بخشی از مقاله
بررسی علل تأخیرات پروژه های عمرانی
چکیده :
از آن جا که تأخیر در پروژه های عمرانی منجر به صرف منابع کشور، کاهش سود و از دست دادن فرصت ها می شود بنابراین شناخت عوامل تاخیر از اهمیت زیادی برخوردار است. در این تحقیق پس از مطالعه و بررسی برخی از پروژه های سد سازی استان کرمانشاه ۹ عامل به عنوان مهمترین عوامل تأخیر شناخته شدند که بترتیب اولویت و میزان تأثیر گذاری بشرح زیر می باشند: ۱- عدم تأمین اعتبار مناسب ۲مشکلات تملک اراضی - تاخیر در پرداخت های پیمانکاران ۳- عدم تخصص و تجربه کافی در بعضی پیمانکاران و ضعف در مدیریت آن ها ۴-کمبود نیروی انسانی کارآمد - کمبود مصالح - کمبود ماشین آلات و عدم پیگیری کاستی های پروژه از طرف کارفرما۵- وضعیت اقتصادی و بالا رفتن قیمت ها. پس از مشخص شدن دلایل اصلی تأخیر تلاش شد تا برای مشکلات موجود راهکارهایی ارائه گردد که بکارگیری آن ها بتواند میزان تأخیرات را کاهش دهد به همین منظور از نظرات کارشناسان در امر پروژه و عوامل اجرایی پروژه ها نیز استفاده گردید و در پایان برای تأخیرات ذکر شده فوق راهکارهای زیر ارائه گردید:۱- تأمین اعتبار مناسب از طریق افزایش بودجه های عمرانی، استفاده از اوراق مشارکت و استفاده از سرمایه های بخش خصوصی ۲- حل مشکلات تملک اراضی با قوانین روشن قبل از هر گونه عملیات اجرایی ۳- پرداخت مطالبات پیمانکاران با توجه به اهمیت ظرفیت های ساخت و ساز در کشور ۴- استفاده از پیمانکاران با تجربه و کاردان ۵- تامین مصالح مورد نیاز هر پروژه توسط کارفرما و اولویت دادن مصالح به پروژه ها از طرف دولت و ممانعت از شبکه های خرده فروشی ۶- تأمین ماشین آلات مورد نیاز سنگین و نیمه سنگین از طریق اجاره و خرید اقساطی ۷- توجه کارفرما به روند اجرای کار و پیگیری مستمر مشکلات و پرهیز از انجام همزمان چند پروژه ۸- توجه پیمانکاران به نوسان داشتن وضعیت اقتصادی و بالا رفتن قیمت ها در برآورد هزینه ها هنگام مناقصه.
مقدمه از جمله مشکلات بارز در اجرای پروژه ها تأخیرات آن هاست (آقایی دیبایی، ۱۳۸۴). به طور کلی هر عمل یا رویدادی که برنامه زمانبندی یک قرارداد را طولانی تر کند تأخیر نام دارد. تأخیر در پروژه های عمرانی منجر به صرف منابع کشور، کاهش سود و از دست دادن فرصت ها می شود. به همین دلیل اکثر کشور های پیشرفته و در حال توسعه به دنبال ریشه یابی علل تأخیرات می باشند تا با استفاده از آن ها بتوانند از میزان تاخیرات در پروژه های آتی بکاهند(پهلوانی و زارعی، ۱۳۸۴). در پروژه های سد سازی، از آن جا که احداث سدها به دلیل مهار آب ها نقش مهمی در پیشرفت و شکوفایی اقتصادی ایفا می کند، از اهمیت خاصی برخوردار است. علاوه بر این، عواملی مثل افزایش جمعیت، بالا رفتن سطح بهداشت، محدودیت منابع آب شیرین، برداشت بیش از حد از آب های زیرزمینی و هجوم جبهه های آب شور، ضرورت احداث سد ها را بیشتر می کند (حسن زاده،۱۳۸۶). در این مقاله ۴ مورد از پروژه های سد سازی استان کرمانشاه و تأخیرات آن ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. محیط اجرای پروژه ها بسیار پیچیده و پویا است و این محیط ، مدیریت پروژه ها را از سایر سازمان های غیر پروژه ای متمایز می سازد، در هر پروژه ای عوامل مختلفی باعث ایجاد تأخیر می شوند و کشف این عوامل در هر پروژه برای رسیدن به اهداف خاصی است (پهلوانی و زارعی، ۱۳۸۴). در پروژه های سد سازی اهمیت کنترل آب های سطحی، ضرورت بهره گیری