بخشی از مقاله
توجه به مفهوم هویت در پایداري کالبدي بافت تاریخی شهر کرمان بوسیله تکایا (نمونه موردي:تکیه خواجه خضر)
چکیده
مفهوم هویت در تداوم تاریخی و پیوستگی آن نهفته و وابسته به عنصر زمان است داشتن ویژگیهاي مشترك در طول زمـان استمرار آن به نحوي که تجربه هاي مشترك انسانی را رقم بزند ایـن مفهـوم راتـداعی مـی کنـد. معمـاري و شهرسـازي محصول تعامل انسان با محیط و جامعه با تاریخ تلقی می شود. با ورود اسلام تفسیر کودکانه در معماري و شهرسازي ایرانی تبدیل به تفسیري حکیمانه گشت چرا که در اسلام همه عالم مظهر وجـود اوسـت حقیقـت معمـاري و شهرسـازي ایرانـی اسلامی درعین سیال بودن ماهیت از حیثیت پایدارهویت برخوردار است. پایداري صفتی است که موجـب آرامـش و تـداوم زندگی با کیفیت و منطبق بر نحوه زندگی در طول زمان است. مسلمانان به علت جهان بینی یکسان و توصیه هاي مذهبی، به کالبدهاي همانندي مانند مسجد، بازار، مدرسه، حمام و... براي تولد شهرهاي اسلامی نائل آمده انـد کـه در پهنـه وسـیع جهان اسلام و کثرت بومها همگی بدنبال هدف واحدي هستند. مسجد به عنوان عنصـر هویـت بخـش و قلـب تپنـده شـهر اسلامی همواره نقش محوري در زندگی مسلمانان و شهرهاي اسلامی داشته است. توصیه هاي اکید اسلام در جهت کسـب رزق و روزي حلال و اجتناب از رهبانیت صرف و ترك دنیا و تشویق مسلمانان به تلاش و فعالیتهاي سازنده نیز همواره بازار را بعنوان ستون فقرات شهر اسلامی در کنار مساجد قرارداده است. حضور مسجد در کنار بازار تمثیلی است که هدف غـایی نهایی زندگی که همانا کسب رضایت پروردگار است را به مسـلمانان یـادآوري مـی کنـد. ظهـور تکایـا و حسـینیه هـا در معماري اسلامی ایران، این ارتباط معنوي را پر رنگتر و پر معناتر نموده است. شاید بتوان تداوم و ثبات اعتقادات ایرانیـان را دلیلی بر پایداري کالبدي فضاهاي مرتبط با آن دانست. در این مقاله تلاش شده است تا دلایل پایداري مراکز محلات بافـت تاریخی کرمان با محوریت نقش معنویت تکایا و فضاهاي مذهبی موردارزیابی قرار گیرد.
واژههاي کلیدي: معماري پایدار، هویت، تکایا، مرکز محله، بافت تاریخی کرمان
١
.1 مقدمه
جهان بینی و اعتقادات باشندگان نقش مهمی در شکل گیري اندامهاي معماري و شهر دارد .نقش ایدئولوژي اسلامی در تولد شهرهاي اسلامی و تشابهات مفهومی وکالبدي در پهنه گسترده جهان اسلام را میتوان نمونه کاملی از این تأثیرگذاري دانست. اگرچه ترجمانهاي بومی و فرهنگی در مناطق گوناگون منجر به تنوع فرمی در این اندامها و کالبدها وبعضاً تولید کالبدهاي خاص انجامیده است، در عین حال کثرتهاي ایجاد شده در لواي وحدت هدف، به یک سو می رود .در شهرهاي شیعه نشین، تأثیر تفکر شیعی و تداوم امامت در راستاي نبوت به عنوان اصول دینی منجر به شکل گیري فضاهایی چون حسینیه ها، تکایا، عاشورخانه ها و امامزاده ها شده است .اقبال ایرانیان به گرایش به سمت شیعه اثنی عشري در کنار حقانیت ائمه و روحیه حق جویی آنها همچون سدي فرهنگی در مقابله با حرکات غیر ایرانی باعث تداوم سنتهاي پارسی در دوران اسلامی شد(متدین، 1386،.(39
