بخشی از مقاله
باز شناسی معماری مسجد الغدیر تهران
چکیده
مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صورتهای گوناگون مطرح بوده است. عمده ترین وظیفه مساجد فراهم ساختن بستر مکانی مناسب برای اقامه نماز جماعت است و عملکرد های از جمله سخنرانیها ، عزاداری ها و کارهای فرهنگی جنبی نیز در آن به انجام می رسد. از سال ۱۳۵۰ به بعد که در معماری ایران یک جریان تاریخ گرا پدید آمده بود، معمارانی کوشیدند آثاری در پیوند با معماری گذشته ایران پدید آورند .مسجد الغدير جزو این دسته از بناهاست که با توجه به اصلوب های مورد توجه در معماری اسلامی و با تکنولوژی مدرن در نواحی شمالی شهر تهران با طرح جهانگیر مظلوم یزدی بین سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ خورشیدی ساخته شده است. مسجد الغدير بنایی پوشیده از آجر با تزییناتی از کاشی فیروزه است .حجم اصلی مسجد منشوری ۱۲ وجهی به ارتفاع ۲۰متر است که بدون عقب نشینی زیاد نسبت به خیابان اصلی جنوبی قرار گرفته و کاملا از ساختمانهای اطراف خود متمایز شده است. کیفیت فضایی گنبد، خانه این مسجد با آنچه در گنبد خانه های مساجد سنتی اتفاق می افتد، متفاوت است. این فضا عمدتا یاد آور فضاهاو بناهای آرامگاهی و بین راهی، در معماری سنتی ایران است. در این پژوهش از روش تحقیق میدانی و کتابخانه ای استفاده شده است.
واژه های کلیدی: مسجد، معماری معاصر ایران، معماری اسلامی، گنبد
- مقدمه
مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صورت گوناگون مطرح بوده است عمده ترین وظیفه مساجد فراهم ساختن پستر مکانی مناسب برای اقامه نماز جماعت است. گاهی به نام نیایشگاه ، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دوره های مختلف زمانی به نامهای دیگرمعروف بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است . د اولین مسجد اسلامی به دست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقليد و الگو گرفته شده است . دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیر پوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندکی بلندتر از بالای مرد بلند بالابرافراشته شد.» (پیر نیا، ۱۳۹۲، ۳۸) .
« نگاهی به تاریخ در صده های اولیه اسلام از فزونی یافتن ستایش مسجد حکایت دارد و نشان میدهد از آن در مقام یک مکان متبرک برای نیایش و توسل جستن به خدا یاد می کنند . به خصوص با به کار بردن لفظ بیت اله به معنی خانه خدا ، نام خاص خانه کعبه، برای مساجد، ستایش و مقدس دانستن این مکان تدریجا تا بدان جا رسید که ورود به مسجد را تابع مقررات و یا رسومی خاص کرد. در دین اسلام، به جای آوردن نماز در جمع منزلتی خاص دارد ، زیرا فرد را با جامعه پیوند میدهد و بیانگر حرکت جامعه در جهت زهد است. به عبارت دیگر پیوند بین فرد و جامعه و زهد است.» (مداحی، ۱۳۸۶، ۲۲).
