط شهر از القاکننده های قوی و مهیج ، تا مکانی آرام و خصوصی در نوسان اسـت ؛ ممکـن است مناظر خیره کننده و شگفت آور به ما بنمایاند ، معمایی برایمان بیافریند یا سوال پذیری را به ذهن ما بیاورد. [3] ثابت شده است که فضا ، فعالیت های قابل رویت ، جو و محیط ، عوامل کلیدی در طرح نما و ظاهر سیمای شهری انـد

¡ اما عوامل دیگری هم هستند که ثبت آنها با اهمیت است ؛ نظیر طراحی معماری که یکی از انواع طـرح اسـت کـه بـر فرم شهر تاثیر می گذارد .
در جوامع امروزی رشد سریع جمعیت و تمایل به شهر نشینی ، تقاضای فزاینده ای را برای تهیه مسکن به دنبال داشته است ؛که یکی از عواقب آن نگاه برنامه ریزی های ملی به مسکن نه به عنوان محلی برای آسایش و جزئی از بدنه شهری

¡ بلکه به عنوان معضلی اقتصادی بوده است ؛ که نتیجه این تفکرات ،کالبد شکل گرفته شهرهای امروزی است.
این بدنه شهری که شهروندان هر روز به ناگزیر با آن مواجه اند ، اگر ، نـاموزون و نامناسـب و متضـاد باشـد ، تـاثیرات مخرب روحی و روانی بر آنان دارد . پدیده آلودگی دیوارهای بیرونی اکثر ساختمان ها ، تبلیغات نویسی ، نصـب پارچـه های مختلف اطلاع رسانی ، تقدیر و تشکر ، اعلام مراسم ها ، ساختمان های متروکه ، بـام هـایی کـه تبـدیل بـه انبـار اسقاطی های خانگی شده و عدم هماهنگی نما ها و ... همه مولد آشفتگی بصری و روانی مـردم شـده انـد (شـکل . (1 چشم اندازهای شهر های امروزی بیش از آنکه توجه به زیبایی و تاثیر نظارت را به نمایش بگذارد ، حاصل سلیقه فردی معماران تجربی ، بساز و بفروش ها و مهندسین ساختمان ساز است که براساس درک و تلقی آنـان از جـذابیت بصـری برای اقشار مختلف و خریداران شکل گرفته است و نتیجه آن تابلویی مغشوش ، شهری ناهمگون ، خطوط نامتناسـب و اعوجاج در کالبد شهری است .

شکل :(1) آشفتگی بصری سطوح نما

نمای خوب کدام است ؟ نقش نما در تعاملات شهری و احساس و درک افراد از محیط چیست ؟ طراحی نما ، پیروی از اصول است یا به کارگیری سلیقه ؟ نما چه تاثیراتی و تاثرهایی از جامعه دارد ؟

مفهوم نما در مراتب مختلف ساختار یک شهر و در گونه های شهر سازی متفاوت ، الزامات کالبدی و بصری متمایزی را به کار می گیرد . نمای ابنیه باید تابع عوامل همبستگی بین نماهای اطراف باشد ؛ زیرا نمـا یـک سـطح صـاف و تخـت

3

نیست ؛ بلکه سطحی انتقالی بین فضاهای داخل و خارج است ، که با عقب نشستگی و پیش آمدگی و خطوط مختلف با فضاهای اطراف و داخل و خارج ارتباط برقرار می کند . نماها و علی الخصوص ترکیب آنها در کنـار یکـدیگر در سـطوح مختلف کالبد شهری ، باید هماهنگ با استراتژی طراحی واحدی در مجموعه مجتمع های زیستی واقع شود .

دستیابی به شناخت و درک مناسبی از مفهوم نمای شهری ، نیاز به کسب مهارت و شـناخت مفـاهیم مـرتبط بـا آن ، یعنی معماری از یک سو و طراحی شهری از سویی دیگر می باشد. نمای سـاختمان متـاثر از شـهر و تاثیرگـذار بـر آن است . نمای ساختمان باید به دنبال خلق یک کلیت هماهنگ بوسیله تناسب در اجزا باشد .تناقض بین جنبه شـهری و بیان فردی نما بصورتی می تواند بکار رود که ساختمان جزئی از بدنه شهری شود و ارتباطات چند جانبه خـود بـا آن را حفظ نماید .

