بخشی از مقاله
بررسي علل تاخير پروژه هاي عمراني با رويکرد عدم تامين مالي
چکيده
يکي از مسايل و مشکلات متعارف در اجراي پروژه هاي عمراني بروز تاخير در اجرا و بهره برداري از آن هاست . بطور کلي يکي از شاخص هاي اصلي در ارزيابي موفقيت پروژه ها انجام آن ها در زمان مقرر و يا اجراي بدون تاخير آن ها است . در اکثر موارد تاخير براي پيمانکار به معناي افزايش هزينه بالاسري و تحت تاثير تورم موجود قرار گرفتن مي باشد. حتي با وجود تکنولوژي مدرن امروزي، هنوز تاريخ اتمام پروژه ها به دليل وجود تاخيرات عقب مي افتد. در منطقه خاورميانه به دليل تغييرات ايجاد شده در ساختار اقتصاد کشورها، پيدايش تجارت جهاني و بدون مرز و قيمت پرنوسان نفت وجود اين تاخيرات مشخص تر است . يکي از دلايل اين امر شرايط سنتي حاکم بر قراردادها و پروژه ها مي باشد. چرا که در قراردادهاي سنتي معمولا قرارداد با شخصي بسته مي شود که کمترين مقدار قيمت را در مناقصه پيشنهاد مي دهد. پروژه ها معمولاً داراي دو مرحله هستند مرحله ي پيش از ساخت و مرحله ي حين ساخت ، تاخير و افزايش هزينه معمولاً در مرحله ي حين ساخت رخ مي دهد. براي مقابله با اين تاخيرات موجود، مدير پروژه بايد بداند که چه عواملي باعث بروز اين تاخيرات شده اند و در جهت رفع اين موضوعات اقدام کند. در اين مقاله سعي شده است با توجه به فاکتورهاي ايجاد کننده تاخير به صورت کلي و با در نظر گرفتن شرايط حاکم بر قراردادها و پروژه ها در ايران مهمترين علل ايجاد کننده تاخير در ايران شناسايي شود و راهکارهايي براي مقابله با اين عوامل ارايه شود.
کلمات کليدي :پروژه عمراني؛ پيمانکار؛ تاخيرات ؛ تامين مالي .
١. مقدمه
افزايش مدت پيمان از مهمترين مشکلات موجود در صنعت ساخت و ساز کشور مي باشد. مقدار اين تاخير با توجه به فضاي حاکم بر امور قراردادها، وجود يا عدم وجود اعتبار، تجربه ي پيمانکاران ، تجربه ي مشاوران ، مسايل مربوط به تدارکات ، وجود مصالح و عوامل محيطي موجود دستخوش تغيير است . مسئله افزايش مدت پيمان در کشورهاي در حال توسعه ، مخصوصاً در منطقه ي خاورميانه به دليل پررنگ تر بودن موضوع بسيار مورد توجه است .
ايران به عنوان يکي از کشور هايي که اکثر پروژه هاي انجام شده در آن با مسئله تاخير روبرو هستند از اين موضوع مستثني نيست .
تاخيرات ياد شده هم بر دستگاه کارفرما و هم بر دستگاه پيمانکار فشارهاي بزرگ و عديدهاي وارد ميکند .دراين ميان ضررهاي وارد بر کارفرما به دليل حمايت هاي موجود دولت در مقابل ضررهاي وارد بر پيمانکار که بعضاً موجب ورشکستگي و زيان هاي قابل توجه ميشود زياد به چشم نمي آيد. در اين مقاله سعي شده عوامل موثر بر تاخير پيمان در کل و در ايران به صورت اخص شناسايي و مستندسازي شود تا به عنوان مدرکي مستدل ، قابل ارايه در مراجع مختلف باشد.
