بخشی از مقاله
چکیده
جهت شناسایی عوامل موثر بر افزایش آلودگی رودخانهها و بررسی میزان مفید بودن منابع اطلاعاتی و روش های آموزشی-ترویجی اثرگذار بر حفاظت از محیط زیست، یک مطالعه موردی از رودخانه های زرجوب و گوهررود به روش پیمایش توصیفی در سال 1393 اجرا گردید. از پرسشنامه به عنوان ابزار اصلی جمع آوری دادهها استفاده گردید. جامعه آماری این تحقیق حاشیه - نشینان رودخانههای زرجوب و گوهررود بودن که تعداد 150 نفر مورد مطالعه قرار گرفتند. به منظور تجزیه و تحلیل آماری از آمارههای توصیفی نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار استفاده گردید. جهت آنالیز دادهها از نرمافزار SPSS 16 استفاده گردید.
نتایج نشان داد که شهرکهای صنعتی، بیمارستانها و مرغ داریها از مهمترین عوامل تشدید کننده آلودگی رودخانههای زرجوب و گوهررود در استان گیلان میباشند - میانگین: 4/45 و انحراف معیار: . - 0/824 سپس خروجی فاضلا بهای شهری داخل رودخانههای زرجوب و گوهررود عامل دوم آلودگیهای به وجود آمده در این رودخانهها مطرح شدند - میانگین : 4/35 و انحراف معیار: . - 0/898 همچنین نتایج نشان داد که خانواده - میانگین: 2/99 و انحرافمعیار: - 0/923 نقش مفیدتری در زمینه ی تامین اطلاعات جهت حفاظت از محیط زیست در بین فرزندان و سایر اعضا دارد . سپس تلویزیون و رادیو - میانگین : 2/96 و انحرافمعیار: - 1/067در درجه دوم مفیدبودن در زمینه حفاظت از محیط زیست مطرح شدند.
اینترنت نیز در رتبه سوم مفیدبودن قرار گرفت - میانگین: 2/44 و انحرافمعیار: . - 1/454 سپس به ترتیب کارشناسان محیط زیست - میانگین: 2/35 و انحراف معیار : - 1/193، تشکلهای زیست محیطی - میانگین: 2/14 و انحرافمعیار : - 1/111 و مطالعه نشریات و مجلات - میانگین : 2/12 و انحرافمعیار: - 1/068 در رتبههای بعدی مفیدبودن جهت حفاظت از محیط زیست قرار گرفتند.
در ادامه بازدید و گردش علمی از مراکز مرتبط با محیط زیست به عنوان مهمترین روش آموزشی- ترویجی اثرگذار بر حفاظت از محیط زیست مطرح شد - میانگین: 3/65 و انحرافمعیار: . - 1/253 سپس آموزشهای عملی درخصوص حفاظت از محیط زیست دومین روش آموزشی- ترویجی اثرگذار بر حفاظت از محیط زیست مطرح شد - میانگین: 3/44 و انحراف معیار: . - 1/108
.1 مقدمه
ازدیاد جمعیت مشکلات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی فراوانی را با خود به همراه دارد. در بررسی و شناخت منابع آلوده کننده می توان از فاضلاب های شهری و خانگی، فاضلاب های صنعتی، مواد زائد جامد - زباله - شهری و روستایی، فاضلاب های کشاورزی و کشتارگاه ها نام برد. نگرشی کلی به مسائل زیست محیطی استان گیلان نشان می دهد که انسان نقش مؤثری در تخریب منابع طبیعی و آلودگی آب دارد
محیط زیست مجموعه ای پیچیده است که از اجزایی بسیار متنوع و عواملی فعال تشکیل گردیده و ساختار اکوسیستم های آن در طی روشی تدریجی و تکاملی شکل گرفته است، به طوری که این امر بر فعالیت های انسان تاثیر گذاشته و همچنین از آن تاثیر می پذیرد - توکل و ثابت رفتار، . - 1392 نگرشی عمیق به وضعیت جهان در طی نیمه دوم قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم نشان می دهد که تغییرات عظیمی در ساختار اکوسیستم ها به وجود آمده است. آلودگی های رو به تزاید محیط زیست، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه اوزن، گرمایش زمین، تغییرات شدید اقلیمی، تخریب زیستگاه ها و غیره از جمله این نابسامانی ها قلمداد می شوند که می توان عوامل اصلی این روند را در ازایش روز افزون جمعیت، تغییرات تکنولوژی و مصرف گرایی دانست
رودخانه زرجوب به نام سیاهرود از کوه های کم ارتفاع هزارمرز، نیزه سر ، چکول بندان ، کچادر حدود 25 کیلومتری جنوب شهرستان رشت با حداکثر ارتفاع 810 متر از سطح دریای آزاد سرچشمه می گیرد و در امتداد جنوب به شمال پس از عبور از روستاهای بهدان، چوماچا، دونهرسیاواش، سنگر، بیجارپس، رودبراه، گل پرده سر، کبخ و ... مسیری به طول 8 کیلومتر را در شهر رشت می پیماید و در داخل شهر رشت در منطقه بوسار پس از طی مسیری به رودخانه گرمرود می پیوندد - رودخانه پیربازار - و در نهایت وارد تالاب انزلی می شود.