۲- معماری معاصر ایران - پهلوی دوم و بعد از انقلاب
و شروع معماری معاصر ایران را می توان از حدود سال ۱۳۰۰ به بعد دانست این زمان است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد سیمای شهرهای ایران متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات ، کارخانه ها ، بانکها ، ایستگاههای راه آهن ، دانشگاه و غیره و همچنین واحدها و مجموعه های مسکونی جدید در شهرها بوجود آمدند. این بناها برخلاف بناهای پیشین که توسط معماران سنتی طراحی شده اند بوسیله کسانی طراحی شدند که در ابتدا غیر ایرانی بودند و بتدریج ایرانیانی که در مدارس معماری خارج از ایران تحصیل کرده بودند و به دنبال آن فارغ التحصیلان اولین مدرسه معماری در ایران در حدود سال ۱۳۲۰ نیز به آنها اضافه شدند.» (دانته، ۱۳۹۲) از همان ابتدا و از طراحی اولین آثار در معماری ایران دو جریان موازی هم پدید آمد ،یک جریان که هیچگونه توجهی به میراث فرهنگی گذشته ایران نداشت و جریانهای معماری معاصر جهان را با یک دوره تاخیر و به صورتی غیر ماهرانه تقلید می کرد و جریان دیگری که کوشش داشت هر چند سطحی اما رابطه خود را با معماری گذشته ایران باقی نگاه دارد. البته هر دوی این جریانها که تا به امروز در ایران ادامه دارند موفقیت چندانی بدست نیاوره اند . آن بخش از معماری که دنباله روی جریانهای معماری معاصر جهان بودند به علت عدم ارتباطی که با آن داشتند و با توجه به تاخیری که در انتقال مبانی و اصول این معماری به ایران صورت می گرفت و بالاخره به علت عدم تسلط بر این اصول و بد فهمی آن صرفا به تقلید ناشیانه جریانهای معماری معاصر جهان پرداختند و جریان دیگری که معماری
گذشته ایران و پیوند با آن را مطرح می کرد نیز عمدتا به تقلید سطحی و ساده لوحانه و در مواردی زننده از معماری گذشته ایران بسنده کرد (همان ،۱۳۹۲) دوره ای که پهلوی اول بر ایران حاکم بود بنا ها عمدتا توسط حکومت ایجاد شدند توجه به معماری گذشته به صورت تکرار سطحی و ظاهری بناهای معماری ایران به خصوص در دوره های قبل از اسلام یعنی هخامنشی و ساسانی ظاهر می شد و این امر از خود بزرگ بینی حکومت ایران در آن زمان ناشی می شد که خود را وارث امپراتوریهای با عظمت گذشته ای می دانست. بدین ترتیب ساختمانهای دولتی و بناهای عمومی که نمود تحکیم قدرت مرکزی و دولت بود بیشتر فضاها و میادین جای گرفتند که از ویژگیهای فضای شهری نئوکلاسیک بهره داشتند. از سال های ۱۳۲۰ به بعد سیاست ایجاد فعالیت ساختمانی در شهرها جهت بالا بردن اشتغال از اولویت خاص برخوردار شد فعالیتهای ساختمانی مربوط به منازل توسط خود مردم ضرورت میگرفت ليكن فعالیتهای ساختمانی به عهده مشاوران خارجی یا آرشیتکتهای ایرانی فرنگ رفته انجام می گرفت که این گروه با انجام این کارها فرصتی یافتند تا افكار جديد خودشان را پیاده نمایند . معهذا آنچه به صورت حاوی تا قبل از فعالیت این گروه و حتی در اوائل فعالیت این معماران مشاهده می شود وجود راه حلهای جدید معماری در رابطه با تحولات موجود و رواج تقليدهای صرف و بی محتوا از معماری دوران گذشته بود ولی رفته رفته رویکرد دیگری به معماری گذشته ایران روی آورد که از کیفیت بهتری برخوردار بود و صرفا به تقلید عناصر معماری گذشته ایران نمی پرداخت و کوشش می کرد که از عناصر معماری ایران به صورت سمبلیک (نمادین) استفاده کند و به جای تقليد عناصر این معماری از هندسه آن استفاده کند لکن نتایجی که این دوره معماری به دست داد نیز ارزش مهمی نبوده و ره به جائی نبرد .
۲ - ۱ غربی شدن و سبک بین المللی ۱۳۵۶-۱۳۲۱
هر چند معماران دوران مدرنیزاسیون در تهران تا حد زیادی مدیون کارکردگرایی معماری اروپایی هستند آغاز غربی شدن معماری اروپائی در تهران را می توان حدودا سال ۱۳۲۵ و ساختن وزارت مالیه به وسیله فروغی دانست. نمای اصلی این بنا به سبک بوزار است و جناحهای ساختمان کاملا سبک مدرن دارند. به دنبال ساخته شدن این بنا چندین بنای مدرنیستی برای اداره رایوو ایستگاههای قطار و نیز ادارات و بانکها طراحی شد.