یک متودولوژی طراحی برای آنکه بتواند با ارزشهای فرهنگی جامعه ای که در آن به کار گرفته می شود سازگار باشد و آن را محترم بشمارد ، باید بتواند ، طراحی ساخت های کالبدی و ترکیب بصری و هویت نمـای شـهری را بـا نیازهـای رفتاری مردم و سابقه فرهنگی آنها مرتبط سازد . در صورت تحقق این امر ، طراحی فرم و سیمای شهر و استفاده از آن تبلور واقعی فرهنگ جامعه خواهد بود.

از جمله اصول و معیارهای شکل دهنده و موثر در طرح نما می توان به موارد زیر اشاره کرد : هویت بخشـی بـه نمـا ، تسلسل نمای شهری ، نظم ، تناسبات ، وحدت نما ، مقیاس نما ، اعمال مقرراتی برای ارتفاع و حجم سـاختمان هـا ،خوانایی ساختار نما ، قوانین موجود در نما از قبیل قانون تشابه – امتداد – هم جـواری – شـکل و زمینـه – تکمیـل ، ارتباط با مجاورت ، خط زمین و آسمان ، پر و خالی نما ، خطوط غالب در نما ، مصالح نما ، رنگ نما ، اجزاء نما نظیـر ( ورودی – روزنه ها – تراس ها - الحاقات و ... ) که هدف این مقاله شناخت آنهـا و اثـرات هـر کـدام در ادامـه مقالـه بررسی شده است .

.1-2 هویت بخشی به نما : که موجب در نظر آوردن و درک ذهنی آن می شود ؛ یعنی بدنه شهری که مجموع نماهـای شهری است، باید قابل شناسایی ، خاطره انگیز ، سر زنده و به یاد ماندنی باشد . طوری که بدنه هر خیابان نباید شـبیه به دیگر خیابان ها در شهر شود . هویت نماهای شهری موجب می شود که ناظر معمولی بتواند آن را در ذهن خـود بـا یکدیگر پیوند دهد و الگوی آن را در زمان و فضا بفهمد ؛ که این خود محک تشخیص هر محیط شهری است که معنا و مفهومی بر آن متصور است . تفاوت در ساختار تصویری که عامه مـردم یـا بخـش عمـده ای از محـیط دارنـد ، اجـزای سیمای شهر را پدید می آورد؛ که همه آن ها ماخوذ از خاطرات خـود مـردم مـی باشـد و بـر آمـده از هویـت آن هـا و خوانایی سیمای شهری است . ساختاری خوانا در نما باید به اندازه ای انعطاف پذیر باشد که نظـام دهـی بـه محـیط را میسر سازد . معیارهایی که آگاهانه شکل گرفته و توجیه شده باشند ، به ایجاد حفظ نظم ، منطق و پیوستگی بین تار و پود و ساختار و بافت شهر می انجامند و حس مکان را برای شهروندان ایجاد کرده و به آنها برای رسیدن به دریـافتی مناسب از مناظر شهری یاری می رساند . [4] در نتیجه ایجاد حس مکان ، یـک ایـن جـا و یـک آنجـا در فـرد ، بـا قرارگیری در محیطشکل 5می گیرد ؛ و این یکی از فواید این روند طراحی است . [5]

.2-2 تسلسل نمای شهری : تداوم بصری ، ریتم حدوث وقایع و ویژگی های بصری در بدنه شهری که مخاطبان مجتمـع های زیستی هر روزه با آن روبرو هستند ؛ تاثیر مهمی بربدنه شهری دارد . فرم کلی نمای شهری موجـب ایجـاد زبـان خاصی برای آن می شود . فرم های نظام یافته در طراحی باید فرم های نهفته را بشناساند و نقاط عطف را مشخص کند و ریتم منطقی بین اجزاء سیمای شهر ایجاد نماید .