این رودخانه با طول سرشاخه اصلی تا محل الحاق به گرمرود ، چهل و یک کیلومتر و دارای متوسط آبدهی 173/4 میلیون مترمکعب است. استان گیلان و شهر رشت به عنوان مرکز استان و قطب مهم گردشگری کشور با معضل زباله و فاضلاب کشاورزی، صنعتی و شهری مواجه است و از همه مهم تر، رودخانه سیاهرود که به رودخانه زرجوب معروف است، از داخل رشت عبور می کند و منازل زیادی را در اطراف خود می پیماید و از همه مهم تر اینکه مجموعه آلودگی ها را به همراه خود وارد تالاب انزلی که یکی از زیباترین تالاب هاست، می کند.
در دهه اخیر استان گیلان همواره از انواع آلودگی ها و تخریب محیط زیست که انسان موجب آن است ،رنج می برد. توسعه صنعت، شهرنشینی و افزایش جمعیت، در کمیت و کیفیت آلودگی ها و انهدام سریع منابع طبیعی نقشی اساسی داشته است. رشد شهری و توسعه صنعتی به عنوان دو عامل جداگانه بر روی آلودگی آب رودخانه زرجوب تأثیرگذار ند، اما هر یک از آنها ارتباط متقابل و مستقیم با دیگری دارد. شهر رشت از حیث افزایش جمعیت و ازدیاد روند شهرنشینی، مقام اول ر ا در سطح استان گیلان دارد
آلودگی آب رودخانه زرجوب از تخلیه انواع فاضلا ب ها، هرزآب های شهری و مواد زائد در محیط ناشی می شود که از راه فاضلاب های بهداشتی، خانگی، اماکن عمومی مانند بیمارستان، هتل، گرمابه و فاضلاب های سطحی که بر اثر شسته شدن توسط آب باران حاصل می شود و می تواند به عنوان یک بار آلاینده نقطه ای و غیر مداوم، آب رود خانه را تحت تأثیر قرار دهد. 80 درصد از 90 لیتر آب مصرف سرانه در شهر رشت به صورت فاضلاب دفع می شود که در نهایت این فاضلاب ها به قسمت پایین دست مناطق کشاورزی و روستایی و تالاب انزلی که محل نهایی تخلی ه این رودخانه است، می ریزد و موجب آلودگی زیست محیطی می شود
غلظت نیترات آب های سطحی منطقه کمتر از 5 pmm گزارش شد اما گاهی غلظت های بالاتر در آب های زیرزمینی دیده می شود - خانی، - 1380منابع. اصلی فلزات سنگین معمولاً پساب های صنعتی حاصل از کارخانجات تولیدی، آب فلزکاری و معادن می باشد. سایر منابع این فلزات در آب های سطحی ، فاضلاب های شهری و همچنین، آب های حاصل از شست و شوی جاده ها است
تحقیقات بر روی رودخانه زرجوب در استان گیلان نشان داد که، به دلیل ورود فاضلاب های صنعتی، شهری و کشاورزی منطقه رشت و به دلیل عدم تجزیه طبیعی عناصر فلزی، آلودگی فلزات سنگین در این رودخانه بسیار افزایش یافته و به حد بحرانی رسیده است
نتایج تحقیق قدرتی و همکاران - 1386 - نشان داد در قسمت بالادست رودخانه زرجوب، آلودگی و آلاینده ها، ناشی از صنایع عمده کوچک و بزرگ است. در مقطع دوم تراکم زیاد جمعیت حجم زیادی از فاضلاب های شهری وارد رودخانه می شود. در مقطع سوم اراضی کشاورزی موجود در پایین دست، تحت تأثیر آلودگی ناشی از انتقال هرزآب های کشاورزی به درون رودخانه اند.
نتایج تحقیق کفیل زاده و همکاران، - 1385 - نشان داد که، ایستگاه 1 - پل معالی آباد - فاقد فلزات سنیگن فوق بوده و آب آن، جهت هر گونه استفاده ایکاملاً مناسب است . آب ایستگاه های 2 - پل نمازی - ، 3 - پل پارکینگ - ، 4 - پل سلمان - و 5 - پل شریف آباد - به منظور استفاده های آشامیدن، آبیاری و حیات آبزیان مناسب نیستند ولی از نظر آبهای سطحی مناسب است. آب ایستگاه 6 - انتهای خرچول - برای آشامیدن و حیات آبزیان غیرقابل استفاده ولی، از نظر آبهای سطحی و آبیاری مناسب است. در مورد محصولات کشاورزی ، برخی ازآن ها دارای فلزات سنگین بوده ولی فقط میزان مس در کلیه گیاهان و آهن در یک مورد به صورت معنی دار از حداکثر مجاز بیشتر است.