مدیرانه از آب های هدر رفته و توسعه کشاورزی باعث شده تا احداث سد ها و جلوگیری از تأخیر در بهره برداری از آن ها در اولویت کارهای عمرانی قرار گیرد(حسن زاده، ۱۳۸۶). صنعت سد سازی در ایران به ۲۰۰۰ سال پیش بر می گردد. و ایرانیان در این زمینه سابقه ی بسیار طولانی دارند(بی طرف، ۱۳۸۶). در طول تاریخ عواملی چون علاقه به گسترش و آبادانی سرزمین های تحت سلطه و ایجاد دیواری دفاعی در برابر هجوم اقوام دیگر باعث تأسیس سد و بند های زیادی شده است. مطالعه و طراحی سدهای مخزنی بزرگ از حدود سال ۱۳۲۷ شروع شد و در اواخر سال ۱۳۳۰ صورت عملی به خود گرفت. پس از انقلاب اسلامی، صنعت سدساز کن کشور وارد مرحله جدیدی شد و دولت، ایجاد خودکفایی در این زمینه را هدف بزرگ و متعالی خود قرار داد، تا جایی که آمار سدهای احداث شده پس از پیروزی انقلاب از ۱۳ به ۶۰ سد افزایش یافتد. با این تحول، در حال حاضر صنعت سدسازی کشور به مرحله خودکفایی رسیده است (حسن زاده، ۱۳۸۶)،
اهمیت شناسایی تاخیرات در صنعت سد سازی
با توجه به اهمیت روزافزون پروژه های سد سازی در کشور، شروع عملیات اجرایی در سد های بزرگ نیاز به یک برنامه ریزی دقیق و مدون جهت استفاده بهینه از زمان، نیروی انسانی، ماشین آلات و تجهیزات مختلف دیگر دارد(پورمختار، ۱۳۸۶). در واقع با افزایش پروژه های عمرانی کشور و گسترش دامنه رقابت شرکت های مجری و ارائه خدمات بهتر و برآورده ساختن رضایت مشتری، شرکت هایی موفق تر خواهند بود که در اجراکی تعهدات قراردادی خود بهتر و سریعتر عمل نمایند. از نظر جایگاه و ارزش علم با توجه به شاخص های مدیریت پروژه و عوامل مختلف مؤثر در موفقیت پروژه ها، دست یابی به اهداف زمانی یکی از مهمترین شاخص های موفقیت پروژه ها محسوب می شود، لذا با در نظر گرفتن این اصل تحلیل تأخیرات پروژه و نحوه جبران یا تقلیل و اجتناب از آن ها از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. این موضوع در بحث روابط متقابل کارفرمایان و پیمانکاران بدین صورت است که کارفریان بدنبال ریشه یابی تأخیرات بوده تا بتوانند تسویه خسارت های پیمانکاران را محاسبه و تخمین های مناسبی از حجم هزینه های اضافی تحمیل شده به آن ها را برآورد نمایند. پیمانکاران نیز به دنبال یافتن تحلیل ها و دلایل کافی برای انجام ادعای خسارت تأخیر و دیر کرد طبق قرارداد می باشند. در این راستا علم مدیریت پروژه به دلیل توجه به تأخیرات و کاهش اثرات زیانبار آن و ارائه راهکارهایی برای بهبود آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و نتایج حاصل از آن می تواند انعکاسی مثبتی در مدیریت اجرایی این پروژه ها داشته باشد. (مهربان، ۱۳۸۵). با توجه به اینکه تأخیرات در هر یک از پروژه ها باعث اتلاف سرمایه های ملی و تحمیل هزینه های اضافی به نهاد های اجرایی می شود، شناخت تأخیر دارای اهمیت زیادی بوده و بررسی آن ها باعث می شود عوامل اثر گذار در یک پروژه ، در پروژه های مشابه تکرار نشود(آقایی دیبایی، ۱۳۸۴). در پروژه های سد سازی علاوه بر هدر رفتن آب ها و وارد شدن خسارت به بخش کشاورزی و اقتصاد کشور، عدم امنیت ناشی از خطر سیل را در بعضی مناطق بدنبال دارد(نشریه وزارت نیرو، ۱۳۸۶). اهمیت پرداختن به تأخیرات سدها را می توان به دلایل ذیل بیان کرد. ۱- منابع آب از اهمیت حیاتی برخوردارند، بنابراین شناخت تاخیرات باعث می شود تا با استفاده بهینه از آن ها از هدر رفتن و راکد ماندن این سرمایه طبیعی جلوگیری کرد.