۲ - ۲ مدرنیسم ایرانی ۱۳۷۳- ۱۳۵۰
از سال ۱۳۵۰ به بعد که معماری مدرن سالهای آخر خود را می گذراند و اصولا در این معماری نیز یک جریان تاریخ گرا پدید آمده بود ، معمارانی نیز کوشیدند آثاری در پیوند با معماری گذشته ایران پدید آوردند که کیفیت بالاتری از آثار مشابه به پیش داشت لكن این آثار نیز روح و اصول معماری ایران را به درستی درک نکرده بودند و به خصوص اینکه در یک مرحله تکاملی نسبت به معماری گذشته ایران قرار نداشتند. معماری این دوره با استفاده از تکنولوژیهای مدرن ساخت و زیبایی شناسی مدرنیستی درصد برآمد تا تعبیری دیگری از معماری سنتی ایران به دست دهند شاید برجسته ترین بنا در میان نخستین بناهای به سبک مدرن ایرانی بنای یاد بود میدان آزادی باشد که امانت آنرا در سال ۱۳۵۰ طراحی کرد . طرح این بنا که به شکل تاق پیروزی ساخته شده از تاق کسری در تیسفون الهام گرفته که با بیانی مدرن با موتیفهای اسلامی همراه شده است . این روند به کارگیری معماری سنتی ایران در پلان ، نما ، تزئینات و کل پرداخت در چهارچوب زیبایی شناسی مدرن شاید مهمترین روند در تاریخ اخیر معماری باشد پس از شروع جریان فرا مدرن در معماری جهان که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران همزمان بود دو موضوع به موازات هم دوره جدید معماری را در ایران به وجود آورد و یکی اینکه اصولا پس از پیروزی انقلاب معماران ایران سعی کردند معماری ایران را به سوی یک معماری با هویت مستقل و متکی بر میراث معماری گذشته خود هدایت کنند و دیگر اینکه مبانی نظری معماری فرامدرن نیز توجه جدی به معماری گذشته سرزمینها را مطرح می کرد این دو موضوع دست به دست هم دادند و آثاری در ایران به وجود آمدند که سبک و سلیقه معماری فرامدرن را با توجه به عناصر معماری گذشته ایران و به خصوص معماری بعد از اسلام ) در خود داشتند لكن برخورد آنها به معماری گذشته ایران یک برخورد سطحی و ظاهری بود و عناصر کلیشه ای معماری فرامدرن نیز به وفور و به صورت تصنعی در این آثار به کار گرفته شده اند . (دانته، ۱۳۹۲)
۳- نقش مساجد در جامعه امروزی
عمده ترین وظیفه مساجد فراهم ساختن بستر مکانی مناسب برای اقامه نماز جماعت است. ولی این بدان معنا نیست که فضای مسجد عمدتا جهت اقامه نماز طراحی شود. از آنجایی که دین اسلام دینی نیست که تنها به عبادت ، پرستش و به آداب و مراسم عبادی توجه داشته باشد .و حوزه نفوذ احکام و قوانین آن شامل همه ابعاد و عرصه های زندگی فردی و جمعی را شامل میشود .لذا فضای مساجد نیز صرفا فضایی ویژه برای عبادت نیست و عملکرد های از جمله سخنرانیها ، عزاداریها و کارهای فرهنگی جنبی نیز در آن به انجام میرسد .این در حالی است که در اسلام پیش از آنکه مسجد مورد بحث واقع شود معنای عالی و مثالی مسجد موضوع توضيح قرار می گیرد این امر بدوا از طریق بیان کارکرد متعالی مسجد که عبادت در تعبیر گسترده اسلامی آن است مطرح می شود. در مرحله دوم اسلام رابطه متقابل مسجد و جامعه را مورد تذکر قرار میدهد. در تمامی این دو مرحله اسلام تصمیم ندارد که الگوی شکلی مستقیمی را دیکته کند . این از خصوصیات آزاد منشی ، مسئولیت بخشی و نظام مندی اسلامی ناشی میشود .اصل منابع اسلامی پلان مقطع و یا نمای یک مسجد را ارایه نمیکنند. اسلام دارای یک نوع جهان بینی و یک منطق و برنامه ریزی است، که معتقدین حقیقی اش متصف و متخلص به آن میشوند و بر اساس آن در سلسله مراتب پردازش های طرح و ساخت تصمیم گیری و عمل کنند. مسعود، ۱۳۹۰، ۵۱۴۵۱۱). مسجد به عنوان عنصر بارز اجتماع و عامل پیشرفت شرایط اجتماعی، اقتصادی نقش عمده ای را در دوران اسلامی و زمانها و مکانهای گوناگون ایفا نموده است.
