بخشی از مقاله
بررسي تأثير رسانه هاي مکتوب (روزنامه ها و مطبوعات چاپي ) بر فرهنگ سازي و ارتقاي فرهنگ شهروندي
چکيده
رسانه ها در دوران کنوني بخش جدايي ناپذير از زندگي مخاطبان شده اند. جوامع و ملت ها در دنياي اطلاعاتي و ارتباطي امروز، بخش عظيمي از فرهنگ ، ارزش ها و هنجارهاي جامعه خود و ديگر جوامع را از رسانه ها دريافت ميکنند. به عبارتي بخش عظيمي از جامعه پذيري مخاطبان از طريق رسانه ها انجام مي شود و نفوذ و تأثير رسانه ها تا جايي است که برخي از نظريه پردازان ارتباطي بر اين باورند که رسانه ها اولويت ذهني و حتي رفتاري ما را تعيين مي کنند و اگر چگونه فکرکردن را به ما ياد ندهند، اينکه به چه چيزي فکر کنيم را به ما مي آموزند. هدف از اين پژوهش تأثير رسانه هاي مکتوب در فرهنگ سازي و ارتقاء فرهنگ شهروندي و همچنين افزايش سطح آگاهي و توسعه فرهنگ شهروندي و ميزان توفيق رسانه هاي مکتوب در آموزش مفاهيم شهروندي و فرهنگ سازي مي باشد. اين پژوهش ، توصيفي - تحليلي مي باشد و روش تحقيق و جمع وري اطلاعات آن اسنادي و کتابخانه اي است که با مراجعه به اسناد و بررسي مباني نظري در ارتباط با مفاهيم مرتبط با پژوهش انجام پذيرفته است . نتيجه گيري پژوهش بيان گر آن است که با وجود فرارسيدن عصر رسانه هاي مجازي و رشد انفجاري رسانه ديداري گرچه عرصه را بر رسانه مکتوب تنگ کرده است ؛ ولي باعث نابودي آن نشده و نخواهد شد.اين پيش بيني از سر تعصب نيست ؛ بلکه بدان واسطه است که پديد آمدن امکانات جديد رسانه اي گرچه توانسته انحصار و يکه تازي رسانه مکتوب را بشکند، ولي باعث از ميان رفتن کارکردهاي آن نشده است .
واژه هاي کليدي : رسانه ، رسانه هاي مکتوب ، فرهنگ ، فرهنگ سازي ، فرهنگ شهروندي
١-مقدمه و طرح مسأله
امروزه در يک دهکده جهاني زندگي مي کنيم که بر يک شالوده اطلاعات استوار است . به عبارت ديگر در عصر اطلاعات زندگي مي کنيم که براي بقاي خود به رسانه هاي ارتباطي و تکنولوژي اطلاعاتي وابسته است .
در دنياي امروز کمتر کسي را مي توان يافت که تلويزيون نگاه نکند، راديو گوش ندهد، روزنامه نخواند و يا در وب سايت هاي خبري و آموزشي جستجو نکند. به طوري که رسانه ها جزء لاينفک زندگي افراد شده اند. از اين رو تجارت ، بانکداري ، آموزش ، همه و همه به وابسته به جريان اطلاعاتي بوده و به کمک تکنولوژي هاي جديد ارتباطي همچون کامپيوتر، ماهواره ، تلفن تلويزيون ، فيبرنوري و تلفن هاي هوشمند تسهيل گرديده اند. جوامع و ملت ها در دنياي اطلاعاتي و ارتباطي امروز، بخش عظيمي از فرهنگ ، ارزش ها و هنجارهاي جامعه خود و ديگر جوامع را از رسانه ها دريافت مي کنند. به عبارتي بخش عظيمي از جامعه پذيري مخاطبان از طريق رسانه ها انجام مي شود و نفوذ و تأثير رسانه ها تا جايي است که برخي از نظريه پردازان ارتباطي بر اين باورند که رسانه ها اولويت ذهني و حتي رفتاري ما را تعيين مي کنند و اگر چگونه فکرکردن را به ما ياد ندهند، اينکه به چه چيزي فکر کنيم را به ما مي آموزند(سروين و تانکارد، ١٣٨١).