۲- پروژه های سد سازی از پروژه های مهم و زیربنایی کشور هستند، شناخت دقیق موارد تأخیر و برنامه ریزی صحیح در جهت رفع و کاهش آن ها، موانع مهم در بهره برداری به موقع پروژه ها را از میان برمی دارد.
3-در پروژه های بسیاری تاخیرات طولانی باعث نیمه کاره رها شدن انها می شود وبدون شک این امر باعث می شود تا منابع درآمد سرمایه های بزرگی که درگیر این پروژه ها هستند هدر رود.
4- با طولانی شدن تاخیرات در پروژه های سد سازی در بعضی از پروژه ها که از اهمیت بیشتری برخوردارند کارایی و مفید بودن انها کاهش می باشد و موضوعات خود را از دست می دهد .سبزه پور 1385
۵- کشور ایران طبیعتی خشک دارد و ناچار باید آب ها را ذخیره کرده و به نقاط مختلف کم آب هدایت نمود. متوسط بارندگی در کشور ۲۵۰ میلی متر است و ۲/۳ این میزان در ۱/۳ کشور یعنی اطراف رشته کوههای الیرز و زاگرس می بارد. و فقط این مناطق برای کشاورزی و بهره برداری از زمین ها مناسب است. بنابراین احداث سد ها که منجر به مهار آب ها می شود باعث توزیع مناسب آب در نقاط دیگر و جبران کم آبی آن ها می شود.
۶- سدهای بزرگ از عوامل مهم تأمین برق مورد نیاز کشور هستند. و در حال حاضر ۳۰٪ از برق مورد نیاز از سدهای آبی تأمین می شود. با توجه به فواید استفاده از برق آبی نسبت به نیروگاههای حرارتی، اکثر کشورها بدنبال توسعه برق آبی هستند(پرفسور برکا، ۱۳۸۶).
تبیین روش تحقیق
تحقیق حاضر یک تحقیق توصیفی است که در آن پروژه های سد سازی استان کرمانشاه مورد بررسی قرار گرفته اند، در این تحقیق تلاش شده تا تاخیرات مهم این پروژه ها مورد شناسایی قرار گیرد. به همین منظور ۴ پروژه سد مخزنی شیان، زاگرس، آزادی و سلیمانشاه مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. جامعه آماری این مطالعه را کارفرمایان، مشاوران پیمانکاران سطح استان کرمانشاه تشکیل می دادند و نمونه آماری این مطالعه شامل ۱۵ نفر از افراد خبره شامل ۴ کارفرما، ۵ مشاور و ۶ پیمانکار می باشد. که هر کدام از آن ها دارای حداقل ۱۰ سوابق اجرایی در پروژه های مختلف استان بودند
ابزارهای جمع آوری اطلاعات، شامل مصاحیه، پرسشنامه و نرم افرار. SPSS
مراحل و روش های انجام تحقیق:
• جمع آوری اطلاعات از طریق کارگاه ها و دفاتر فنی پروژه ها: با توجه به اینکه بررسی یک پروژه احتیاج به آگاهی کامل از همه جوانب آن دارد لذا جهت شناخت وضعیت پروژه ها به عنوان گام اول از طریق مطالعه گزارشات و مکاتبات و صورت وضعیت های موجود در کارگاه ها به بررسی پروژه های مورد نظر پرداخته شد. تا اطلاعاتی در باره میزان تاخیرات موجود و مشکلات و موانع اجرایی آن ها حاصل گردد.