مطالعات به عمل آمده در حوادث خلیج کیوشو در ژاپن - 1970 - و جاکارتا در اندونزی - 1986 - نشان داد که، علت اصلی مرگ و میر بیش از 2 هزار نفر در ژاپن و 20 کودک روستایی اندونزیایی، مصرف ماهی های آلوده به جیوه حاصل از تخلیه فاضلاب صنایع به دریا بوده است
بررسی های انجام شده در مخازن و منابع آب آشامیدنی در پایین دست مناطق استخراج معدن در ایتالیا، حاکی از وجود مقادیر بسیار زیادی کادمیم، سرب و مس در شاخه های مختلف رودخانه های منطقه بر اثر ورود زهکش معدن است. علاوه بر آن، در رسوب رودخانه ها نیز مقادیر بالایی از فلزات فوق مشاهده شده است
بررسیهای انجام شده در مناطق آلوده لوئیزیانای جنوبی در ایالات متحده آمریکا بر روی تغییرات محیطی روی ، مس ، نیکل ، آهن ، سرب ، کرم ، آلومینیم ، کادمیم و نقره مشخص کرد که، میزان فلزات فوق در رسوبات سطحی رودخانه های منطقه، بیش از مقادیر همین عناصر در رسوبات عمیق است. این بررسی ها نشان داد که فاضلاب های شهری بیشترین تاثیر را در افزایش بار فلزات تخلیه شده در محیط دارند
مطالعاتی که در آمریکا بر رودخانه می سی سی پی در مورد روند گسترش آلودگی و ردیابی به فلزات سنگین در جانداران انجام گرفت، نشان داد که، غلظت آلودگی به کادمیم، در جانداران بالا دست رودخانه، حداقل 7 نانوگرم بر گرم و در جانداران پائین دست رودخانه، حداقل 150 نانوگرم بر گرم وزن خشک جاندار بوده است
هدف تحقیق حاضر شناسایی عوامل موثر بر افزایش آلودگی رودخانه ها و بررسی میزان مفید بودن منابع اطلاعاتی و روش های آموزشی- ترویجی اثرگذار بر حفاظت از محیط زیست در استان گیلان - مطالعه موردی : رودخانه های زرجوب و گوهررود - تا با شناسایی این این عوامل افزاینده آلودگی و راهکارهای کاهش آن بتوان قدم های موثری جهت کاهش آلودگی دراستان گیلان به خصوص در رودخانه های زرجوب و گوهررود برداشته شود. همچنین با بررسی این منابع اطلاعاتی و روش های آموزشی-ترویجی بتوان اثرگذاری این منابع و روش ها را بر حفاظت از محیط زیست مورد شناسایی قرار داد.
مواد و روشها
در این پژوهش مطالعه به روش تحقیق پیمایش توصیفی و در 1393 در شهرستان رشت در استان گیلان انجام گرفت . جامعه آماری این تحقیق تمامی حاشیهنشینان رودخانههای زرجوب و گوهررود منطقه مورد مطالعه بودند که از طریق روش نمونه گیری تصادفی، اقدام به جمعآوری اطلاعات گردید. براساس جدول حداقل حجم نمونه بارتلت و همکاران - Bartlett et al, 2001 - و با در نظر گرفتن 5 درصد خطا، 150 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.
ابزار جمعآوری اطلاعات در این تحقیق، پرسشنامهای حاوی سؤالات بسته بود که از طیف لیکرت پنج سطحی استفاده گردید - عدم استفاده، خیلی کم، کم، زیاد و خیلی زیاد - . روایی صوری و محتوا پرسشنامه با استفاده از نظرات متخصصین و کارشناسان تعیین گردید . بمنظور آزمون پایایی پرسشنامه یک مطالعه راهنما در خارج از محدوده مطالعه اصلی ترتیب داده شد و براساس نتایج مطالعه راهنما، پرسشنامه مورد اصلاح و بازنگری قرار گرفت. به منظور تجزیه و تحلیل آماری از آمارههای توصیفی نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار استفاده گردید. جهت آنالیز دادهها از نرمافزار SPSS 16 استفاده گردید.
نتایج و بحث
نتایج بررسی مهمترین عوامل موثر بر افزایش آلودگی رودخانههای زرجوب و گوهررود در استان گیلان در جدول 1 ارائه شده است. این مطالعه حاکی از آن بود که شهرکهای صنعتی، بیمارستانها و مرغ داریها از مهمترین عوامل تشدید کننده آلودگی رودخانههای زرجوب و گوهررود در استان گیلان میباشند - میانگین: 4/45 و انحراف معیار: . - 0/824 سپس خروجی فاضلابهای شهری داخل رودخانههای زرجوب و گوهررود عامل دوم آلودگیهای به وجود آمده در این رودخانه ها مطرح شدند - میانگین : 4/35 و انحراف معیار: . - 0/898 کم توجهی از طرف سازمان محیط زیست نیز یکی از عوامل تشدید کننده آلودگی رودخانه های زرجوب و گوهررود بود که رتبه سوم قرار گرفت - میانگین: 4/09 و انحراف معیار: . - 0/859 در انتها امرار و معاش حاشیه نشین - های رودخانههای مطرح شده از عوامل افزایش آلودگیها مطرح شد - میانگین: 3/97 و انحراف معیار: . - 1/132