حسینیه ها و تکایا با عنایت به سابقه تاریخی و اعتقادات ایرانیان در برگزاري مراسم آیینی تبدیل به فضاهاي خاص و عاملی در شکل گیري کالبد شهرهاي ایرانی شده که ویژگیهاي فرمی منحصر بفردي دارد .اگرچه حسینه ها و تکایا تنوع فرمی متفاوتی دارند که ناشی از انعطاف پذیري این فضاهاست در عین حال به لحاظ عملکردي و تأثیرگذاري بر بافت شهر می تواند در یک مقوله بررسی شود .بزرگداشت مراسم عاشورا و حماسه کربلا امروزه بعنوان کارکرد اصلی فضایی است که در شهرهاي مختلف با نامهاي حسینیه ، تکیه و میدان نامگذاري شده است (اگرچه کارکردهاي دیگري براي آن درگذشته متذکر می شوند) اولین مدرك ثبت شده از وجود تکیه در ایران به سال 1786 میلادي در استرآباد (گرگان امروزي) بر میگردد (امین زاده، 1378،.(55 در کرمان که مانند بسیاري از شهرهاي ایران مبتنی بر نظام محله اي شکل گرفته است، تکایا بعنوان یکی از عناصر اصلی مراکز محلات و عاملی هویت بخش و وحدت دهنده کاربریهاي اطراف و البته عاملی مهمی در پایداري بافت تاریخی این شهر در طی سالهاي گذشته و حال بوده است.
-2پایداري و توسعه پایدار
اگرچه مفهوم پایداري و توسعه پایدار در دستور کار بسیاري از کنفرانسها، مقالات و تحقیقات سازمانها و نهادها قرار گرفته است و به موضوع روز جوامع بشري تبدیل شده است در عین حال باتوجه به گستره آن و تعاریف مختلفی که در حوزه هاي مسائل اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی می شود، هنوز تعریف کامل و مشخصی که مورد قبول همه باشد ارائه نشده است .در عین حال در همه موارد هدف مشترك توجه به آینده است و انسان بعنوان کانون اهداف توسعه پایدار و تأمین و تداوم زندگی سالم براي انسان مورد تأکید قرار می گیرد .همانطور که از معناي واژه هاي : Sustain به معناي حیات یا موجودیت کسی یا چیزي را حفظ کردن و تداوم و استمرار بخشیدن و Sustainability به معناي تداوم پذیري و Sustainable به معناي قابل استمرار و قابل دوام بر می آید، پایداري صفتی است که وضعیتی را توصیف می کند که موجب آرامش، تامین و تداوم زندگی در طول زمان می شود. اما باید این نکته را مورد توجه قرار داد که کلمه توسعه در تعریف Sustainable Urban Development در واقع نشان گر فرآیندي است که در طی آن "پایداري" می تواند اتفاق بیفتد اما " پایداري" مجموعه اي از وضعیت ها است که در طول زمان دوام دارد (عزیزي ، 35، .(1385 لذا توجه به تداوم پذیري ابنیه ها و حفظ و تقویت ارزشهاي فرهنگی خاص هر منطقه می تواند راهکارهایی در جهت توسعه پایدار باشد. آنچه در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته است بررسی علل پایداري کالبدي تکایا در بافت تاریخی کرمان در جهت حفظ و تداوم آن در آینده است.
