بخشی از مقاله
چکیده
امروزه نه تنها با افزایش بی رویه جمعیت شهر نشین در کشور، مسئله فضا و توسعه پایدار فضایی از اهمیت قابل توجهی برخوردار گردیده، بلکه جایگاه بافت های فرسوده در مدل توسعه ای شهر پایدار بیش از پیش اهمیت یافته است. هدف از این پژوهش دستیابی به شاخص های توسعه شهری پایدار در بافت های فرسوده با نگاه ویژه به بلوک گلستان واقع در مرکز کلانشهر تبریز بوده که با روش توصیفی -پیمایشی انجام گرفته و ضرورت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کاربردی را با توجه به اصول توسعه پایدار مد نظر داشته است.
بافت های فرسوده به دلیل عدم توجه و از بین رفتن حس تعلق، زمینه لازم را برای آسیب های اجتماعی و فرهنگی فراهم آورده اند. جمع آوری اطلاعات به روش مطالعه کتابخانه ای و مشاهدات نگارنده از منطقه بوده است. سیستم حمل و نقل کارآمد، کاهش فقر اقتصادی، توجه ویژه به گروه های اجتماعی خاص، جهانی شدن، دسترسی همگی شهروندان به مسکن مطلوب و خدمات شهری، سیمای بصری مطلوب شهر، جلوگیری از آلودگی هوا، تراکم مناسب جمعیت وکاهش بحرانهای اجتماعی و فرهنگی را می توان از نتایج توسعه شهری پایدار عنوان نمود.
اجرای طرح های مسیرگشایی به عنوان راهکارهای توانمندسازی بافت شهری، زمینه سازی رونق اقتصادی و افزایش ارزش منطقه، امکان مشارکت اقتصادی و اجتماعی مالکین و دیگر شهروندان، بازگشت به هویت های فرهنگی و ارزش های تاریخی در قالب طراحی عناصر کالبدی بافت برخی از پیشنهاداتی است که در این پژوهش مطرح گردیده است.
واژههای کلیدی: توسعه شهری، پایداری، بافت فرسوده، بلوک گلستان، تبریز
مقدمه
وسعت بالای بافت های فرسوده شهری از یک سو و آسیب پذیر بودن آن ها در برابر سوانح طبیعی به ویژه زلزله اهمیت و توجه به این بخش را در شهرهای تاریخی کشور به یکی از مسائل مهم و اساسی تبدیل کرده و با افزایش بی رویه جمعیت، به خصوص جمعیت شهرنشین در چند دهه اخیر در کشور، زمین های موجود در بافت های فرسوده و چگونگی استفاده از آن ها از اهمیت قابل توجهی برخوردار گردیده است.
در ایران رشد جمعیت شهری اغلب به صورت توسعه نامتناسب افقی شهرانجام می گیرد و از بین بردن منابع طبیعی اطراف شهرها را با خود به همراه دارد، در حالی که بسیاری از شهرها دارای منابع فضایی با ارزش ولی فرسوده ای هستند که می توانند در حل مشکلات ناشی از کمبود زمین و مسکن برای جمعیت رو به رشد بسیار مفید واقع شوند. طی دهه های اخیر و در جریان رشد شتابان شهری، ناحیه ای شهری در شمال غرب کشور به مرکزیت کلانشهر تبریز ایجاد پدیدار شد.
توسعه پایدار شهری، شکلی از توسعه امروزی است که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین کند. توسعه شهری از آغاز تاکنون تنها به گسترش فضای شهری، پذیرایی از جمعیت بیشتر، ایجاد کاربری های متعددتر، بهره برداری بیشتر از منابع تولید و مصرف بیشتر اندیشیده است. محلات قدیمی شهر ها نه تنها از میراث فرهنگی کشور محسوب می شوند بلکه به دلیل بافت و خصوصیات خاص کالبدی که دارا هستند از مهم ترین فضاهای شهری تلقی می گردند.
بسیاری از این محله های موجود در بافت های تاریخی در خطر از دست دادن هویت و نقش فرهنگی خود می باشند و چنانچه اقدامات و برنامه ریزی های اساسی در جهت تداوم و احیای آن ها انجام نگیرد نابودی آن ها دور از ذهن نخواهد بود. به همراه رکود و تغییرات در بافت کاربردی و فیزیکی مراکز تاریخی شهری، بافت جمعیتی آن ها نیز از بعد کیفی و کمی دچار کاهش نسبی ساکنین می گردد. پدیده انتقال ساکنان متمکن محلات قدیمی یکی از عوامل رکود در فضاهای قدیمی شهرهای تاریخی است. بلوک گلستان تبریز نیز از این قائده مستثنی نیست.