رسانه ها مي توانند در تعامل دو سويه با شهروندان جامعه به عنوان ابزار توسعه و پيشرفت و حتي در سطح وسيع تر ارتقاي تفکر انتقادي جمعي جامعه ، مؤثر واقع شده و در پيشبرد و هدايت امور سياسي ، فرهنگي ، اقتصادي و اجتماعي جامعه کمک حال حکومتها باشد. رسانه هاي جمعي موجود در جامعه امروزين به نوعي توانسته اند پل ارتباطي ميان شهروندان و دولت باشند و ما شاهد انعکاس افکار عمومي از طريق رسانه هاي جمعي در سطوح مختلف تصميم گيري دولتي هستيم (محمدي خالط آباد، ١٣٩٠).
در دنيايي که بي بديل بودن نقش رسانه ها در آن مساله اي نيست که جاي بحث داشته باشد مي توان به شکلهاي مختلف و از زواياي گوناگون به موضوع اهميت رسانه ها به طورکلي و رسانه هاي خاص به طور ويژه پرداخت . هر روز که مي گذرد زندگي شهري گسترده تر مي شود و در کنار آن معضلات شهري نيز افزايش مي يابد. معضلات شهري از يک سو و عدم آموزش شهرنشيني به شکل متمرکز از طرف ديگر، مديران شهري را با مشکلاتي مواجه کرده است . مشکلات و مسائلي که تا وقتي فرهنگ شهروندي شکل نگرفته و نهادينه نشود نمي توان انتظار تخفيف يا حل آنها را داشت . رسانه ها درزمينه آموزش فرهنگ شهروندي مي توانند به کمک مديران شهري آمده و به اشاعه و ارتقاي فرهنگ شهروندي بيش از پيش جهت و معنا ببخشند. تقويت فرهنگ شهروندي به اين دليل براي مديريت شهري اهميت دارد که در جامعه احساس تعلق شهري را ايجاد کرده و به تبع آن مسئوليت پذيري افراد را نسبت به محيط شهري بالا ببرد که در اين زمينه رسانه هاي مکتوب نقش بسزايي دارند. بنابراين امروزه جامعه اي توسعه يافته تلقي مي شود که بتواند در کنار شاخص هاي اقتصادي مانند: درآمد سرانه ، توزيع ناخالص ملي و نرخ مرگ و مير بر معيار آموزش و اطلاعات و در حقيقت عنصر دانايي اجتماعي تاکيد کند. در چنين جامعه اي ، رسانه ها با توليد و توزيع مطلوب اطلاعات و دانش ، نقش بسزايي در بالا بردن آگاهي هاي گوناگون و ضروري به عهده مي گيرند و جامعه را در نيل به تعالي و ترقي همه جانبه ياري مي کنند. بر اين اساس يکي از کار کردهاي کليدي رسانه هاي شهري ، انتقال مفاهيم شهري و آموزش نحوه زيست و نحوه تعامل شهروندان با عناصر مختلف شهري است .
در مقاله حاضر به بررسي نقش رسانه هاي مکتوب (شامل روزنامه ها و مطبوعات چاپي ) بر فرهنگ سازي و ارتقاء فرهنگ شهروندي خواهيم پرداخت و اهداف آن بررسي تأثير رسانه هاي مکتوب در فرهنگ سازي و ارتقاء فرهنگ شهروندي و بازخورد مخاطبان در قبال برنامه ها و مطالب اين رسانه ها با تکيه بر اطلاعات موجود است و فوايد و ميزان توفيق آن در انتقال آگاهي هاي عمومي و ارتقاء فرهنگ شهروندي را مورد ارزيابي قرار دهد. هم چنين به تحليل تاثير رسانه هاي مکتوب بر افزايش آگاهي ها و توسعه فرهنگ شهروندي ، افزايش تعامل شهروندان با مديريت شهري و ميزان توفيق رسانه هاي مکتوب در آموزش مفاهيم شهروندي و فرهنگ سازي پرداخته مي شود.
٢. مواد و روش تحقيق
اين پژوهش ، توصيفي - تحليلي مي باشد و روش تحقيق آن اسنادي و کتابخانه اي است که با مراجعه به اسناد و بررسي مباني نظري در ارتباط با مفاهيم مرتبط با پژوهش به تبيين نقش و اهميت فرهنگ شهروندي در ارتباط با زندگي در جامعه شهري و نقشي که رسانه ها در تقويت فرهنگ شهروندي و فرهنگ سازي مي توانند ايفا نمايند، پرداخته شده است .
٣. بنيادهاي نظري پژوهش
در هر تحقيق پيمايشي به منظور نظر سنجي از موقعيت يک طرح در مکان مشخص ، ابتدا بايد مفاهيم و تعاريفي از واژه ها مطرح گردد تا موضوع را تحت پوشش قرار دهد و پس از آشنايي با با مفاهيم به نتايج حاصل از نظرسنجي پرداخته شود.