٢
-3تکایا و ویژگیهاي شکلی و جانمایی
تکیه که جمع آن تکایا است لغتی عربی به معناي "پشت دادن به چیزي" است (امین زاده،1378،(55، ولی بصورت اصطلاح در مناطق مختلف به مکانهایی با کاربردهاي گوناگون اطلاق می شود .به طور مثال در عثمانی تکیه به معناي اقامتگاه صوفیان به کار می رود همچنین به فضاهایی گفته میشود که براي پذیرایی از در راه ماندگان یا زائران خانه خدا وجود دارد .در ایران نیز تکیه ها با معانی مختلف کاربرد گسترده اي داشته است؛ مترادف خانقاه صوفیان، مراکزي براي اسکان و پذیرایی از فقیران و صوفیان و اهل طریقت، دیر یا صومعه درویشانی (در اصفهان صفوي) یا مزار زاهدان و نام آوران (در زمان قاجار)، اما از اواخر صفوي و با رواج تشیع کاربرد تکیه در ایران به تدریج دگرگون شد و با فضاي وسیعی که براي اجراي سماع و چرخش داشت براي برگزاري مراسم سوگواري در ماه محرم به کار رفت .توسل سلاطین قاجار به مراسم مذهبی براي کسب محبوبیت اذهان عمومی و همینطور علاقه ناصرالدین شاه به تئاتر(تحت تأثیر دیدن تئاتر در سفر اروپا) باعث شد تا تکایا و تعزیه خوانی رونق بیشتري در ایران پیدا کند و در معنی امروزي خود مورد استفاده قرار گیرد .البته وجود مراسمی چون نقالی، پرده خوانی در فرهنگ ایرانیان و تأثیر آن بر تعزیه در زمان صفویه و جانمایی و تأثیر این مراسم در فضاهایی چون تکیه، میدان و حسینیه ها خود مقالی جداست .اگرچه با توجه به فرهنگ و مراسم مردم در نقاط مختلف ایران شکل، جانمایی و نقش تکایا مختلف است .لذا با توجه به انعطاف پذیر بودن تکایا و اینکه فاقد طرح و نقشه خاص بودند با توجه به مکانهاي شهري و عمومی در گذرگاهها، میدانها، راسته بازارها و بدون طرح و نقش مشخص جاي می گرفتند وبعضاً جزء فضاهاي مهم شهري و مراکز محلات به حساب می آمدند .شکل کلی و اجزاء تکایا و حسینیه ها با توجه به خصوصیات معماري بوم هاي مختلف ایران متفاوت است .درعین حال در تمامی آنها فضایی به صورت سکوي دایره اي شکل یا هشت ضلعی جهت برگزاري مراسم تعزیه تعبیه شده بود که اطراف آن را حجره ها یا رواقهایی در یک یا دو طبقه براي نشستن حضار و تماشاي صحنه تعزیه احاطه می کرد که فرم آن متأثر از معماري بومی هر منطقه است .همچنین باتوجه به جنبه نمادین آب که تمثیل تشنگی اصحاب حسین در کربلاست حضور آب انبار یا سقاخانه از اجزاءتکایا به حساب می آید .از جمله عناصر نمادین دیگر میتوان به نخل، طوق و کتل و علامت اشاره کرد که در تکایا جانمایی می شوند.
-4شناخت بافت منطقه مورد مطالعه
محلات مشهور شهر کرمان در ناحیه مورد مطالعه واقع شده اندکه هنوز نیز شهرت خود را در شهر به عنوان قدیمی ترین و اصیل ترین محلات حفظ کرده اند و عناصر مشخصه آنها یعنی تکایـا همچنـان یـادآور پویـایی آن محـلات انـد.ولـی تـرك تدریجی محلات محدوده مورد مطالعه و رفتن ساکنین اولیه به سایر محلات باعث شده تا ساختار اجتمـاعی محـلات دچـار دگرگونی هاي بنیادي شده و به همین دلیل انسجام اولیه و سلسله مراتب اجتماعی محلات از بین رفته است.
