بخشی از مقاله
چکيده
گسترش نقش فناوري اطلاعات در کسب وکارها و زندگي بشر، نگرانيهاي اخلاقي از عوارض اين تکنولوژي نوظهور را افزايش داده است . اخلاق در فناوري اطلاعات به طور گسترده اي مسائل مربوط به مالکيت فکري، دسترسي، حريم خصوصي و امنيت را بررسي ميکند. هدف از پژوهش حاضر بررسي عوامل اثرگذار بر رعايت اخلاق فناوري اطلاعات است . مدل پژوهش بر اساس تئوري رفتار برنامه ريزيشده توسعه يافته و متغير جنسيت به عنوان متغير تعديل گر در نظر گرفته شده است . اين پژوهش از نظر هدف کاربردي، از نظر روش گردآوري اطلاعات توصيفي ـ پيمايشي و از نظر ارزيابي روابط بين متغيرهاي پژوهش از نوع همبستگي است . جامعه آماري پژوهش ، شامل دانشجويان دانشگاه هاي تهران و شهيد بهشتي است .
جمع آوري داده هاي پژوهش با استفاده از پرسشنامه و به روش توزيع تصادفي در دسترس در بين اعضاي جامعه پژوهش صورت گرفت . مجموعه فرضيه ها با استفاده از مدل يابي معادلات ساختاري آزمون شد. يافته هاي پژوهش نشان داد که سيستم اعتقادي، ارزش هاي شخصي، محيط شخصي، خودباوري و محيط قانوني به طور غيرمستقيم و نگرش ، هنجار ذهني و نيت رفتاري به طور مستقيم بر رعايت اخلاق اطلاعات تاثير مثبت و معناداري دارند و جنسيت دانشجويان برخي از اين روابط را تعديل ميکند.
کليدواژه ها: اخلاق اطلاعات ؛ تئوري رفتار برنامه ريزيشده ؛ فناوري اطلاعات ؛ مالکيت فکري؛ حريم خصوصي .
١. مقدمه
مسائل اخلاقي، مدت ها پيش از ظهور فناوري اطلاعات ، وجود داشتند. با وجود اين ، فناوري اطلاعات ، نگرانيهاي اخلاقي را افزايش داده ، بر شرايط اجتماعي موجود فشار وارد کرده و برخي قوانين را منسوخ يا غيرقابل اجرا کرده است . سيستم هاي اطلاعاتي، پرسش هاي اخلاقي جديدي را براي اشخاص و جوامع مطرح ساخته اند؛ زيرا آنها فرصت هايي براي تغييرات اجتماعي بزرگ فراهم ميسازند و در نتيجه شيوه هاي موجود توزيع قدرت ، پول و تعهدات را تهديد ميکنند. از سيستم هاي اطلاعاتي ميتوان همانند ساير فناوريها مانند موتوربخار، الکتريسيته ، تلفن و راديو براي دستيابي به پيشرفت هاي اجتماعي بهره گرفت ؛ همچنين ميتوان از آنها براي ارتکاب جرايم و تهديد ارزش هاي اجتماعي مورد احترام ، استفاده کرد. توسعه فناوري اطلاعات ، منافعي را براي بسياري از افراد و هزينه هايي را براي سايرين به همراه خواهد داشت . با ظهور اينترنت و تجارت الکترونيکي، مسائل اخلاقي در سيستم هاي اطلاعاتي اهميت دو چنداني يافته اند. فناوريهاي اينترنت و سازمان هاي ديجيتالي، گردآوري، تجميع و توزيع اطلاعات را بيش از پيش تسهيل کرده اند و دغدغه هاي جديدي را در مورد استفاده مناسب از اطلاعات مشتريان ، حفاظت از حريم خصوصي اشخاص و حفاظت از مالکيت فکري مطرح ساخته اند. فناوري سيستم هاي اطلاعاتي کنوني، شامل فناوري اينترنت ، شيوه هاي سنتي حفاظت از حريم خصوصي و مالکيت فکري را به چالش کشيده اند (٢٠١٤ ,Laudon and Laudon).
از جمله اين چالش ها، استفاده غيرمجاز از نرم افزارها مانند تکثير، توزيع و يا فروش غيرمجاز نرم افزار داراي حق چاپ است . مايکروسافت هر سال چيزي بيش از ٢٥٠٠٠ گزارش از دزدي نرم افزار دريافت ميکند. انجمن صنعتي نرم افزار و اطلاعات و اتحاديه نرم افزارهاي تجاري اعلام کرده اند که نرم افزار دزديده شده ، يعني مشاغل ، دستمزدها و درآمدهاي مالياتي از دست داده شده که يک مانع بالقوه براي موفقيت نرم افزار در سطح جهان است (هاگ ، ٢٠٠٨).
