بخشی از مقاله
شناسایی و اولویت بندی علل تاخیر در پروژه های عمرانی به روش FAHP
چکیده : یکی از مسائل اصلی که جوامع درگیر آن هستند توسعه است ، پروژه های زیربنایی و ملی نقش مهمی را در رسیدن جوامع به توسعه بر عهده دارند ، لذا تاخیر در بهره برداری از پروژه های زیربنایی مساوی است با تاخیر در توسعه کشور که این امر زیانهای متعددی را در پی دارد از قبیل : افزایش هزینه پروژه ، راکد ماندن سرمایه ، از بین رفتن موضوعیت ، کاهش قدرت بودجه پروژه ، کاهش کیفیت ، نارضایتی مردم. در این پژوهش نسبت به شناسایی علل پیشامد تاخیر در پروژه های توسعه شبکه جمع آوری فاضلاب در محدوده تحت پوشش شرکت آب و فاضلاب منطقه 3 تهران بصورت مجزا از دیدگاه کارفرما ، مشاور و پیمانکاران پرداخته شده ، که جهت اولویت بندی عوامل شناسایی شده از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی AHP استفاده شد که مشخص گردید از دید کارفرما ، مشاور و پیمانکاران مشکلات مالی کارفرما دارای بیشترین تاثیر و در رتبه اول و مشکلات مالی پیمانکار و مشکلات در اخذ مجوزهای حفاری در رده دوم و سوم این رتبه بندی قرار دادند ولی با میزان ارجحیت های متفاوت ازنظر کارفرما ، مشاور و پیمانکاران .
کلمات کلیدی: آنالیز تاخیرات پروژه، پروژه، تاخیر ، تاخیرات پروژه، طرح عمرانی
-1 مقدمه :
اهمیت اجرای صحیح و موفق پروژه ها و طرح های عمرانی زیربنایی در کشور در حال توسعه نظیر ایران بر هیچ کس پوشیده نیست . اجرای موفق برنامه های توسعه در گرو مدیریت صحیح تهیه طرحها و مدیریت عملیاتی با شیوه های جدید آن می باشد . مدیریت موثر و تصمیم گیری صحیح در مراحل مختلف یک پروژه در تخصیص و کاربرد بهینه مالی ، از هدر رفتن سرمایه های ملی جلوگیری می کند .
1
شناسایی علل تأخیرات و تعیین اولویت و میزان تاثیر این تاخیرات در پروژه ها جهت خنثی کردن یا کاهش تاثیرات منفی آنها امری ضروری است . همچنین با عنایت به اینکه اکثر پروژه ها از وجود مشاور و پیمانکار و نظارت کارفرما برخوردارند ؛ بررسی تأخیرات پروژه توسط کارفرما یا پیمانکار به منظور استفاده از تجربه و دانشی که در طول اجرای پروژه حاصل می شود، می تواند در پروژه های مشابه بعدی مورد استفاده قرار گیرد، به ویژه به این دلیل که در پروژه هایی که در نقاط مختلف اجرا می شود، بسیاری از عوامل اجرای پروژه عوض می شود و باید دانش و تجربه ای که در طول پروژه در قسمتهای مختلف توسط عوامل اجرایی در همه سطوح حاصل شده است، مستند و مدیریت شود .در این صورت است که می توان با استفاده از تجربیات گذشته از رخ دادن موارد مشابه در آینده جلوگیری کرد. شناسایی علل تاخیرات برای هر کدام از نهاده های درگیر در پروژه ها بصورت جداگانه نیز دارای منافعی است :
- کارفرمایان به دنبال محاسبه هزینه های اضافی تحمیل شده بر پروژه و پیمانکاران در صدد توجیه تاخیرات خود جهت فرار از پرداخت خسارت های مربوطه هستند .
-2 بیان مساله :
امروزه اجرای طرحهای زیربنایی در بیشتر کشورهای در حال توسعه با توجه به محدود بودن منابع در اختیار و وجود رقابت شدید جهت استفاده هر چه بیشتر از منابع و بدست آوردن سود بیشتر دارای چالشهای فراوانی است ، که یکی از عمده ترین مشکلات تاخیر در پروژه ها می باشد که لزوم شناسایی این عوامل را نشان می دهد .
همچنین بااستفاده از نتایج حاصله و شناسایی علل تاخیرات که احتمال وقوع آن ها در این پروژه ها زیاد می باشد ، می توان قبل از شروع پروژه برنامه ریزی موثری را جهت پیشگیری از وقوع انجام داد و یا تاثیر آن ها را بر اهداف اصلی پروژه به حداقل رساند . متاسفانه در ایران در اجرای پروژه ها کمتر از دانش های کسب شده استفاده گردیده است.