از سوي دیگر باید به تغییرات کالبدي اشاره نمود که به تدریج سیماي محلات را به شکل بنیادي دچـار دگرگـونی نموده است. با این همه محدوده مورد مطالعه داراي ویژگی هاي خاصی است که می تواند آن را به عنوان یکی از نقاط بـارز بافت قدیم مطرح کند. در این رابطه به چند دوره متمایز می توان اشاره نمود:
در اولین دوره ، محدوده مورد مطالعه بخشی از شهر قدیمی کرمان را تشکیل می داده اسـت و در مجمـوع از چنـد محله تشکیل می شده است. در دوره دوم که با تخریب حصار شهر و احداث خیابان شهیدباهنر به جاي آن آغاز مـی شـود،
٣
نقش قبلی این محدوده کماکان حفظ می شود و تنها تغییر عمده اي که رخ می دهد همانا جایگزینی خیابان شهیدباهنر به جاي محور قبلی بوده که شهر کرمان را به مجموعه آبادي ها و شهرستان هاي شمال کرمان و اسـتان خراسـان وصـل مـی کرده است. دوره سوم که با اصلاحات ارضی آغاز می شود ، شبکه کهکشانی که بر نحوه ارتباط شهرهاي ایران حاکم بـود از بین رفت. این از هم گسیختگی شبکه شهري باعث بوجود آمدن شبکه زنجیره اي در ارتباط شهرها شد. و به تـدریج بـا افزایش نقش اقتصاد وابسته به نفت از اهمیت آبادیهاي خودکفا، کاسته شده و این مسئله به گونـه اي باعـث کـاهش رونـق محلات بافت قدیم شهر گردیده است. در نهایت می توان به دوره بعد از انقلاب اشاره نمود که جهت توسعه شهر به تـدریج به سمت غرب گرایش پیدا کرده و روند رکود این محدوده مورد مطالعه به میزان زیادتري تسریع گردید. علاوه براین مسئله احداث بلوار کمربندي شهر کرمان باعث گردید که به استثناء بخش کوچکی از شهر، مسیر دسترسی به آبادي ها و شهرهاي شمال شهر کلاً از مسیرهایی غیر از خیابان شهید باهنر صورت گرفته و بر رکود منطقه بیش از پیش بیافزاید و عبور از ایـن
خیابان براي شهروندان به علت اجباري میباشد، که از یک طرفه بودن خیابانهاي دیگر ناشی شده است.
شکل :1 نقشه بافت قدیم شهر کرمان (نگارنده)
-5مفهوم محله در بافت سنتی ایران
از گذشته هاي دور محله هاي شهرها در شکل دهی و سامان دهی امور شهري جایگاه ویژه داشتند. هر محله با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهاي محله اي ویژگی هاي خاص موجب می شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق و نوعی هویت داشته باشند تا جایی که هر شهروند با نام محله اي که در آن می زیسته شناخته می شد. محله از خانه هاي مجاور هم در یک فضاي جغرافیایی خاص تشکیل می شود و خانواده نسبت به محله مسکونی خود احساسی مشابه خانه مسکونی خود را دارد و با ورود به محله خود را در یک محیط آشنا و خودي مثل خانه می بیند. محله از تجمع و به هم پیوستگی، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیر رسمی میان گروهی از مردم به وجود می آید.
محله به مثابه سلول اصلی شهر سنتی، سکونتگاه قوم، نژاد، مذهب یا فرقه اي خاص است. جامعه شهري رنگ گرفته از نظام عشیرتی، در روند شکل گیري خود مجموعه هایی را ایجاد کرد که به محله معروف شدند. همبستگی اجتماعی- فرهنگی سبب ایجاد عامل روانی تعلق به محله و پیروي افراد از آداب و رسوم و نیز احساس تمایز نسبت به ساکنان دیگر محلات بود. روابط اجتماعی به صورت بسیار ظریفی در شکل گیري و استخوان بندي محله موثر بود و شبکه ارتباطی و مرکز محله و دیگر عناصر کالبدي مانند آب انبار، مسجد، حسینیه، سقاخانه و حمام را تعریف می کرد. بافت کالبدي محله به عنوان تبلور فضایی شرایط اجتماعی- اقتصادي جامعه از انسجام و همگنی خاص برخوردار بود.در دوران
