بخشی از مقاله
خلاصه
بهينه سازي کاربري اراضي پيرامون آثار تاريخي به عنوان بخشي از فرآيند برنامه ريزي کاربري اراضي و يکي از اساسي ترين سرمايه گذاري هاي فردي و جمعي مي باشد که آثار آن در ابعاد اقتصادي ، اجتماعي و روان شناختي امور وابسته به گردشگري نيز منعکس مي شود. هدف از پژوهش حاضر معرفي مؤلفه هاي مناسب در جهت بهسازي و احياء بافت فرسوده بلوک گلستان تبريز مي باشد. در اين راستا ارزيابي کاربري هاي موجود و تعيين سازگاري ، مطلوبيت ، مناسب بودن و وابستگي آن ها، شناخت کمبودهاي بافت در نظر داشتن عوامل تعيين کننده اي چون شيوه بهره بري از فضا، نحوه حرکت در مسير، الگوهاي رفتاري و نوع روابط اجتماعي نوع فعاليت هاي تفريحي و فراغتي و ... در منطقه تاريخي _فرهنگي شهر تبريز از نکاتي هستند که توجه به آن ها براي تعريف فضاي شهري مطلوب در اولويت قرار مي گيرد تا راهکارها وايده هايي مناسب جهت سازگاري هرچه بيشتر اين فضاها با آثار تاريخي موجود ارائه گردد و ميزان جذب جمعيت و زمان ماندگاري وي در اين بافت را ارتقاء بخشد.
کلمات کليدي: هويت ، بافت فرسوده ، بلوک شهري ، سرزندگي ، بلوک گلستان .
١. مقدمه
وسعت زياد بافت هاي فرسوده و آسيب پذير بودن آنها به خصوص با توجه به قرارگيري در منطقه اي زلزله خيز رسيدگي به اين حوزه را جزء مهمترين مسائل روز شهري قرار داده که بايد هرچه سريعتر راهي جهت حل مسئله يافت .
بلوک گلستان که داراي ارزش تاريخي است در هسته تاريخي شهر تبريز واقع شده است و همجواري اين بلوک با جاده تاريخي و با ارزش ابريشم بر ارزش هاي بافت افزوده است . اين بلوک از طرفي به دليل وجود بناهاي تاريخي اما فرسوده جزء دسته زمين هاي قهوهاي قرار ميگيرد و از طرفي هم به دليل بدنامي و بدهويتي بخشي از مجموعه جزء دسته خاک سفيد و اينک تقابل با اين مسئله بعهده ما طراحان شهري است تا تدابيري در اين زمينه بيانديشيم و با حفظ ارزش هاي تاريخي معماري و شهرسازي در جهت احياء هويت و بازگرداندن شور زندگي شهري بکوشيم . پاساژ که زماني به عنوان فضاي شهري سرزنده و تماشايي و ويژه گذران اوقات فراغت و تفرج بوده است اکنون دچار انحطاط کالبدي و بصري و همچنين افت کيفيت گشته و ديگر نمايانگر هويت تاريخي و ماندگار روزگاران گذشته نيست .
٢. منطقه مورد مطالعه
شهر تبريز مرکز استان آذربايجان شرقي است . اين شهر با وسعتي حدود ١٤٠ کيلومتر مربع در ٤٦ درجه و ١٥ دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ و ٣٨ درجه و ٨ دقيقه عرض شمالي از مدار مبدأ واقع شده است . ارتفاع ميانگين شهر از سطح دريا حدود ١٣٤٠ متر است . شهر تبريز از سمت شمال به کوه عون بن علي ، از شرق به زمين هاي کشاورزي شهر باسمنج ، از جنوب به ارتفاعات سهند و از غرب به دشت تبريزو زمين هاي پست و شوره زار حاشيه درياچه اروميه مي رسد.
تصوير شماره ١: کروکي شاردن از شهر تبريز (مأخذ: سفرنامه شاردن )
جايگاه تاريخي ، جغرافيايي، فرهنگي و اقتصادي شهر تبريز سبب شده است که اين شهر جزء مهمترين و بزرگترين شهرهاي ايران و مهمترين شهر در منطقه شمال غرب کشور مي باشد.
اين شهر از نظر جمعيت پس از شهرهاي تهران ، مشهد و اصفهان پرجمعيت ترين شهر کشور است . اين شهر شامل ٨ منطقه است . منطقه ٨ تبريز با وسعتي معادل ٢٦٠ هکتار يعني معادل ٢ درصد از کل مساحت شهر تبريز را در بر گرفته است درواقع کوچکترين منطقه در بين مناطق تبريز است .
اين منطقه در پهنه خطرپذير از لحاظ وقوع بحران هاي طبيعي قرار گرفته است . بنابراين با توجه به فرسودگي بافت براي جلوگيري از خسارات احتمالي وارد بر اين بافت فرسوده در قبل ، حين و بعد از وقوع بحران لازم است تا تدابيري صورت گيرد.