در نتیجه هنگام بروز مشکل شرکتها ناچار هزینه و زمان زیادی برای حل مجدد این مشکل صرف می نمایند ولی اگر تجارب و آموزه های برگرفته از این تاخیرات و حل مشکلات پروژه را برای استفاده مجدد در پروژه های بعدی ، حفظ و نگهداری کنیم و آنها را به اشتراک بگذاریم ، این تجارب به دانش تبدیل می شوند ، که تمام این مسائل موجب افزایش سرعت کار و کاهش هزینه و زمان اتلاف شده می شود . مهمترین مرحله مطالعه تاخیرات توجه به منطق تاثیر گذاری عوامل است . زیرا در پروژه های پیچیده درک تاخیرات تنها از طریق تحلیل ارتباط آنها با سایر عوامل امکان پذیر است . مساله ای که به دنبال بررسی آن هستیم عبارتست از :
شناسایی و اولویت بندی عوامل تاثیر گذار بر تاخیر پروژه های توسعه شبکه جمع آوری فاضلاب در محدوده شرکت آب و فاضلاب منطقه 3 تهران از دیدگاه کارفرما ، مشاور و پیمانکاران .
-3 پیشینه پژوهش :
یکی از بخشهای مهم تحقیق ، بخش مربوط به پیشینه تحقیق است ، یعنی یکی از کارهای ضروری در هر پژوهش مطالعه منابع مربوط به موضوع تحقیق است . لذا در این قسمت نسبت به بیان پیشینه نظری تحقیق شامل دیدگاهها و رویکردها موجود در مورد تاخیر و پیشینه تجربی شامل پژوهش های پیشین خارجی و داخلی در مورد مسئله و مدل مفهومی پژوهش پرداخته می شود .
-1.3 پیشینه نظری :
تاخیر در پروژه ها به دلیل پیچیدگی خاص آنها امری غیر قابل انکار است . به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه افزایش زمان اجرا اغلب منجر به افزایش هزینه ها می شود لذا تاخیر در اتمام پروژه ها خسارات سنگین به اهداف پروژه وارد می کند . به منظور بررسی موضوع تحقیق بعد از تعریف تاخیر نسبت به بیان زیانهای تاخیر در پروژه ها پرداخته می شود .
تاخیر : هرگونه عدول از توافقات زمانبندی شده متاثر از عوامل درونی و بیرونی سیستم را تاخیر می نامیم تاخیرات پروژه : اختلاف بین زمان پیش بینی شده برای تکمیل پروژه و زمان واقعی تکمیل آنرا تاخیر پروژه گویند . این تاخیر با مجموع تاخیرات فعالیتهای موجود بر مسیرهای بحرانی برابر خواهد بود .
2
( بهشتی و مدقالچی و هاشمی ، (1391 ، درمقاله ای با عنوان ، بررسی علل و عوامل موثر در بروز تأخیر در پروژه های عمرانی کشور(مطالعه موردی :استان های زنجان، تهران و آذربایجان شرقی) انواع تاخیرات که به چهار دسته عمده تقسیم می شوند : – 1 بحرانی یا غیر بحرانی ، - 2 موجه ( مجاز ) یا غیر موجه ( غیر مجاز )، -3 قابل جبران مالی یا غیر قابل جبران مالی ، – 4 موازی یا هم زمان.[1] ( شعله و احمدی و یزدانی ،(1391 در مقاله ای تحت عنوان ، ارزیابی تاخیرات در پروژه های بزرگ و مقایسه روش آنالیز شبکه ای و سیستمهای پویا ، دسته بندی تاخیرات را این چنین بیان نمودند :
تاخیرات قابل بخشش قابل جبران : اشتباهاتی که کارفرما باعث شده ، پیمانکار زمان بیشتری برای اتمام پروژه می گیرد و تاخیرات قابل بخشش غیر قابل جبران : اشتباه هیچ یک از کارفرما و پیمانکار باعث آن نباشند ، در نتیجه پیمانکار زمان بیشتر می گیرد و از تاخیرات صدمه نمی بیند . تاخیرات غیر قابل بخشش : اشتباهات که پیمانکار باعث شده ، در نتیجه پیمانکار طمان اضافی نمی گیرد و کارفرما می تواند ادعای خسارت کند . [2] (یانگ و کااو ،( 2009 ، تاخیرات بخشودنی نیز تاخیراتی هستند که پیمانکار در رخداد آنها نقش و یا مسئولیتی نداشته است ، در حالی که
تاخیرات نابخشودنی آنهایی هستند که پیمانکار در وقوع آنها نقش داشته و یا مسئول بروز آنها می باشد . برخی مراجع تاخیرات بخشودنی پیمانکار را به دو گروه بخشودنی جبران پذیر و بخشودنی جبران ناپذیر تقسیم بندی می کنند . [3]
-2.3 پیشینه تجربی :
-1.2.3 تحقیقات صورت گرفته در خارج از کشور