۴- ضوابط مسجد سازی امروز
مساجد امروزی باید اولا همانند بناهای مستحکم امروز از نظر سازه ها طراحی و ساخته شوند . ثانيا جوابگوی نیازهای جامعه باتوجه به تکنولوژی و اصول زندگی اجتماعی امروز باشند. بطور کلی مساجد مدرن باید طبق اصولی که شرح آن خواهد آمد طراحی و ساخته شوند تا ضمن بر آوردن نیاز اجتماعی از ابهت و چشمگیری و معنویت خاص خود بهره مند باشند تا از این عظمت برای معنویت دین مبین اسلام بهره گیری شود.
۴ - ۱ شرایط عمومی مساجد عبارتند از: ١ - مسجد در اماکن پر جمعیت و آباد ساخته شود. ۲- مسجدحتی الامکان در محیط های خوش آب و هوا و مرتفع بنا شود. ٣- فضا سازی سبز مناسب در خود مسجد و محوطه اطراف آن انجام گیرد. ۴- مساجد در فواصل معین و دور از هم ساخته شوند و از مسجد سازی در مجاورت مسجد جدا پرهیز شود. ۵- مسجد در کنار خیابان و یا کوچه های عریض اصلی و معابر پر رفت و آمد ساخته شود. ۶- مسجد در زمین گسترده و چشمگیری ساخته شود و در طرح و اجرای فضاهای جنبی دقت کافی به عمل آید. ۷- مسجد در مرکزیت شهر و محلات ساخته شود و فضاهای لازم دیگر در اطراف آن طراحی گردد. (سازمان اوقاف و امور خیریه تهران (179.
۴ - ۲ به طور کلی در مسجد سازی مدرن سه اصل مهم مد نظر است: اصل طراحی اصل اساس سازی اصل نما سازی
د - مسجد الغدير : مسجد الغدیر در نواحی شمالی شهر تهران در سایتی مستطیل شکل به ابعاد ۱۵
. ۲ *۵۵ متر و با طرح جهانگیر مظلوم یزدی بین سال های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ خورشیدی ساخته شد. (فاز نهایی طرح در سال ۱۳۶۶ خورشیدی به اتمام رسید). مسجد الغدیر بنایی پوشیده از آجر با تزییناتی از کاشی فیروزه ایست. موانع تحمیل شده از جمله فشردگی سایت از طرفی و وجود ساختمانها از طرف دیگر، معمار را بر آن داشت تا گنبد خانه مسجد را رو به جنوب، و به طرف بلوار میرداماد و تسهیلات عمومی را رو به سمت شمال که از قسمت ساختمانهای مسکونی بافت سایت به آسانی قابل وصول باشد، قرار دهد (مسعود، ۱۳۹۰، ۵۲۱) حجم اصلی مسجد منشوری ۱۲وجهی به ارتفاع ۲۰ متر است که بدون عقب نشینی زیاد نسبت به خیابان اصلی جنوبی قرار گرفته و کاملا از ساختمانهای اطراف خود متمایز شده است. حال آنکه از سمت شمال نمای 3 طبقه ساختمان حتی المقدور شبیه به ساختمانهای اطراف طراحی شده است.در ورودی مسجد از سوی خیابان اصلی در جنوب و ورودی سوم از خیابان ۱۰ متری شمالی در نظر گرفته شده است (همان، ۵۲۲).
