بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بافتهای تاریخی دچار افول کیفیتهای محیطی بالاخص سرزندگی گشتهاند، رویکرد جامعهشناسی شهری کمک میکند اثر دو ویژگی مورفولوژی شهری شامل ناهمگونی و تحرک اجتماعی بر سرزندگی بافتهای تاریخی مشخص گردد و از این نظر مهم مینماید که به دلیل استقرار اکثریت بافتهای تاریخی در مراکز و حلقههای میانی شهر، طبق نظریهی دوایر متحدالمرکز، ناهمگونی و تحرک اجتماعی بیشتر از بافت نوین است. به علاوه یکی از دلایل اضمحلال بافتهای تاریخی، متروک شدن است و افزایش سرزندگی به کنترل آن میانجامد و عدم بررسی این مهم سبب ترک و رکود بافت تاریخی میشود. باور بنیادین نوشتار حاضر بر این است که رویکرد ارنست برگس، رابطهی بین موفولوژی شهری و سرزندگی بافتهای تاریخی را آشکار میسازد. حوزهی بافتهای تاریخی با رویکرد جامعهشناسی شهری ارنستبرگس تا کنون برای یافتن اثرات موفولوژی شهری بر سرزندگی به کار نرفته و این پژوهش برای نخستین بار روش علی را برای این منظور به کار بسته است. هدف درک رابطهی بین مورفولوژی شهری با سرزندگی بافتهای تاریخی است. روش دادهاندوزی مطالعات کتابخانهای و روش تحقیق کاربردی و از نوع تحقیق همبستگی است و در دستهبندی تحقیقات علی میگنجد. نتیجهی این جستار اثرپذیری سرزندگی از مورفولوژی شهری را نشان میدهد.
مقدمه
-1-1 بیان مسأله: مورفولوژی شهری میتواند تأثیر بنیادینی بر ایجاد و نگهداری کیفیتهای محیطی و سرزندگی داشته باشد .[7] از میان ویژگیهای مورفولوژی شهری دو ویژگی تحرک و ناهمگونی اجتماعی به علت قرابت موضوع با نظریات برگس در این بحث انتخاب گردیدند. بر اساس نظریهی دوایر متحدالمرکز وی، تحرک و ناهمگونی اجتماعی در بافت تاریخی - به دلیل مهاجرتهای دائمی از دوایر میانی به دوایر بیرونی و جایگزینی آنان با اقشار فرودست و تازهوارد به شهر و مهاجرین روستایی یا کارگران کمدرآمد - بیش از بخشهای نو شهر بوده که بر افول سرزندگی در بافت تاریخی تأثیر بسزا داشته است.
-2-1 اهمیت و ضرورت: محیط انسانساخت سامانهای اجتماعی-سیاسی است و همهی آنچه طراحان بر محیط انسانساخت روا میدارند، دارای اهمیت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی است .[1] در حالی که در بازآفرینی و مرمت بافتهای تاریخی، به این مسائل کمتر توجه میشود. یکی از مسائل اجتماعی، افول سرزندگی است که یکی از دلایل اصلی مهاجرتهای گسترده از این بافتها به نقل از جیکوبز است .[18] وی »رکود« و »متروک شدن« را رمزگان هشداردهندهی تبدیل یک بافت عادی به بافت مسألهدار میدانست و بزرگترین امکان موفقیت در مرمت و بهسازی بافت را ماندن ساکنان در محله و روابط انسانی همبسته آنان و سرزندگی خیابان تا اندازهی تضمین زندگی عمومی و امنیت در پیادهروها میدانست .[18] از طرفی به دلیل استقرار اکثر بافت تاریخی در مراکز شهری، طبق نظریهی دوایر متحدالمرکز ارنست برگس 1، ناهمگونی و تحرک اجتماعی بیش از بقیهی شهر است. لذا بررسی اثر این دو پدیده بر سرزندگی بافت تاریخی از آن جهت مهم مینماید که در صورت اثبات وجود رابطهی معنادار بین آنها، با کنترل آن، روند متروک شدن و رکود و افت سرزندگی کند، کنترل یا معکوس میشود. عدم رسیدگی به این مهم سبب میشود ساکنان بافت تاریخی به علت افزایش تنشهای وارد بر آنها در اثر ناهمگونی و تحرک اجتماعی بالا ، درصدد ترک آن در اولین فرصت اقتصادی برآیند. متروک شدن سبب افول کیفیت محیطی و سرزندگی بافت شده و سرعت رکود و اضمحلال افزون میگردد.