١-٣ رسانه و رسانه هاي مکتوب
براي شناخت و معرفت بيشتر درباره يک موضوع بهترين و اولين مرحله تعريف جامع از موضوع است از اين رو در مقوله رسانه ها ابتدا به تعريف (رسانه ) يا (رسانه هاي عمومي ) مي پردازيم ؛ تا حيطه آن ها را به طور کامل مشخص نماييم . رسانه عبارت از وسايل ارنباطي است و حامل هاي زيادي را در برمي گيرد(کازنو،١٣٨١، ٣). کاتلر رسانه را عبارت از وسايل ارتباط غير شخصي مي خواند که پيام ها و اخبار و نظرات فرستنده را به گيرنده مي رساند و آن شامل وسايل چاپي (روزنامه ، مجله وپست مستقيم ) رسانه هاي صوتي و تصويري (راديو و تلويزيون ) وسايل نمايش مانند تابلو هاي بين راهي و علامات و پوستر مي داند(بلوريان تهراني ، به نقل از کاتلر، ١٣٨٣، ٩). رسانه پلي است بين محل وقوع حادثه ، محل توليد خبر، محل يا منبع ارسال پيام و محل دريافت آن (همان ،٨).رسانه به معني هر وسيله اي است که انتقال دهنده فرهنگ ها و افکار عده اي باشد . در ارتباط با تأثير رسانه با دواصطلاح «تأثير» و «قدرت » رسانه مواجه هستيم . منظور از تأثير همان چيزي است که قبل از اين ، به صورت پيامد مستقيم ارتباط جمعي ، چه خواسته و ناخواسته اتفاق افتاده است . اما اصطلاح قدرت رسانه ، قابليتي است که به آينده بر ميگردد و حتي ممکن است در باب کارايي رسانه ها براي تحقق هدف معين که مي توان آن را در مورد گذشته ، حال و آينده اعمال کرد و نشان گر خواست و تعمد خواهد بود(مک کوايل ، ١٣٨٥، ٣٦٠).
رسانه ها يکي از مهم ترين اجزاي زندگي مدرن و شهري هستند. امروزه که در موج سوم اطلاعات به سر مي بريم وسايل ارتباط جمعي و رسانه ها چنان جايگاهي در زندگي شهروندان يافته اند که ناگزيريم آنها را در هر معادله اي لحاظ کنيم زيرا جامعه اطلاعاتي که مانوئل کاستلز در دهه ١٩٨٠ به آن اشاره کرده شکل گرفت است . بنابر تعريفي که بسياري از انديشمندان و فلاسفه ارائه داده اند، رسانه ها حتي به باز تعريف مفاهيم اساسي زندگي روزمره مي پردازند و از اين منظر مي توانند خود به معياري براي تعريف واقعيت تبديل شوند.
بنابراين بررسي نقش هستي شناختي رسانه ها در زندگي امروزي بسيار حايز اهميت است .
رسانه هايي که در حوزه آموزش شهروندي و فرهنگ سازي مي توانند ايفاي نقش و وظيفه کنند به چند گروه تقسيم مي شوند که مي توان به رسانه هاي نوشتاري (مکتوب ) ديداري و شنيداري ، محيطي و مجازي اشاره کرد. اين دسته بندي نمونه اي از آرايش رسانه است که پيش روي سياست گزاران ، برنامه ريزان و فعالان حوزه اجتماعي و فرهنگي قرار دارد که مي توانند براي تبديل انسان شهرنشين به شهروند از اين رسانه ها کمک بگيرند. همچنين کارکردهاي متفاوتي براي رسانه بر شمرده شده که مي توان به برخي از مهم ترين آن ها اشاره کرد.کارکردهاي خبري ، آموزشي ، تفريحي و...برخي از اين کارکردها هستند. در اين ميان رسانه هاي مکتوب به جهت آنکه مسايل را عميق تر از رسانه هاي صوتي و تصويري مطرح مي کنند و مانايي بيشتري دارند و نيز به جهت آنکه مخاطبيني دارند که بعضا فاقد اعتماد لازم به رسانه هايي مثل تلويزيون ، راديو و امثال آن مي باشند مهم هستند. در اينجا به چند نوع مهم و تأثير گذار از رسانه هاي مکتوب اشاره مي شود.