تمام وب سايت ها خط مشيهاي سخت گيرانه اي در مورد حريم خصوصي ندارند و هميشه امکان کسب رضايت از افراد براي استفاده از اطلاعات شخصي آنها را فراهم نميکنند. صنعت آنلاين ، خودگردان بودن را به قوانين حفاظت محرمانگي وضع شده توسط دولت ها ترجيح ميدهد. حريم خصوصي در اين مولفه به دفاع از داده هاي شخصي کاربران به عنوان راه حل فناوري اطلاعات ميپردازد. قوانين سنتي کپيرايت کارآمدي لازم را براي حفاظت در برابر سرقت نرم افزار ندارند و اطلاعات ديجيتالي را ميتوان به آساني کپي کرد. فناوري اينترنت نيز حفاظت از مالکيت فکري را بسيار دشوارتر ساخته است ؛ زيرا محتواي ديجيتالي را ميتوان به آساني کپي و به طور همزمان به نقاط مختلف بر روي وب منتقل کرد. نگرانيهاي زيادي که از گسترش فعاليت هاي فناوري اطلاعات در جوامع انساني دامن گير اهل علم و دانش شده است ، همگان را به واکنش واداشته است (لاودن و لاودن ؛ ١٣٨٩).
در چنين شرايطي توجه به مسائل اخلاقي و علم اخلاق از هر زماني ضروريتر به نظر ميرسد و هرگاه نسبت به آن کوتاهي شود فاجعه يا فاجعه هايي در انتظار است . انديشمندان آگاه بايد همگي دست به دست هم دهند و براي گسترش اخلاق در دنياي امروز که اخلاق در آن به خطر افتاده است (تا آن حد که بعضي آن را به کلي انکار کرده يا غير ضروري دانسته اند) تمام تلاش و کوشش خود را به کار گيرند. با توجه به اين موضوع ، پژوهش حاضر درپي بررسي عوامل موثر بر بکارگيري اخلاق فناوري اطلاعات در جامعه دانشجويان است .
٢. مباني نظري و پيشينه پژوهش
اخلاق فناوري اطلاعات از جمله شاخه هاي اخلاق کاربردي است . اين رشته ميکوشد به پرسش هايي پاسخ دهد که مرتبط با بنيان هاي ارزشي رفتارها و مسئوليت هاي افراد در حوزه فناوري اطلاعات است . در اخلاق فناوري بر اين تأکيد ميشود که فناوري اطلاعات نه تنها در نحوه رفتار و اقدامات روزمره انسان ها تأثير ميگذارد؛ بلکه تلقي آنها را از مسائل نيز تغيير ميدهد (٢٠١٠ ,Salam). در ادامه برخي از چالش هاي مربوط به اخلاق فناوري اطلاعات تشريح ميشوند.
حريم خصوصي و فناوري اطلاعات : «امري را حريم خصوصي مينامند که فرد بتواند دسترسي به آن را در کنترل خودش داشته باشد» و حمايت از حريم خصوصي، يعني حمايت در مقابل دسترسي ناخواسته به آن امر توسط ديگران ؛ اعم از اينکه دسترسي فيزيکي باشد، مثل ورود به داخل خانه فرد، يا دسترسي به اطلاعات الکترونيکي، مثل دسترسي به اطلاعات شخصي فرد. تعيين اينکه چه کسي چه اطلاعاتي از شخص را در اختيار داشته باشد در حوزه حريم خصوصي آن فرد است (٢٠٠٥ ,Rossler).
مالکيت فکري ١: مالکيت فکري، مالکيت غيرملموسي است که به وسيله افراد يا سازمان ها خلق و ابداع ميشود. مالکيت فکري با درجات مختلف در کشورهاي گوناگون تحت پوشش قوانين حق نشر، حق ثبت اختراع ، علامت هاي تجاري و رموز تجاري قرار ميگيرند. حق نشر نرم افزار بيشترين توجه را به خود اختصاص داده است (حداقل براي طراحان و سازندگان نرم افزارها). حق مالکيت فکري روش حفاظت و حساسيت بيان ايده ها است و به ماهيت سازماني تلقي نمود (١٩٩٣ ,Steidlmeier).
تکثير غيرمجاز نرم افزارها: مسئله تکثير غيرمجاز نرم افزارها١ شامل استفاده غيرمجاز از نرم افزارها مانند تکثير، توزيع و يا فروش غيرمجاز نرم افزار داراي حق چاپ است . اين موضوع موجب زيان پديدآورندگان آنها و از بين رفتن انگيزه ايشان براي توليد نرم افزارهاي بيشتر و بهتر ميشود (٢٠١٠ ,Salam).