.3-2 نظم و وحدت در نما : به گفته ویتروویوس " : 2 نظم ، اندازه نسبت داده شده به اجزاء یک کل به صـورت مجـزا و آرایش متقارن اجزاء در تناسب با کل اثر ؛ یا جانمایی اجزاء برحسب اندازه آنها است ". نظم در واقع شکل و تطابق بـا همخوانی کل است ، نسبت به چند جزء و باز همخوانی این اجزاء نسبت به کل است . نقش و وظیفه طـراح بـه دسـت

4

آوردن نوعی نظم از میان بی نظمی است .از نگاه آلبرتی" : 3 زیبایی و نظم ، داشتن هارمونی میان کلیـه عناصـر در هـر موضوعی است که پدیدار شود و با یکدیگر با چنان تناسب و ارتباطی ادغام شوند به طوریکه نتوان به آن چیزی اضـافه نمود ، تغییر داد یا حذف کرد" . [6] نسبت های هندسی به طور مثال تناسبات طلایی یکی از انـواع ویژگـی هـا بـرای ایجاد نظم و هارمونی است و استفاده از آن به پدید آوردن ارتباط بصری بین کلیه اجزای نما کمک می کند . آرایـش ، نظم ، ترتیب و تناسب روزنه ها در بدنه شهری از مهم ترین عوامل رسیدن به وحدت به شمار مـی رود . هـیچ طراحـی نمایی را نمی توان خوب نامید ، زمانی که فاقد تناسبات و نظم باشد . تناسب به هر دو عامل اندازه وتعادل مرتبط بوده و از لحاظ بصری به ارتباط صحیح یک قسمت با قسمتی دیگر و یا کل مجموعه اشاره می کند .[10] جا دادن و ترتیب روزنه ها می تواند موجب کاهش یا تقویت وحدت شود . برای دستیابی به آرایش بصری در نما ، روزنه هـا بایـد طـوری جای گیری شوند که چشم به راحتی و آسانی از یک عنصر به عنصر دیگر در یک سلسله مراتب طراحـی شـده حرکـت نماید . همچنین رعایت تناسبات در اندازه ها و تعادل در نما ، منجر به درک ناظر از هدف مورد نظر طراح مـی گـردد. معمار نما می تواند از تناسبات و توازن برای رسیدن به نظم و وحدت در اثر خود بهره بگیرد، بدین منظور خود باید بـر طرح مسلط گشته و کل آن را تحت تاثیر قرار دهد ؛ ممکن است این عمل در سطوح شهری بوسیله تکرار روزنه هـای واقع بر روی نما ها ، تکرار مصالحی خاص ، هماهنگی تاج بام ها و خط آسـمان وچنـدین مثـال مشـابه صـورت گیـرد. رعایت تناسبات در اندازه ها و تعادل در نما به بیان بصری و ارتباط صحیح یک قسمت با قسمت های دیگر و یا کل نما منجر می شود که در نتیجه موجب پدید آمدن حس هارمونی و نظم در نما می گردد .

.4-2 مقیاس : کیفیت مقیاس در ساختمان ها یکی از قدرتمند ترین ارکان در طراحی نماست ؛ مقیاس به معنای اندازه نیست ؛ بلکه ادعای جدانشدنی مربوط به اندازه است که ساختار را برای چشم ایجاد می کند. مقیاس و اندازه هـر دو بـا هم از اجزای غیر قابل تفکیک در طرح نما به شمار می روند . [5] رعایت مقیاس انسانی برای درک بهتر محیط توسـط عابر حائز اهمیت می باشد . معمولا نماهای بلند مرتبه و بزرگ بهتر است ، برای حفظ مقیاس انسانی ، به قسمت هـای کوچکتر تقسیم شوند و یا در ارتفاعی مناسب ، فضا را شکسته و ملموس نماید این عمـل باعـث مـی شـود کـه عـابر ، مقیاس نما را درک کرده و از طبقه ای به طبقه دیگر حرکت نماید . تغییر رنگ مصالح و یا رنگ در نما و ایجاد خطـوط افقی می تواند مقیاس نمای ساختمان های بلند را انسانی کند . یک روش پیشنهادی این اسـت کـه نمـا بـه گونـه ای طراحی شود که طبقات از یکدیگر قابل تفکیک باشند. ( شکل ( 2