\ فضاهای مختلف مسجد عبارتند از : سالن اجتماعات، وضوخانه ها و فضاهای خدماتی در زیر زمین، فضاهای اداری و کتابخانه و بالکن های مشرف به گنبد خانه در طبقات اول و دوم. فضاهای اصلی مسجد در تراز همکف - عبارتند از گنبد خانه و شبستان، و فضایی در حد فاصل ورودی شمالی و شبستان که به دلیل وجود آبنمایی در میان و نوع انتظام فضایی آن - به خصوص در برش افقی - که اشاره به "حياط" مساجد سنتی دارد، به عنوان "حیاط سر پوشیده" خوانده می شود. عناصر اصلی طرح شامل گنبد خانه، شبستان و حیاط سرپوشیده در طبقه همکف طراحی شده اند. این ۳ عنصر اصلی در پی هم استقرار یافته اند. از میان عناصر اصلی مذکور، گنبد خانه از لحاظ وسعت، ارتفاع، تفصیل در طرح و تزیینات، به نحو چشمگیری از باقی فضاها متمایز است. انتخاب قاعده کثير الضلاع نزدیک به دایره برای گنبد خانه، فضایی به وجود میاورد که در جهت خاصی تاکید نمیکند. این کیفیت فضایی با آنچه در گنبد خانه های مساجد سنتی اتفاق می افتد، متفاوت است. این فضا عمدتا یاد آور فضاهای بناها آرامگاهی و بین راهی،در معماری سنتی ایران است. گنبد خانه مسجد با مساحت ۳۶۰ متر مربع و ظرفیت حدود ۵۰۰ نمازگزار اولین فضا بعد از ورودی اصلی است. ورودی گنبدخانه از دو ضلع موازی کنار محراب در نظر گرفته شده است. حجم ۱۲ وجهی گنبدخانه در فضای داخلی به یک ۲۴ وجهی تبدیل میشود، که در نیمی از وجوه آن طاقنماهای کشیده با قوس جناقی ایجاده شده است. در بالای این طاقنماها از جانب شمال، دست اندازهای شبستان فوقانی دیده میشود و جوانب دیگر آن کاملا بسته است. محراب گنبد خانه هم در یکی از همین طاق نماها جای میگیرد. وجوه کوچکتر ۲۴ وجهی هم طاقنماهای باریک و کشیده ای دارد که داخل آنها کاملا آجر کاری شده است. سقف گنبد خانه در فضای داخلی - همچون حجم بیرونی - از شش لایه تشکیل شده است. در جداره های هر لایه، کتیبه ای به خط کوفی با آجر و کاشی نگاشته شده، و سطح افقی زیرین لایه ها با مهر های خطی از جنس کاشی و اجر پوشیده شده است. از آنجایی که مسجد در کنار خیابانی پر ترافیک قرار دارد، در گنبد خانه مسجد، امکان نورگیری مستقیم وجود نداشته است، بنابر این نور گیری شبستان به صورت غیر مستقیم و با واسطه روزنه ها و شیشه های ضخیم صداگیر انجام میشود. تاثیر روحانی این نورگیری با نور پردازی مصنوعی و غیر مستقیم تشدید می شود.
حیاط سرپوشیده و مستقر در بخش شمالی مسجد، فضای ۴ وجهی منظمی است که در دو سطح همکف و زیر زمین ساخته شده است و ارتباط میان بخش های مختلف مسجد را برقرار میکند.در تراز زیر زمین، وضوخانه ها و سرویسهای بهداشتی و دیگر