تحقیقات متعددی به بررسی ابعاد مختلف تاخیرات در پروژه های بزرگ پرداخته اند . در برخی موارد محققان به ارایه چهارچوب کار پرداخته اند . برخی از آنها به شرح زیر است :
( لانگ و اوگانلند و گانگ ، ( 2004 ، مشکلات پروژه های بزرگ احداث را در ویتنام مورد بررسی قرارداده است . او مشکلات را به 5 دسته اصلی تقسیم بندی کرده است : طراحان و پیمانکاران بی صلاحیت ، تخمین غیر دقیق و مدیریت ضعیف تغییرات ، موضوعات فنی و اجتماعی ، موضوعات مرتبط با کارگاه و ابزار و تکنیک های نامناسب . [4] (دکاگر و بریما و گامیسون ، (2008 ، در تحقیق انجام شده در کشور مصر که در حوضه ی صنعت ساخت و ساز در این کشور انجام گرفته
است ، مهمترین عوامل ایجاد کننده تاخیر به ترتیب عوامل زیر برشمرده شده است : مشکلات نقدینگی پیمانکار ، تغییر محدوده ی پروژه و دخالت های صورت گرفته توسط کارفرما ، عدم تامین مالی مناسب پروژه توسط کارفرما [5]. ( آصف و صدیق ، ( 2006 ، تحقیقی در مورد دلایل تاخیر پروژه ها در عربستان از دیدگاه کارفرما ، پیمانکار و مشاور انجام داده اند . مهمترین
دلایل شناخته شده از دید پیمانکار شامل تاخیر در پرداخت ها توسط کارفرما ، تاخیر در بازنگری و تصویب مستندات طراحی توسط مشاور ، اشتباهات و نقص ها در مدارک طراحی ، تامین تجهیزات دیر هنگام ، انعطاف ناپذیری مشاور و تصمیم گیری دیر هنگام کارفرما می باشد
[6]. ( تومی و عمران ، ( 2009 ، به شناسایی علل تاخیرات در صنعت احداث در کشور لیبی پرداختند . شش دلیل عمده تاخیرات برنامه ریزی
نامناسب ، کمبود ارتباطات موثر ، خطاهای طراحی ، کمبود مواد و تجهیزات ، تصمیم گیری دیر هنگام و مشکلات مالی شناسایی شده اند
[7].
-2.2.3 تحقیقات صورت گرفته در ایران
تاخیر یکی از مهمترین و مکررترین پدیده های رایج در پروژه هاست و تاثیرات منفی روی موفقیت پروژه بر حسب زمان ؛ هزینه ، کیفیت و ایمنی می گذارد . تاخیرات وقتی می توانند کاهش پیدا کنند که علل آن ها شناسایی شده و تحلیل شوند .متاسفانه بحث تاخیر در پروژه های کشور از دیر باز وجود داشته و تاکنون نیز حل نشده است . در حقیقت اجرای پروژه های کشور دچار بیماری بوده و نیاز به یک درمان اساسی دارد و برای درمان هر بیماری ابتدا نیاز به شناختن علل و اثرات است .
به دلیل فرا گیر بودن موضوع تاخیر تا کنون تحقیقات متعددی روی عوامل ایجاد کننده ، طرز کار و تحلیل آن در پروژه های عمرانی و زیر ساختی انجام شده است . بررسی علل تاخیرات یکی از موارد مورد توجه بسیاری از محققان می باشد .
( فتحی و نجفیان ، ( 1388 ، به بررسی علل تاخیر پروژه های عمرانی در استان کرمانشاه پرداختند . با تجزیه و تحلیل پرسشنامه ها ، اولویت بندی این عوامل از نقطه نظر مشاور ، کارفرما و پیمانکار بدست می آید که نتایج نشان می دهد هفت عامل اصلی ایجاد تاخیر به ترتیب ذیل است : مدت زمان غیر واقع بینانه قرارداد ، عدم توجه به سیستم کنترل پروژه ، مطالعات اولیه ناقص یا اشتباه و اشکالات نقشه ها ، عدم تجربه و کارآیی موثر پیمانکار یا پیمانکاران جزء ، عدم انجام تعهدات مالی کارفرما به پیمانکار ، ضعف مدیریت پیمانکار و کمبود مصالح و تجهیزات [8]. (صفوی و شایانفر و نصرآبادانی و اشتهاردیان ، ( 1390 ، در مقاله ای با عنوان ، بررسی علل تاخیر زمان اجرای پروژه های عمرانی شهری با
توجه به عوامل پروژه ، نقش سه عامل کارفرما ، مشاور و پیمانکار در افزایش زمان اجرای پروژه ها مورد توجه قرارداد :
- نقش کارفرما : ضعف مدیران پروژه ، رفع به موقع معارضین ، حاکمیت روابط به جای ضوابط در نظام برگزاری مناقصات ، ، تامین منابع اعتباری مالی مطمئن ، بهینه سازی هزینه اجرای پروژه ، تامین مصالح ، تحویل کارگاه، نقاط مبنا و نقشه ها.