سرقت ادبي: يکي از آفات بزرگ اخلاقي پژوهش و تأليف ، سرقت ادبي يا انتحال است . سرقت ادبي به انتشار آثار يا انديشه ديگري به نام خود اطلاق ميشود (شريفي و چترودي پورخالقي، ١٣٩٠). سرقت آثار و آراي ديگران قدمتي چند صد ساله دارد. به همين جهت از قرن ها پيش ، پژوهشگران و انديشمندان کوشيده اند تا مرز ميان نگارش اصيل از يک سو و اقتباس و عاريت گرفتن و انتحال و امثال آن را از سوي ديگر معين کنند (پاينده ، ١٣٨٥).
مروري بر پيشينه تجربي پژوهش . با مراجعه به منابع مختلف اطلاعاتي، پژوهش هاي کمي در زمينه بررسي عوامل اثرگذار بر رعايت اخلاق اطلاعاتي شناسايي شد که در جدول يک خلاصه شده اند.
توسعه مدل پژوهش . به منظور بررسي عوامل موثر بر رفتار فردي در رعايت اخلاق ، نظريه هاي رفتاري بررسي شدند. مطالعه نظام يافته رفتار به بهبود توانايي تشريح و پيش بيني و همچنين هدايت ، کنترل و تغيير رفتار ميانجامد و نيز از روابط ميان رفتارها و واقعيت هاي مهم پرده برداشته ، مبنايي را براي پيش بيني دقيق رفتار فراهم ميکند. در روش نظام يافته مطالعه رفتار، اعتقاد به تصادفي بودن رفتار معني ندارد؛ بلکه رفتار هر فرد در جهت نيل به هدفي است که آن را براي خود سودمند ميپندارد (رضاييان ، ١٣٧٩). بدون شک افراد با هم متفاوت هستند؛ بنابراين حتي اگر در شرايط مشابه قرار گيرند، يکسان عمل نخواهند کرد؛ البته رفتار انسان ها ويژگيها، علل و عوامل مشابهي دارد (رضاييان ، ١٣٧٩). اين ويژگيها از آن جهت اهميت دارند که پيش - بيني را امکان پذير ميسازند. به اين ترتيب ، رفتار قابل پيش بيني و مطالعه نظام يافته آن ميسر ميشود. منظور از مطالعه نظام يافته اين است که بايد روابط ميان پديده ها را مشاهده کرد و پس از درک روابط علي و معلولي نتيجه گيريهاي خود را بر پايه شواهد علمي قرار داد. براساس تئوري عمل منطقي (TRA١)، عامل اصلي رفتار نگرش فرد نسبت به رفتار نيست ؛ بلکه قصد فرد نسبت به انجام رفتار است . اجراي رفتار معين يک فرد به وسيله قصد رفتاري او معين ميشود و قصد رفتاري نيز با دو عامل نگرش فرد نسبت به رفتار و هنجارهاي ذهني مرتبط با رفتار معين ميشود، نگرش و هنجارهاي ذهني نيز بايک سري اعتقادات معين ميشوند. قصد رفتاري بيانگر اندازه قدرت قصد فرد در اجراي يکي رفتار معين است . TRA، زماني خوب کار ميکند که در مورد رفتارهايي که تحت اراده فرد هستند به کار بسته شود. اگر رفتارها کاملا تحت اراده فرد نباشد٢، حتي اگر فرد با نگرش و هنجارهاي ذهني خودش براي انجام رفتار تحريک شده باشد ممکن است به دليل مداخله شرايط محيطي نتواند رفتار را انجام دهد. بدين منظور آجزن تئوري ديگري به نام TPB٣ (تئوري رفتار برنامه ريزيشده ) را در تکامل TRA ارائه داد که رفتارهايي که تحت اراده کامل فرد نيستند را پيش بيني ميکند. بنابر نظر آجزن ، کنترل رفتاري ادراکشده بايد قصد رفتاري را وقتي که افراد در درک اينکه روي رفتار کنترل دارند صحيح فکر ميکنند، رفتار واقعي را پيش بيني کند. بعضي از مفاهيم کنترل رفتاري ادراکشده شامل عوامل تسهيل کننده ، فرصت ها، منابع يا کنترل فعاليت است . TRA و TPB ادعا ميکنند که رفتار واقعي تابعي مستقيم از قصد رفتاري است . TPB، مانند TRA در نظر ميگيرد که قصد رفتاري ، تابعي از نگرش و هنجارهاي ذهني است ، کنترل رفتاري درکشده به هر حال به TPB اضافه ميشود براي زمانيکه افراد کنترل کامل روي رفتارشان ندارند. به عنوان يک قانون عمومي، هرچه نگرش و هنجارهاي ذهني نسبت به يک رفتار مطلوب تر باشد و کنترل رفتاري درکشده قويتر باشد قصد فرد براي اجراي رفتار قويتر ميشود .(Gentry & Calantone, 2002)
با توجه به شاخص هاي مطرح شده در پژوهش هاي مختلف و مباحث مطرح شده در بالا در زمينه تئوري عمل منطقي و تئوري رفتار برنامه ريزيشده ، در ادامه به بيان فرضيه ها و پشتوانه آنها پرداخته و پس از آن مدل مفهومي پژوهش ارائه شده است .