اهميت ويژه منطقه به دليل قرارگيري کاربري هاي عمده تجاري بازار و اداري _سياسي از جمله استانداري ، فرمانداري و شهرداري در اين منطقه قرار دارد و محله هاي مسکوني آن شامل دارايي، خاقاني ، تربيت ، امين ، راسته کوچه ، خرما، شمس ،سيد حمزه ، ساعت و شريعتي است .
٣. پيشينه تاريخي بلوک گلستان
بلوک شهري مورد مطالعه در حد فاصل خيابان هاي امام خميني (ره )، شريعتي شمالي (شهناز سابق )، سرگرد محققي (امين ) و فلسطين ( ملل متحد سابق ) قرار گرفته است . گذر تاريخي اين بلوک گذر پاساژ است که به کوچه پست خانه قديم شهرت دارد. و بخش شمالي اين بلوک که محله کهنسال ارمنستان تبريز است به دليل احداث خيابان هايي در سال هاي ١٣٠٠ تا ١٣٣٨ شمسي از بافت شهري پيرامون خود جدا شده و به شکل يک بلوک شهري مستقل درآمده است .
بلوک پاساژ به دليل سکونت جماعت ارامنه و حضور چشمگير اتباع خارجي همواره از موقعيت ويژه اي برخوردار بوده است که به اين قسمت بافت همواره حال و هواي ويژه اي مي بخشيد .
تصوير شماره ٢: شکلگيري محور خدماتي -تفريحي خيابان پهلوي در حد فاصل مجموعه ارگ عليشاه و باغ گلستان
وجود کليساهاي متعدداز جمله کليسا کاتوليک و مدارس تأسيس شده به سبک جديد از جمله مدرسه فرانسوي ها و استقرار سه کنسولگري از چهار کنسولگري کشورهاي خارجي داير در تبريز و همچنين وجود فروشگاه هاي عرضه کالا و فرآورده هاي وارداتي و رفت و آمد اتباع خارجي باعث شد تا بلوک پاساژ به پاريس کوچک شهرت يافت .اما در پي جنگ جهاني دوم و بازگشت اتباع خارجي به کشور خود و اشغال تبريز توسط شوروي و وقايع مربوط به دموکرات آذربايجان و همچنين مهاجرت اقشار تحصيلکرده به تهران اعتبار اين بلوک کاهش يافت و امروزه به عنوان محله اي بد سابقه و مطرود افتاده است .
بلوک پاساژ بخشي از ارمنستان در قسمت شمالي مهادميهن بوده است که در گفتار مردم به ميارميار معروف گشت . بخش ارمنستان در درون باروي شهر قرار داشت و قسمت عمده محله در بيرون بارو و ارتباط اين دو از طريق دروازه مهادمهين تأمين مي شد که گذر اصلي بخش جنوبي محله به شکل بازارچه از دروازه مي گذشت که اين گذر در شمال دروازه به گذر شرقي _غربي در واقع کوچه ميارميار امروزي مي رسيد و در امتداد به دو شاخه شرقي و غربي تقسيم مي شد .
تصوير شماره ٣: گذرهاي اصلي بخش شمالي محله
شاخه شرقي از گذر عين الدوله و سردار مي رسيد که ارگ عليشاه را به ورودي بازار وصل مي کرد و شاخه غربي با کوچه پست خانه قديم تلاقي مي کرد. اين تقاطع بصورت بازارچه درآمده بود.
ارمنستان در دو سوي پاساژ شکل گرفته بود و دو گذر مهمي که در قسمت غرب به گذر پاساژ مي رسيدند، کوچه زرگرباشي و کوچه آراميان بودند. که کوچه آراميان با راستاي متمايل به شمال غربي از طريق کوچه طرلان به ميدان انگج وصل مي کرد.
گذر معروف پاساژ در راستاي شمال غربي به خيابان تربيت امروزي مي رسد. علت اهميت پاساژ اين است که يکي از دو گذر ارتباطي اصلي دروازه مهادمهين به بازار و مرکز شهر بوده است . دسترسي به مرکز شهر و بازار از طريق بخش شرقي کوچه ميارميار و گذر حد فاصل ارک عليشاه و بازار که بعد از سال ١٣٠٠ خيابان فردوسي امروزي بر روي آن احداث شد.
تصوير شماره ٤: محور تاريخي پاساژ به عنوان يکي از دو گذر ارتباطي دروازه مهادمهين و مجموعه بازار تبريز
گذر معروف ديگر اين بلوک معروف به کنسولگري است که پس از ميدان طرلان به بازارچه انگج مي رسيد .
کوچه استپان خان در امتداد غربي کوچه مهادمهين و تقاطع پاساژ قرار داشت . اين کوچه نام عکاس نامدار دوره انقلاب مشروطيت بارون استپانيان را دارد. که از نخستين عکاسان تبريز بود و از آنجا که همه را بالام جان صدا مي کرد خود او نيز به اين نام معروف شد. عکاسخانه او در جوار مسجد صمصام خان قرار داشت و از مجاهدين مشروطه خواه عکس به نصف قيمت مي گرفت .