- نقش مهندسان مشاور : ضعف مهندسان مشاور در بررسی توجیه اقتصادی طرحها ، عدم تمایل مهندسان مشاور به کاهش هزینه های ساخت پروژه ، ضعف نقشه های اجرایی مهندسان مشاور ، ناآشنایی مهندسان مشاور با شرایط پروژه
- نقش پیمانکاران : ضعف مالی ، تدارکاتی و اجرایی پیمانکاران ، پیشنهاد قیمت پایین تر از حد معقول پیمانکاران در مناقصه ، ضعف مدیریت پروژه در نظام پیمانکاری. [9] ( شاکری و کارآموزیان و امیری ، (1391 ، در مقاله ای تحت عنوان ، بررسی علل تاخیر پروژه های عمرانی با رویکرد عدم تامین مالی ،
عوامل ایجاد کننده تاخیر را بصورت زیر مشخص نمود :
عوامل مربوط کارفرما: پرداخت صورت وضعیت ها ، تعدیل ها و سایر هزینه ها به پیمانکار ، دخالتهای کارفرما ، تعلل در تصمیم گیری کارفرما
¡ اعمال تغییرات در محدوده کارها.
عوامل مربوط پیمانکاران : دادن کار به پیمانکاران جزء ، عدم کفایت و تجربه کم پیمانکاران ، ضعف در مدیریت کارگاه ، برنامه ریزی نامناسب ، توان مالی پیمانکار عوامل مربوط به مشاور: عدم اشراف کامل به شرایط و مقررات پیمان ، تعلل در تصویب نقشه های اجرایی ، کنترل کیفیت و نظارت بر کار ،
اشکالات در طراحی ، برآورد نادرست از هزینه اجرای پروژه . [10] ( دشتی ناصر آبادی و امیری و تیلا و جواهری ، ( 1392 ، در مقاله ای تحت عنوان ، شناسایی و اولویت بندی عوامل به وجود آورنده
تاخیرات با استفاده از روشFMEA ، به بررسی علت تاخیرات پروژه ها پرداخت که نتایج آن عبارتند از :
عوامل مربوطه به پیمانکار : ضعف در نحوه تصمیم گیری مدیریت فنی و اجرایی ، عدم برآورد صحیح هزینه های پروژه توسط پیمانکار ، مدیریت ضعیف در کارگاه ، برنامه ریزی و زمانبندی ضعیف ارائه شده توسط پیمانکار ، مشکلات مالی پیمانکار .
عوامل مربوط به کارفرما : تغییر برنامه ها و یا فعالیت های اجرایی در حین کار ، تاخیر در تحویل مواد ، مصالح ساختمانی یا تدارکات کالایی ، تاخیر در تایید یا پرداخت به موقع صورت وضعیت ، مشکلات هماهنگی و ارتباطات بین ارکان پروژه ، اعمال تغییرات در طول ساخت توسط کارفرما ، عوامل مربوط به مشاور : تاخیر در تهیه و تحویل نقشه به پیمانکار ، غیر کافی بودن مدارک و اسناد و مشخصات فنی برای شروع کار ، تغییر
در طراحی یا خطا در طراحی ، نظارت ضعیف در کارگاه ، تاخیر در بازرسی و تست های لازم توسط مشاور . [11] ( مولائی و سیاوشی ، (1391 ، در مقاله ای با عنوان ، بررسی دلایل تاخیر در پروژه های ساخت با تکیه بر فعالیت های سد سازی ( مطالعه موردی سد سیمره ) ، برای تعیین اهمیت دلایل تاخیر نتایج زیر حاصل گردید:
از نظر مشاور مهمترین دلایل تاخیر عبارتند از : برنامه ریزی و زمان بندی ضعیف پیمانکار ، مشکلات مالی پیمانکار ، تغییرات فراوان در سفارشات کارفرما از نظر پیمانکار مهمترین دلایل تاخیر عبارتند از : مسائل مالی پیمانکار ، تغییرات در سفارشات کارفرما ، کمبود نیروی انسانی ماهرو نیمه ماهر
از نظر کارفرما مهمترین دلایل تاخیر عبارتند از : برنامه ریزی و زمان بندی ضعیف پروژه توسط پیمانکار ، مسائل و مشکلات مالی پیمانکار
¡ حضورکارکنان فنی فاقد صلاحیت [12].