با توجه به عوامل اثرگذار بر نگرش ، عوامل محيطي شامل محيط کسب وکار، محيط اجتماعي و محيط حرفه اي است که به عنوان عوامل محيطي مدنظر قرار گرفتند. محيط اجتماعي شامل ارزش هاي فرهنگي و اجتماعي که بر روي افراد تاثيرگذارند. محيط کسب وکار، به اهداف و انگيزه سود، در شرکتي که افراد در آن مشغول به کارند ميپردازد. قواعد و مقررات بيان شده توسط شرکت احتمال بروز رفتار اخلاقي را افزايش ميدهد (١٩٨٥ ,Ferrell and Gresham).
محيط حرفه اي متشکل از کدهاي رفتاري و انتظارات حرفه اي از حرفه فرد است ؛ در نتيجه فرضيه زير ارائه ميشود:
فرضيه ١: عوامل محيطي بر نگرش دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد.
سيستم اعتقادي فرد، شامل ارزش هاي مذهبي و باورهاي وي در محيط مذهبي است .
ارزش هاي شخصي، شامل اهداف شخصي فرد، تجربه و روحيه فرد است . سيستم اعتقادي بر نگرش دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد. ارزش شخصي به اهداف شخصي فرد، تجارب و سطح اخلاقي؛ محيط شخصي به تاثير خانواده ، همسالان ، و ديگران نگاه قابل توجهي دارد (١٩٨٥ ,Ferrell and Gresham ;٢٠٠٥ ,Leonard and Cronan)؛ در نتيجه فرضيه زير ارائه ميشود:
فرضيه ٢: ارزش هاي شخصي بر نگرش دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد. سيستم اعتقادي فرد که شامل ارزش هاي مذهبي و باورهاي وي در محيط مذهبي است که تاثير آن بر نگرش توسط لئونارد و کرونان ١ (٢٠٠٥) مورد بررسي قرار گرفت ؛ در نتيجه فرضيه زير ارائه ميشود:
فرضيه ٣: سيستم اعتقادي بر نگرش دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد.
محيط شخصي شامل تاثيرات خانواده و دوستان است . اسنايدر٢ (٢٠٠٥) نشان داد که پدر و مادر تاثير زيادي بر چگونگي تصميم گيري فرزندانشان درباره رفتار مناسب در اينترنت دارند و تفاوت قابل توجهي بين فعاليت هاي جوانان بدون حضور پدر و مادر در رفتارهاي آنلاين وجود دارد. اين تاثيرات اجتماعي به عنوان فشار درکشده توسط گروه هاي اجتماعي مهم مدنظر قرار ميگيرد (٢٠٠٣ ,Sheeran &Rivis )؛ در نتيجه فرضيه زير ارائه ميشود:
فرضيه ٤: محيط شخصي بر هنجارهاي ذهني دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد.
مفهوم خودباوري که به صورت خودکارآمدي و خودکفايتي نيز ترجمه شده است ، به باور فرد به تواناييهاي خود براي انجام برجسته آلبرت باندورا١ مفهوم خودباوري را تبيين کرده است ، تاکنون مطالعه هاي زيادي در اين زمينه انجام شده است . باندورا معتقد بود که خودباوري براي تاثيرگذاري در محيط ، مهمترين مکانيزم روانشناختي است و بدون باور به ايجاد و توليد اثرهاي مطلوب و جلوگيري از اثرات نامطلوب ، افراد انگيزه کمي براي عمل کردن دارند؛ يعني باور به عمل از خود عمل مهم تر است .
باور به قدرت ايجاد اثرهاي مطلوب ، زيربناي هرگونه تحولي در بشر است ( ;١٩٩١ ,Bandura .(Kuo & Hsu, 2001
فرضيه ٥: خودباوري ٢ بر درک کنترل رفتاري دانشجويان در رعايت اخلاق اطلاعات تاثير معناداري دارد.
محيط قانوني شامل قانون ، حکومت و قانون گذاري است که افراد را از بسياري از رفتارهاي منع شده باز ميدارد (٢٠٠٥ ,Leonard and Cronan).