* مصاحبه با عوامل اجرایی پروژه ها (کارفرما- مشاور - - پیمانکار): پس از اینکه اطلاعاتی در باره پروژه های سد سازی مورد نظر بدست آمد در مرحله بعدی جهت شناخت دقیق تر و آگاهی از نظرات عوامل اجرایی این پروژه ها که از نزدیک در جریان مشکلات و کمبودهای پروژه ها بودند مصاحبه ای به عمل امد. روش مصاحبه به صورت نیمه باز بود، بدین ترتیب که سؤالات مصاحبه آماده و از قبل در اختیار مصاحبه شوندگان قرار گرفت. سؤالات مصاحبه از مطالعه اسناد پروژه ها استخراج گردید که شامل ۲۱ سؤال می باشد که این سؤالات پوشش دهنده اهداف تحقیق می باشند.
• تهیه پرسشنامه: پس از جمع بندی و بررسی نظرات مصاحبه شوندگان، موارد کلی تأخیر در این پروژه ها شناسایی گردید. سپس برای تعیین عوامل مهم تاخیر و اولویت بندی آن ها با توجه به شرایط خاص هر یک از پروژه ها پرسشنامه ای تهیه و در اختیار مصاحبه شوندگان قرار گرفت و از آن ها خواسته شد تا ضمن اولویت بندی ۲۰ مورد از عوامل تأخیر برای هر مورد نیز راهکار مورد نظر خویش را پیشنهاد دهند با استفاده از نرم افزار SpSS و داده های حاصل از ۱۵ پرسشنامه آلفای پرسشنامه مورد نظر محاسبه شد. که مقدار آن در جدول زیر مشاهده می شود.
• تحلیل نتایج با استفاده از نرم افزارSPSS :پس از جمع آوری پرسشنامه ها، نتایج بدست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و آمار توصیفی و با توجه به اولویت های پاسخ دهندگان عوامل اصلی تأخیرات پروژه های سد سازی استان کرمانشاه شناسایی و برای هر مورد راهکارهای اجرایی پیشنهاد گردید.
تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از تحقیق
در جریان مصاحبه های انجام شده از عوامل اجرایی هریک از آن ها نظرات و دیدگاههای خود را پیرامون دلایل تاخیرات بیان کردند. با توجه به پاسخ های آنان به سؤالات عوامل تأخیر از دیدگاه کارفرمایان، مشاوران و پیمانکاران به صورت جداگانه دسته بندی شد. بیشتر آنان به موارد مشابهی اشاره کردند. به طور کلی ۴۷ عامل تاخیر در ۴ پروژه مورد مطالعه شناسایی گردید که در ذیل به آن ها اشاره می گردد.
۱) عدم تأمین اعتبار مناسب
۲) مشکلات تملک اراضی
۳) اعمال سیاست غیر فنی در اجرای طرحها
۴) کمبود مصالح از قبیل سیمان، آهن -
۵) عدم برنامه صحیح زمان بندی
۶) عدم مطالعات دقیق از طرف مشاور
۷) تحمیل شدن نظرات کارفرما به مشاور و پیمانکار
۸) مناسب نبودن حقالزحمه نظارت و مطالعات
۹) تخصص نداشتن بعضی از مشاوران و پیمان کاران با توجه به جدید بودن تخصص سدسازی در ایران
۱۰) ضعف در فهرست بهاء در سدسازی
۱۲) همزان کردن اجرای چند پروژه توسط کارفرما
۱۳) نداشتن دقت کافی در قسمت مطالعات
۱۵) جدی نگرفتن بحث کنترل پروژه
۱۶) تغییر مداوم نقشه های اجرایی
۱۷) عدم پیگیری کاستیهای پروژه از طرف کارفرما