٢. روش تحقيق
مسئله تاخير، مسئله اي با قدمت و با ريشه در ادبيات مديريت پروژه مي باشد. چرا که اساساً يکي از اهداف دانش مديريت پروژه ، مديريت زمان مي باشد. در اين مقاله ، ابتدا به گردآوري و بررسي تحقيق هاي انجام شده در کشورهاي مختلف پرداخته شد. سپس ابعاد و ويژگيهاي پروژه هاي عمراني توسط صاحب نظران دانش مديريت پروژه معرفي و بررسي گرديد. و در نهايت دلايل تاخير، با تحليل آماري نتايج بدست آمده از اين تحقيق ها و بررسي ماهيت پروژه هاي عمراني از لحاظ علمي، شناسايي و رتبه بندي شدند.
روش تحقيق در هر کدام از مقاله هاي استفاده شده به اين ترتيب است که پرسشنامه هايي با توجه به نظر نويسنده يا نويسندگان مقاله تنظيم شده است . اين پرسشنامه ها بين سه گروه کارفرما، پيمانکار و مشاور توزيع مي شود. در اين پرسشنامه ها، دلايلي براي تاخير برشمرده شده است . هر کدام از پاسخ دهندگان بايد نظر خود را مبني بر مقدار دخالت هر کدام از گزينه هاي موجود در پرسشنامه بر ايجاد تاخير بيان کند. براي اين کار هر کدام از مقالات الگوهايي را براي جواب دادن در نظر گرفته اند بعضي از رويه پاسخ چهارگزينه اي
"خيلي زياد، زياد، متوسط و ناچيز "استفاده کرده اند و بعضي رويه پنج گزينه اي" خيلي زياد، زياد، متوسط ، کم و بسيار ناچيز "را براي پاسخ دهندگان در نظر گرفته اند. سپس محققين اين نظرات را جمع آوري کرده و دلايل عمده از نظر هر کدام از گروه هاي کارفرما، مشاور و پيمانکار را مشخص کرده اند. براي نتيجه گيري کلي درباره علت تاخير در آن کشور، برآيند به دست آمده از نظرات سه گروه را با استفاده از يک ميانگين گيري ساده بدست آورده اند. در هر کدام از تحقيق ها ضريب همبستگي بين گروه هاي مشاور، کارفرما و پيمانکار هم محاسبه شده است .که در هر يک ، اين عدد موجود و از نظر آماري قابل تکيه و استناد است .
٣. تحقيقات صورت گرفته در خارج از کشور
٣.١ کشور اردن
مهمترين دلايل تاخير در کشور اردن به ترتيب به شرح ذيل مي باشد:
• مشکلات اقتصادي پيمانکار
• دخالت هاي کارفرما و تغييراني که کارفرما در محدوده پروژه مي دهد.
• مديريت پروژه ضعيف پيمانکار
• عدم وجود نيروي کار ماهر
• کمبود متخصصين لازم در دستگاه پيمانکار
در آخر نتيجه گيري شده است که مشکلات فوق ابتدا ناشي از کارفرما و در وهله دوم ناشي از پيمانکار است .چرا که کارفرما با برگزاري مناقصه هايي با سبک سنتي و واگذاري پيمان به پايين ترين قيمت و همچنين عدم تامين مالي مناسب پروژه به مشکلات دامن ميزند. پيمانکار هم به دليل ناآشنا بودن و استفاده از سيستم مديريت سنتي به جاي استفاده از سيستم مديريت پروژه علمي و صحيح مشکلات ايجاد کننده تاخير را تشديد ميکند[٢,٥].
٣.٢ کشور غنا
در اين کشور بر اساس تحقيقات صورت گرفته دلايل زير به ترتيب به عنوان عوامل موثر ايجاد کننده تاخير ذکر شده است :
• عدم تامين مالي مناسب پروژه و تاخير در پرداخت صورت وضعيت ها
• ضعف در تنظيم قرارداد
• ضعف در تامين مصالح
• وجود تورم
• مشکلات مالي پيمانکار
ايران در اين مقاله نيز از کارفرما به عنوان مهمترين عامل ايجاد تاخير نام برده شده است .در اين مقاله به عامل تورم به صورت عاملي مستقل اشاره شده است در حالي که در مقالات ديگر به آن توجهي نشده است . به عنوان راهکار به توجه و اهتمام ويژه به تامين مالي پروژه ها، آموزش مستمر مديران ، استفاده از روش هاي نوين مديريت مواد و مصالح و توجه به مسئله تورم ، اشاره شده است [٤,٧].