-3-1 هدف:
-1-3-1 هدف اصلی: در این جستار برآنیم تا از طریق ارتقای سرزندگی بافتهای تاریخی، از متروک شدن و رکود آن بکاهیم. -2-3-1 هدف عملیاتی: دستیابی به رابطه معناداری بین تحرک و ناهمگونی اجتماعی و سرزندگی بافت تاریخی
-4-1 پیشینهی پژوهش: در بحث سرزندگی، برخی محققان به حوزهی بالادست یعنی کیفیت محیطی، برخی به ابعاد گوناگون فیزیکی، اجتماعی و ... و برخی - مانند آثار آرنهایم، طبیبیان، کالن، نیومن و وایت - به حوزهی پاییندست پرداختهاند. در خصوص ناهمگونی و تحرک اجتماعی تحقیقهای فراوان، اما بیشتر در پژوهشهای اجتماعی موجودند و در مسائلی از قبیل اختلاف طبقاتی، تحقیقات سیاسی، نسبت جنسی فعال، جداییگزینی اجتماعی، تحمل اجتماعی و مسائل تربیتی طرح شدهاند، در پژوهشهایی که این دو مقوله در ارتباط با علوم طراحی محیطی به کار رفتهاند، بیشتر در زمینهی توسعهی شهری و آسیبشناسی اجتماعی - مانند اثر علیاکبری در سال - 1383 از آنها استفاده شده است و در موارد نادری در ارتباط با مبحث امنیت شهری یا روابط همسایگی مورد تحقیق قرار گرفتهاند، اما حوزهی بافت تاریخی با رویکرد جامعهشناسی شهری تا کنون برای یافتن اثرات مورفولوژی شهری و تحرک و ناهمگونی اجتماعی بر سرزندگی به کار نرفته است. این پژوهش برای نخستین بار روش علی را در این حوزه به کار بسته است.
-5-1 پرسشها:
-1رابطهی بین تحرک اجتماعی و سرزندگی بافت تاریخی چیست؟ -2رابطهی بین ناهمگونی اجتماعی و سرزندگی بافت تاریخی چیست؟
-6-1 فرضیهها:
فرضیهی :H1 بین تحرک اجتماعی و سرزندگی بافتهای تاریخی رابطهی معکوس و معناداری وجود دارد.
فرضیهی :H2 بین ناهمگونی اجتماعی و سرزندگی بافتهای تاریخی رابطهی معکوس و معناداری وجود دارد.
-7-1 روش پژوهش:
روش دادهاندوزی کتابخانهای بوده است. در پرسشنامهی اول 12 استاد علوم اجتماعی و در پرسشنامهی دوم دانشجویان کارشناسی ارشد علوم اجتماعی به تعداد 32 نفر به عنوان جامعهی آماری انتخاب شدند. جهت نمونهگیری، برابر فرمول کوکران از جامعهی آماری 12 نفری پرسشنامه شمارهی 1 به تعداد 6 عدد و از جامعه آماری 32 نفری پرسشنامهی شمارهی 2، حجم نمونهتقریباً معادل 32 شد. روش تحقیق از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحقیق همبستگی و از نوع علی، از نظر زمان حالنگر است و ابزار پژوهش نیز پرسشنامه است.
-8-1 معرفی متغیرها: سرزندگی متغیر وابسته و مورفولوژی شهری با دو زیر معیار ناهمگونی اجتماعی و تحرک اجتماعی به عنوان نخستین کنفرانس ملی به سوی شهرسازی و معماری دانش بنیان متغیر مستقل میباشند. رویکرد، جامعهشناسی شهری و حوزه، بافتهای تاریخی و دیدگاه جامعهشناسی شهری ارنست برگس است.
-9-1 محدوده و قلمرو پژوهش: بافت تاریخی مراکز شهرهای ایران است. چون افول سرزندگی بافت تاریخی ایران اثبات گردیده [12]،فزونی ناهمگونی و تحرک اجتماعی بافت تاریخی مراکز شهری واقع در آن نسبت به سایر نقاط شهر نیز مورد پژوهش قرار گرفته [4]؛ لذا نتیجه قابل تعمیم به بافت تاریخی غیر از مراکز شهری و شهرهایی با سیستم توسعهی قطاعی یا چندهستهای [10] نمیباشد.
