بخشی از مقاله
چکیده
آموزش و پرورش نقش مهمی در پایداری و تقویت هویت ملی دارد، این نقش در دورهی ابتدایی به دلیل آشنایی آغازین دانشآموزان با جامعه و تاثیرپذیری گسترده آنها از محتوای کتابها، پررنگتر است. بر همین اساس پژوهش پیشرو به تحلیل کتابهای فارسی دورهی شش ساله ابتدایی بر پایه اجزای هویت ملی - نمادها، ارزشها، میراث فرهنگی، نخبگان و شخصیتها، باورها و ارزشهای مذهبی، رخدادها و خرده فرهنگها و ویژگیهای قومی، منطقهای - با توجه به جایگاه هویت ملی در آموزش و پرورش ایران، پرداخته است.
بدین منظور با بهرهگیری از روش تحلیل محتوا، 6 جلد کتاب فارسی خوانداری دوره ابتدایی سال 1395 که شامل 117 درس - متن - و 732 تصویر بوده، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج تحلیل نشان میدهد که 262 مورد در این کتابها به هویت ملی اشاره شده است. ارزشهای ملی، نمادهای ملی و نخبگان و شخصیتهای ملی بیشتر از دیگر اجزا مورد توجه قرار گرفته است.
میزان توجه به اجزای میراث فرهنگی، باورها و ارزشهای مذهبی، خرده فرهنگها و ویژگی های قومی، منطقهای، تنها در یک بعد و میزان توجه به رخدادهای ملی بسیار اندک بوده است. تحلیل کیفی نشان داد گوناگونی ارزشهای ملی بیشتر بوده است. نتایج، نشان دهنده نبود توازن در پرداخت به اجزای هویت ملی در ابعاد گوناگون آن و بیتوجهی به شخصیتهای ملی ورزشی و دینی است، کمبود در پرداختن به ارزشهای ملی اقتصادی و فرهنگ بومی در تحلیل کتابها به گونهای آشکار مشاهده گردید.
مقدمه
هویت، مفهومی است که طی نیم قرن گذشته در ادبیات علمی جهان مطرح شده و رواج یافته است. هویت، معنایی درمقابل پرسش از چیستی یک شی یا انسان است. معنای این واژه به مفهوم»ماهیت« بسیار نزدیک است ودر عرصهی اجتماعی بیشترین کاربرد را دارد و بر آن است تا رفتارهای اجتماعی انسان ها را در موقعیت های گوناگون و بر اساس نمادها معنا ببخشد
هویت یکی از شاخص های انسان بودن است که از نیاز طبیعی انسان به شناخته شدن یا معرفی شدن به کسی یا جایی نشات می گیردکه، وجوه تمایز روحی و جسمی افراد را به نمایش میگذارد
هویت ملی از مقولاتی است که در قرن بیستم وبعد از شکل گیری سیاسی نظام بین المللی قالب مفهومی خاص خود را پیدا کرد، هر چند که همواره یکی از مشغله های ذهنی اندیشمندان ایرانی بوده است. هویت ملی نیز، مانند هویت، تعاریف مختلفی دارد. هویت ملی، همان احساس تعلق و تعهد نسبت به اجتماع ملی و نسبت به کل جامعه در نظر گرفته شده است و می توان گفت هویت ملی به این معنا است که افراد یک جامعه، گونهای ریشهی مشترک را در خود احساس می کنند
در تعبیری کاملترهویت ملی، مجموعه ای از گرایشها و نگرشهای مثبت نسبت به عوامل، عناصر و الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور به عنوان یک واحد سیاسی است
استاد مطهری نیز از جمله کسانی است که با انواع پرسشهای هویتی دربارهی جامعهی ایرانی رابطه داشت که اغلب دربارهی ملیت ایرانی، زبان، نژاد و ملی گرایی بود. استاد مطهری، در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، ابعاد گوناگون هویت ایرانی را مورد بحث قرار می دهد و این نشان دهندهی نگرانی عمده ی وی از این موضوع است
آنتونی اسمیت« هویت ملی را بازتولید و باز تفسیر پایدار ارزشها، نمادها، خاطره ها، افسانهها وسنتهایی میداند که عناصر تمایز بخش هر ملتی هستند
اسمیت بر این باور است که»از میان همه ی هویت های اجتماعی که امروزه افراد بشردر آن سهیم هستند،هویت ملی بنیادی ترین و مشمول ترین نوع هویت جمعی است« - اسمیت1،به نقل از رهبری،. - 1393 دیوید میلر، ملیت را دارای پنج بعد می داند: باور مشترک و تعهد متقابل، وابستگی به یک قلمرو خاص، قدمت تاریخی، منش فعال و فرهنگ عمومی
وودوارد2معتقد است که عناصر هویت ملی از طریق عواملی چون تصورها، داستانها، اساطیر، پرچم ملی، نوع پوشش، فرهنگ عمومی، سنت ها و نمادهای ملی منتقل می شوند
کتابهای متعددی در دوره ی ابتدایی با آموزش هویت ملی ارتباط متقابل دارند. از آن جایی که دانش آموزان درسن کودکی آمادگی بیشتری برای یادگیری دارند و آموخته های این دوره از دوام و پایداری بیشتری برخوردار است، دوره ی ابتدایی نقش مهمی در انتقال هویت ملی بازی می کند. از جمله مهم ترین کتابها در انتقال هویت ملی باید از کتابهای فارسی ابتدایی نام برد. کتابهایی که چندی پیش در ابتدایی تدریس میشد نمی توانست نقش مهم انتقال هویت ملی را به کودک القا کند بنابراین محتوای کتابهای فارسی مقطع ابتدایی تغییر یافت. پژوهش حاضر، در نظر دارد تا کتابهای فارسی دورهی شش ساله ابتدایی در سال 1395 را بر پایه ی اجزای هویت ملی با توجه به جایگاه هویت ملی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. بر همین اساس، سعی شده است به این سؤالات پاسخ داده شود:
-1کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی به کدام نوع از نمادهای ملی توجه کرده است؟
-2کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی به کدام نوع ازارزش های ملی توجه کرده است؟
-3 کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی به کدام نوع از میراث فرهنگی توجه کرده است؟
-4 کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی به کدام گروه ازنخبگان و شخصیت های ملی توجه کرده است؟
-5 کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی به کدام نوع ازباورها و ارزشهای مذهبی- ملی توجه کرده است؟
-6 کتاب های فارسی دوره ی ابتدایی تا چه میزان توانسته اند رخدادهای ملی را بازتاب دهند؟
-7 کتاب های فارسی دوره ابتدایی تا چه میزان توانسته اند خرده فرهنگ ها و ویژگیهای قومی-منطقهای را بازتاب دهند؟
مبانی نظری پژوهش
از آنجایی که پژوهش به صورت تحلیل محتوای کیفی انجام میشود و هدف پژوهش دستیابی به اجزای مورد نظر مؤلفان بوده است، ابتدا بر اساس پژوهشهای پیشین و بررسی کوتاه کتابهای فارسی فهرست اولیهای از اجزای هویت ملی تهیه شد و در روند پژوهش مورد اصلاح و بازسازی قرار گرفت. در پژوهشهای گذشته نیز هیچ فهرست ثابتی از ابعاد هویت ملی که مورد توافق محققان خارج یا داخل کشور باشد، یافت نشده است؛ برای مثال مؤلفههای اصلی هویت ملی در پژوهش لقمان نیا عبارتاند از: سرزمین، زبان، فرهنگ، تاریخ، دین و نماد
رزازیفر در مطالعهی خویش در ارتباط با هویت ملی چهار بعد مطرح کرده است که شامل تعاملات اجتماعی، عامگرایی، عدالت توزیعی و اقتدار مشروع نظام در جامعه است و حاجیانی نیز هفت بعد اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی یا میراث فرهنگی، زبانی- ادبی را به عنوان مؤلفههای هویت ملی معرفی میکند. ربانی در پژوهش خود اجزای هویت ملی را سرزمین، دین، زبان، دولت و قومیت میداند
هاشمی و قربانعلیزاده - 1392 - در پژوهش خود مؤلفههای هویت ملی در کتابهای جامعه شناسی1 و2 را نمادها، ارزشها، میراث فرهنگی، مشاهیر و شخصیتها و رخدادها معرفی میکنند. استاد مطهری به مذهب، اولویت و اصالت بخشیده و عواملی چون جغرافیا، نژاد، زبان، سنن، فرهنگ و سایر عناصر هویتی را در درجهی دوم اهمیت قرار داده است. از نظر ایشان مهمترین عامل هویتیابی ایرانیان، گرایش آنان به دین اسلام می باشد، چرا که اسلام به واسطه خصوصیات معنوی خود، توانست به ایرانیان هویت جدیدی اعطا کند و به ایرانی بودن نیز معنای جدیدی بدهد
زاهد سه رکن مهم و عمده هویت ملی را -1 جغرافیا و سرزمین با دگرگونیهای میان فلات ایران با مناطق کوهستانی آن، -2 زبان فارسی با همه تغییراتی که در اثر آمیزش با زبانهای ترکی و عربی داشته است، و -3 دین اسلام که با وجود همه اختلافات فرقهای، اصل و اساس آن ثابت و استوار مانده است، میداند
بیهقی به دین به عنوان عنصر اصلی هویتی توجه دارد و جوینی در دوران بحران هویت دینی، علاوه بر دین، از مؤلفههای فرهنگی همچون عناصر اساطیری ایرانی بهره میگیرد
رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در همین راستا فرمودهاند: »هویت ملی هم که میگوییم، ملیت در مقابل دین نیست؛ بلکه هویت ملی هر ملت، مجموعه فرهنگها و باورها و خواستها و آرزوها و رفتارهای اوست. یک ملت مذهبی، یک ملت موحد، یک ملت مؤمن و یک ملت معتقد به پاکان درگاه الهی و اهل بیت پیغمبر - ص - است؛ این جزو فرهنگ و هویتشان است؛ هویت ملی که میگوییم، شامل همه اینها هست؛ اینها را حفظ کنیم« شورای فرهنگ عمومی مصوب جلسه 478 مورخ 86/12/21 سند مؤلفههای هویت ملی ایران را شامل روح معنویت، تعبد و توحید، اسلام مبتنی بر معارف قرآن و مودت اهل بیت - ع - ، ولایت مداری، سرزمین ایران، زبان و خط پارسی، تمدن و تاریخ ایران، مهدویت، انتظار و رسالت تاریخی ایرانیان، معرفی میکند - دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور - . زرینکوب مؤلفههای هویت ملی را فرهنگ ایرانی، زبان فارسی، وطن دوستی، خون و نژاد و دین مشترک میداند