٣.٣ کشور مصر
در اين تحقيق نظر سنجي هاي متنوعي با توجه به معيارهاي گوناگون انجام شده است ، از جمله اين معيارها مي توان به :عوامل موثر در تاخير پروژه ها بر اساس گروه هاي درگير پروژه ، عوامل موثر در تاخير پروژه ها بر اساس وسعت پروژه ها و عوامل موثر در تاخير پروژه ها بر اساس نوع صنعت ، اشاره کرد[٨].
در نظر سنجي که در حوضه ي صنعت ساخت و ساز در اين کشور انجام گرفته است ، مهمترين عوامل ايجاد کننده تاخير به ترتيب
عوامل زير برشمرده شده است :
• مشکلات نقدينگي پيمانکار
• تغيير محدوده ي پروژه و دخالتهاي صورت گرفته توسط کارفرما
• عدم تامين مالي مناسب پروژه توسط کارفرما
٣.٤ کشور مالزي
مهمترين دلايل ايجاد کننده تاخير در کشور مالزي [٣] به ترتيب عبارتند از:
• عدم برنامه ريزي صحيح توسط پيمانکار
• عدم مديريت مناسب کارگاه
• تجربه ي ناکافي و کم پيمانکار
• عدم تامين اعتبار کافي و به موقع پروژه توسط کارفرما
• پيمانکاران جزء
• کمبود مصالح
در اين مقاله با اين که بيشترين عامل ايجاد کننده تاخير، پيمانکار برشمرده شده است . اما بايد اشاره کرد دلايل متوجه پيمانکار، معلول کارفرما هستند. به اين دليل که واگذاري پروژه ها از طريق مناقصه اکثرًا با توجه به کمترين قيمت پيشنهادي انجام مي شود که اين خود باعث انتخاب پيمانکاران کم تجربه و بي کفايت و کم کفايت مي شود. عدم تامين اعتبار پروژه هم که مستقيماً متوجه کارفرما مي باشد.
٤. تحقيقات صورت گرفته در ايران
تحقيق مشابهي نيز در ايران انجام شده که براي بررسي موضوع تاخير مانند موارد قبلي به تهيه پرسشنامه هايي اقدام شده است . هدف از تدوين اين پرسشنامه ها جمع آوري قضاوت ذهني و ارزيابي متخصصين خبره درباره علل تاخير و اهميت آنها در بروز تاخير در پروژه ها مي باشد. از آن جا که در ايران روش متداول براي اجراي پروژه ها روش سه عاملي است ، جامعه آماري از کارفرمايان ، مشاوران و پيمانکاران تشکيل شده است [١٠].
کارفرمايان از بين ٨١ مدير پروژه (مجريان طرح ها) و ٦٠ مدير ارشد (مديران عامل ، مديران واحدهاي طرح و توسعه و... )، مشاوران از بين ٨١ مدير پروژه و ٨٠ مدير ارشد شرکتهاي مهندسي مشاور (مديران عامل و مدير امور قراردادها) انتخاب شدند و در مورد پيمانکاران نيز ٨١ مدير پروژه و ١٠٠ مدير ارشد شرکتهاي پيمانکاري (مديران عامل يا مديران فني) و ٨١ رئيس کارگاه بررسي شد.
نسبت پرسشنامه هاي دريافت شده به توزيع شده کافرمايان ، مشاوران ، و پيمانکاران به ترتيب %٦٠ ، % ٦٤ و % ٦٥ مي باشد. براي تحليل پرسشنامه هاي دريافت شده از روش شاخص اهميت نسبي و براي بررسي همبستگي رتبه بندي انجام شده از طرف هر يک از سه گروه با يکديگر از ضريب همبستگي رتبه اي اسپيرمن استفاده شده است .