-2 مفاهیم، مبانی نظری و دیدگاهها
-1-2 مفاهیم نظری:
-1-1-2سرزندگی: برابرهای سرزندگی Vitality،Viability، livability، liveliness است که به جز «vitality» لغات دیگر، بیشتر به مفهوم زیستپذیری و قابلیت زندگی هستند .[16]
-2-1-2 ناهمگونی اجتماعی:2 تحت تأثیر عوامل صنعتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، افراد از دیدگاه، انتظار و سلیقه مختلفی برخوردارند. ناهمگونی اجتماعی تفاوتهای مادی بین دو قشر فقیر و غنی ایجاد میکند. انواع ناهمگونی در زمینه سواد، آموزش، تخصص، ارزش، فرهنگ، آداب و سنن، هنجارهای اجتماعی، ناهمگونی وسیعی در جوامع بزرگ ایجاد میکند. ناهمگونی بافت تاریخی به علت حضور جمعیتهای پناهنده، مهاجر، کارگران مهمان شدید است و زمانی شدیدتر میشود که این اقشار در مجاورت ساکنان بومی بافت تاریخی - جمعیت متخصص، گاهی متمول، پایبند به فرهنگ و علاقهمند به تاریخ و اقشار سنتی با هنجارها و آداب فراوان - سکنی میگزینند .[5]
-3-1-2 تحرک اجتماعی: در شهر احراز موقعیت، در پی تلاش افراد و اکتسابی است نه انتسابی. استعدادها بیشتر شکوفا و بهرهبرداری میشود، از همین رو نقاط شهری، نقاطی پویا و پرتحرک است. زندگی پویا3 با تحرک اجتماعی در ارتباط است. تخصصگرایی نوعی زندگی پویا و باتحرک در شهر ایجاد کرده، متوسط تحرک اجتماعی بافت تاریخی پیرو نظریه برگس بیش از سایر نقاط شهر است .[5]
-4-1-2 جامعهشناسی شهری: روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی درون شهر را مطالعه میکند و زمینهای از جامعهشناسی کاربردی بوده و جایگاه مهمی در بررسی شیوهی زندگی بشر عصر حاضر، اشتغال، اسکان، محیط زیست، رفاه، صنعتی شدن و آموزش دارد. هدف آن پاسخگویی به نیاز انسان در جامعه و بهبود سطح زندگی و کنش متقابل و اصلاح شاخصهای اقتصادی، اجتماعی است .[5]
-5-1-2 بافت تاریخی: بافت شهری ادوار ماقبل معاصر که به لحاظ تاریخی به دورهی قاجار یا پهلوی اول منتهی میگردند .[9]
-2-2 مرور ادبیات تحقیق:
-1-2-2 مبانی نظری:
سرزندگی: جدول1 مبانی نظری حوزه سرزندگی را نشان میدهد:
جدول : - 1 - معیارهای سرزندگی از دید نظریهپردازان حوزه سرزندگی
جین جیکوبز [18] اختلاط کاربریها، ازدحام وحضور مردم، آمیزه ساختمانهای نو و قدیمی، تکیه بر سه عنصر خیابان و پیادهرو، پارک و مجموعهی همسایگی
سای پامیر [2] قلمرو همگانی باکیفیت، بازار متنوع، قابلیت دسترسی، تنوع و تراکم کاربری
کوین لینچ [8] شکل شهر حامی عملکردهای حیاتی و امکان بقاء همهی موجودات
دیوید چپمن [3] تنوع فعالیت 24 ساعته تمام ایام هفته، تنوع کالبدی، کیفیت مناظر، کاربری مختلط، محل اجتماع و تفریح و تحرک، مراکز پیاده و خرید، جذابیت محیطی، تکیهگاه تاریخی گوردون کالن [6]
همنشینی مناظر دلانگیز
مبانی نظری جامعهشناسی شهری:
مکتب شیکاگو: شیکاگو به علت تعارضهای گروههای ساکن، آزمایشگاه جامعهشناسی است؛ در نتیجه جامعهشناسان ساختار متشکل از محلههای آن را تحلیل کردند. لوئیس ورث4 بنیانگذار این مکتب، در 1938 مقالهی »شهرگرایی به عنوان یک شیوهی زندگی« در مجله جامعهشناسی آمریکا به چاپ رساند که در آن از دیدگاه وی، شهر یک موزائیک است که هر قسمت آن توسط گروهی با ارزشهای خاص اشغال شده و آداب و سنن و روشهای خاصی حکمفرماست. همزیستی گروهها از دید وی و سایر جامعهشناسان اهمیت زیادی دارد. وایت5 نیز به بررسی شیکاگو پرداخت. او افراد منطقه را تقسیم کرد: -1 دانشجویان و اهل تحصیل با تحرک اجتماعی و خروج نهایی آنها از منطقه -2 دستهی بیتوجه به سواد و تخصص و باقی ماندن در محل. هر گروه از مجموعه ارزشی خاصی متابعت میکرد..[5] نظریهی دوایر متحد المرکز در قالب مکتب شیکاگو: ارنست برگس این نظریه را مطرح میکند که بافت شهری مبتنی بر دوایر