١-٣-١ روزنامه ها
روزنامه رسانه اي است که به صورت روزانه جديدترين اخبار و اطلاعات را در حوزه هاي مختلف فرهنگي ، هنري ، ورزشي ، سياسي و اقتصادي به اقشار مختلف جامعه ارائه مي دهند. همواره روزنامه ها به صورت مکتوب منتشر مي شوند و اين مکتوب بودن آثار مثبت و منفي فراواني به دنبال دارد که مسئولين دست اندرکاران روزنامه ها به هدف دستيابي به آثار مثبت آن تلاش مي کنند. روزنامه يا مجله نشريه ايست که براي روشن ساختن افکار مردم در زمينه هاي مختلف اجتماعي و سياسي يا علمي و فني و يا ادبي و ترقي دادن سطح معلومات عامه و نشر اخبار و اطلاعات و مطالب عام المنفعه و انتقاد و صلاح انديشي در امور عمومي به طور منظم و در مواقع معين بر طبق اجازه نامه طبع و نشر گردد. در اين بين از روزنامه اي که به عنوان نمونه اي نسبتا موفق از آنچه توانايي رسانه هاي مکتوب در فراهم نمودن بستر فرهنگ سازي جهت مشارکت شهروندان در مديريت شهري خوانده مي شود مي توان به روزنامه همشهري اشاره کرد که در شهر تهران به خوبي توانسته در ميان شهروندان با هر سليقه سياسي جا باز کند و کانالي باشد براي برقراري ارتباط دوسويه اي که مبناي شکل گيري بستري مناسب براي اين هدف است . روزنامه همشهري زمان بندي فعاليتهاي اجتماعي و فرهنگي در سطح شهر و آموزش شهروندي فعال ، افتتاح پروژه هاي جديد شهري ، برنامه ريزي ها براي پروژه هاي آتي را در دستور کار دارد و حتي با چاپ ضميمه نيازمندي ها سعي دارد نيازهاي اقتصادي -خدماتي شهروندان را بدون دخالت دادن واسطه هاي پرتعدادي که مي توانند مسايل را پيچيده و طولاني مدت و پرهزينه کنند برطرف نمايد. موفقيت اقتصادي ، تيراژ مناسب و وجهه رسانه اي اين رسانه مکتوب نشانگر اين است که حرکت در جهت تحقق موارد ذکرشده امکان پذير است اگر با مديريت آگاهانه و با شناخت مناسب از خصوصيات رسانه و مخاطبان و نظام مند بودن فعاليتها همراه باشد.
١-٣-٢ مجلات (نشريه )
مجله يا ژورنال گونه اي کتابچه دوره اي است که با چاپ مقاله هاي عمومي يا علمي به گسترش و اشاعه اطلاعات ، دانش و نتايج پژوهش ها درباره پيشرفت هاي جاري در يک حوزه علمي خاص مي پردازد. مجله رسانه اي است مکتوب ، داراي صفحاتي بيشتر از روزنامه ، با اهداف خاص و از پيش تعيين شده . « مجله نشريه اي است که براي روشن ساختن افکار عمومي مردم در زمينه هاي مختلف اجتماعي ، سياسي ، علمي و فني يا ادبي و ترقي دادن سطح معلومات عامه و نشر اخبار و اطلاعات عام المنفعه و انتقاد و صلاح انديشي در امور عمومي به طور منظم و در زمان معين طبع و نشر گردد». بيشتر مجلات ، موضوعي تخصصي دارند و به زمينه ويژه اي مربوط مي شوند که اين نيز از تفاوت هاي اساسي مجله و روزنامه مي باشد. در اينجا جا دارد از نشرياتي که در زمينه فرهنگ سازي و فرهنگ شهروندي و همچنين آمزش شهروندي بسيار فعال است به نشريه شهروند آگاه که زير نظر اداره کل آموزش هاي شهروندي معاونت اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران منتشر مي شود اشاره کرد. اين نشريه تلاش مي کند تا پل دو سويه ميان اين اين مرکز و شهروندان تهراني به عنوان مخاطبان آموزش هايي که شهروندانش را آگاه مي کند باشد. شهرونداني که مهارت هاي لازم براي شهروندي را فرا بگيرند و از اين مهارت ها استفاده کنند. بنابراين يکي از اهداف آن ، ارتقاء فرهنگ شهروندي در ميان شهروندان است .
١-٣-٣ بروشور
منظور از بروشور همان کاغذ مستطيلي شکل «تا» شده آکاردئوني و معمولاً مقوايي ضخيم و براق است که در هر جيبي و در هر کيفي جا مي گيرد وعجيب آن که اين ابزار نحيف و لاغر و کم حجم در رده برنده ترين سلاح ارتباطي و اقناعي قرار دارد و هنوز آن