در اين پرسشنامه ها عوامل ايجاد کننده تاخير در گروه هاي مختلفي طبقه بندي شده اند .طبقه بندي عوامل ايجاد کننده تاخير به صورت ذيل مي باشد:
٤.١ عوامل ايجاد کننده تاخير ناشي از کارفرمايان
• پرداخت صورت وضعيت ها، تعديل ها و ساير هزينه ها به پيمانکار :با توجه به اينکه تامين سرمايه اکثر پروژه ها در کشورهاي در حال توسعه از محل تمهيدات کارفرمايان صورت مي گيرد، به علت پارهاي از مسايل همچون تعداد زياد پروژه ها، محدوديت بودجه و بوروکراسي اداري موجود به جهت پرداخت ، مشکلات زيادي در پرداخت به موقع صورت وضعيت ها به پيمانکار وجود دارد.
• دخالتهاي کارفرما :به دليل اجرا شدن پروژهها به صورت سه عاملي اين مشکل بروز مي کند.
• تعلل در تصميمگيري کارفرما
• محدود شدن زمان پروژه توسط کارفرما براي اتمام در يک زمان کم و غيرکارشناسي
• بوروکراسي اداري موجود در سازمان کارفرما
• انتخاب نوع قرارداد براي واگذاري پروژه : اين مورد مربوط به تصميمات استراتژيک پروژه است .
• روش مناقصه گذاري و انتخاب پيمانکار (کمترين قيمت ): اين مورد منجر به انتخاب پيمانکار بي کفايت و بي تجربه مي شود .
• اعمال تغييرات در محدوده کارها
٤.٢ عوامل ايجاد کننده تاخير ناشي از پيمانکاران
• پيمانکاران جزء
• عدم کفايت و تجربه کم پيمانکار
• ضعف در مديريت کارگاه
• روش هاي اجرايي مورد استفاده : عدم استفاده از يک روش کارا از يک جهت باعث ايجاد مشکلات اساسي و خطاهاي اجرايي ميشود. از طرف ديگر روش اجرايي مناسب به طور مستقيم بر راندمان و سرعت اجرايي عمليات تاثيرگذار است .
• برنامه ريزي نامناسب
• خطاهاي حين اجرا
• توان مالي پيمانکار
٤.٣ عوامل مربوط به مشاوران
• عدم اشراف کامل به شرايط و مقررات پيمان
• تعلل در تصويب نقشه هاي اجرايي
• کنترل کيفيت و نظارت بر کار
• انتظار جهت تاييد نتايج آزمايشات و تحقيقات
• اشکالات در طراحي
• برآورد نادرست از هزينه اجراي پروژه : مي تواند موجب مشکلاتي از قبيل تاخيرها، ادعاها و مشاجرات شود.
٤.٤ عوامل مربوط به مصالح
• کيفيت مصالح
• کمبود مصالح
• تاخير در تامين مصالح
• تغيير در نوع و يا مشخصات مصالح در حين ساخت
٤.٥ عوامل مربوط به نيروي کار
• تامين نيروي انساني
• بازدهي نيروي انساني
• تخصص و مهارت نيروي انساني
٤.٦ عوامل مربوط به تجهيزات و ماشين آلات
• عدم دسترسي به تجهيزات و ماشين آلات و يا مشکلات تهيه قطعات يدکي: اين مورد ناشي از تحريم هاي اقتصادي ميباشد.
• خرابي ماشين آلات
• وضعيت و بازدهي ماشين آلات موجود
٤.٧ عوامل مربوط به روابط قراردادي
• مذاکرات و مشاجرات بزرگ
• سازمان و روابط نامناسب بين گروه هاي درگير پروژه
• ايرادات و ابهامات در قرارداد
٤.٨ عوامل خارجي
• تورم و افزايش قيمتها
• تغييرات در قوانين و يا استانداردها
• مشکلات با همسايگان و اهالي منطقه
• مسايل سياسي
• وضعيت اجتماعي و فرهنگي منطقه