ارمنستان به دليل سکونت اقليت ارامنه سيمايي متفاوت با ديگر بخش هاي تبريز داشت .
مسجد صمصام خان واقع در ضلع جنوبي تقاطع کوچه هاي پاساژ و آراميان و همچنين مسجد قلعه بيگي در ضلع جنوبي محل برخورد پاساژ و کوچه زرگرباشي باسابقه ترين عناصر شهري بلوک پاساژ تبريز است .
تصوير شماره ٥
از ميان کنسولگري هاي چهار کشور فرانسه ، انگليس ، روسيه و عثماني کنسولگري انگليس به عنوان پرسابقه ترين نمايندگي سياسي يک دولت خارجي در تبريز بود که در محدوده امروزي بلوک پاساژ در کوچه زرگري قرار داشت و کنسولگري روسيه نيز در شمال بلوک امروزي پاساژ قرار داشت همچنين کنسولگري فرانسه نيز در آغاز تأسيس در همين کوچه قرار گرفته بود و کوچه ياد شده به دليل وجود اين کنسولگري ها به اين نام معروف شد.
تصوير شماره ٦: موقعيت مکاني انجمن ايالتي و مسجد صمصام خان نسبت به کنسولگري هاي روس و انگليس در دوره انقلاب مشروطيت
پيش از انقلاب مشروطيت کليساي پروتستان در کوچه ميارميار در محل امروزي هتل و سينما آسيا ساخته شد که تا اوايل ١٣٣٠ شمسي پابرجا بود.
يکي از شاخص ترين عناصر شهري موجود در اين بلوک کليسا و مدرسه وابسته به کاتوليک هاي لازاري فرانسوي است .
تصوير شماره ٧:فضاها و عناصر شهري مهم بخش شمالي محله ارمنستان
ساختمان کليسا که هنوز هم پابرجاست مستطيل شکل است و در ابعاد ده متر در بيست متر طراحي شده است . اين بنا آجري است و کف تالار اصلي آن پنج پله بالاتر از کف حياط است . يک نقش برجسته گچبري شده از حضرت مريم (س ) ميان ده فرشته مقدس در بالاي در ورودي تالار کليسا قرار گرفته است .
تصوير شماره ٨
نخستين نمونه فضاهاي شهري جديد در تبريز و در قالب پاساژ به صورت ساختمان دو طبقه دربرگيرنده واحدهاي تجاري در همکف و واحدهاي دفتري _خدماتي در طبقه بالا در سرتاسر محور به کار گرفته شد .
يکي از قديمي ترين و معتبرترين مراکز آموزشي تبريز به نام مدرسه محمديه در زمين هاي خالي جنوب پاساژ ساخته شد.
اين مدرسه به مناسبت بزرگداشت فردوسي به دبيرستان فردوسي تغيير نام داد.
عناصر شهري پيش از دوره پهلوي موجود در اين محور هتل پالاس و هتل ارک و ساختمان جبهه شمالي هتل پارک است .هتل جهان نما توسط روس ها و به عنوان بيمارستان ساخته شده بود.
تصوير شماره ٩ تصوير شماره ١٠
ساختمان دو طبقه گراند هتل در شرق محور و ساختمان سه طبقه سينما وطن در غرب آن از مهمترين تحولات کالبدي تقاطع پاساژ و خيابان تازه تأسيس شده بود.
ساختمان سينما وطن يا سينما انقلاب امروزي نخستين مکان نمايش فيلم در شهر تبريز بود. البته قبل از آن در مدرسه فرانسوي ها در محوطه کليساي کاتوليک بود .
تصوير شماره ١١
مسافرخانه سهند يا گراند هتل سابق دومين مهمانخانه سبک جديد تبريز است که در طبقه همکف اين هتل کافه نوين قرار داشته است .
تصوير شماره ١٢
سينما مولن روژ به عنوان نخستين سالن سينما در تبريز در جبهه پشت مسافرخانه لوکس کارون ساخته شده بود که بعدها در اثر آتش سوزي ويران شد.
مدرسه همت از نخستين مدارس نوين تبريز در سال ١٣٠١ شمسي بود که امروزه به عنوان دبيرستان سعدي فعال است .
تصوير شماره ١٣
اداره راه آهن در خانه زرگرباشي نيز از کاربري هاي مهم در کوچه پست خانه بوده است .
در سال هاي مياني ١٣٣٠ احداث خيابان هاي شهناز شمالي (شريعتي )، امين (سرگرد محققي ) و ملل متحد(فلسطين ) موجب جدايي کامل بلوک پاساژ از بخش هاي ديگر ارمنستان شد. پستخانه قديم نيز در حال حاضر به هنرستان فني تغيير کاربري داده است .
تصوير شماره ١٤: تعريض و ايجاد خيابان ها در داخل و اطراف بازار