بافت های فرسوده جزئی از پیکره شهرها و واقع در محدوده قانونی آنها هستند که به دلیل عدم برخورداری از خدمات شهری و فرسودگی کالبدی آسیب پذیر شده و از ارزش محیطی، مکانی و اقتصادی آن ها تا حد زیادی کاسته شده است. به عبارت دیگر بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که یکی از سه مشخصه زیر را دارا باشند:،بلوک هایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن ناپایدار و فرسوده باشد؛،بلوک هایی که بیش از 50 درصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد؛،بلوک هایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن کمتر از 200 مترمربع باشد به نقل از روابط عمومی شهرداری تبریز: شهر تاریخی تبریز دارای 2500 هکتار بافت فرسوده است.
نقشه شهر تبریز و موقعیت بافت قدیم درآن
عدم وجود امنیت برای عابرین و افزایش خطر تصادفات، عدم وجود فضاهای سبز شهری، آلودگی زیست محیطی، بی توجهی به رفاه و عدالت اجتماعی، عدم وجود سیمای بصری مطلوب متناسب با موقعیت منطقه، ایجاد مزاحمت از طریق ترافیک عبوری برای واحدهای مسکونی داخل بافت، مشکلات در بخش حمل و نقل شهری و... از جمله موانع موجود در مسیر تحقق توسعه پایدار شهری در بافت های فرسوده می باشد.
منطقه مورد مطالعه
بافت کالبدی هر شهری در ایران بدین صورت بود که به تعدادی محله تقسیم می شد که از لحاظ وسعت و تراکم جمعیت با یکدیگر مساوی نبودند. هر محله نوعی واحد اجتماعی شهری به شمار می رفت که در سازمان دهی روابط اجتماعی و اداری نقش موثری ایفا می کرد بلوک گلستان تبریز از جمله محلاتی است که ضمن برخورداری از قابلیت های بالقوه در جذب جمعیت با معضل بافت فرسوده مواجه است. کم رنگ بودن مشارکت ساکنین در بافت و استفاده از طرح های نامناسب برای محله باعث گردیده تا این منطقه جوابگوی نیازهای جمعیتی شهر نباشند و استفاده از این بافت به عنوان وسیله ای برای جلوگیری از توسعه فیزیکی ناموزون شهر کمرنگ تر شود. منطقه انتخاب شده واقع در هسته شهر تبریز و درون بافت فرسوده مرکزی شهر واقع شده است.
این محدوده در نزدیکی بازار قدیمی و سنتی شهر قرار داشته و تحت تاثیر ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بازار قرار دارد. بلوک گلستان، شامل بافت های فرسوده ی واقع در اطراف باغ گلستان، بلوک تاریخی میارمیار و ترمینال قدیم تبریز است و از بناهای با ارزش تاریخی می توان سینما از جمله مولن روژ، هتل از جمله گراند هتل و چندین کلیسا از جمله کلیسای کاتولیک ، مدرسه فرانسوی ها را نام برد. بخش عظیمی از این بافت تاریخی را ترمینالی مخروبه و زمین های بایر اطراف آن تشکیل می دهد.
متاسفانه به دلیل فرسودگی کالبدی بافت از ارزش زیستی آن کم شده و در سال های اخیر، فرسودگی فضایی- فعالیتی نیز در این محدوده به فرسودگی کالبدی اضافه شده و علی رغم گرایش به تغییر کاربری مسکونی به تجاری، از سرزندگی و پویایی آن که بیشتر در نتیجه از دست دادن هویت اجتماعی بوده است، کاسته شده است.
موقعیت بلوک گلستان
بخش تاریخی گلستان اگرچه در مرکز تبریز واقع است اما ترکیب کاربری های آن در شان مردم مرکز شهر نیست این محدوده وظیفه تامین اکثر نیازهای متنوع و متعدد مردم را به عهده می گیرد، در حالی که می بایست به عنوان مرکز شهر به ارائه خدمات بهتر و تخصصی تر بپردازد. خیابان های امام خمینی و سرگرد محققی با ساختار شرقی غربی و خیابان های شریعتی شمالی و فلسطین با امتداد شمالی جنوبی تشکیل دهنده ساختار شبکه ای معابر در این منطقه از شهر هستند.
