بخشی از مقاله
بررسی آموزههای اسلامی در مشاوره
چکیده از گذشته بسیار دور، اظهار نظر و تحقیق درباره دین وجود داشته است. به طور کلی، این تحقیقات از
دو منظر صورت گرفته است: منظر درون دینی و منظر برون دینی که در منظر درونی محقق با توجه به منابع و متون دینی اصول اعتقادی و پایههای عقلی معارف دینی و احکام و قوانین آن را در جنبههای مختلف زندگی استخراج میکند و به کشف دین و محتوای آن نائل میشود و در مقایسه ادیان با یکدیگر، به اظهار نظر علمی درباره آنها میپردازد و از منظر بیرونی، محقق دین را به عنوان یک پدیده میشناسد و آثار و نقش آن را در زندگی مورد بررسی و نقد قرار میدهد. در هر دو صورت و با توجه به کنکاشهای به عمل آمده در بخش مشاوره و راهنمایی و هدایت جستن از افکار دیگران، آموزههای اسلامی نیز چون بخشهای دیگر وارد جریان تعلیم و تربیت شده است. در این مقاله ابتدا با بیان مقدماتی موضوع، اهداف تعلیم و تربیت در بعد مشاوره مورد کنکاش قرار گرفته است. سپس با بیان اهمیت مشاوره و هدفهای مشاوره در کلام معصومین به توضیح صفات و ویژگیهای مشاور نیز پرداخته شده است- در مبحث بعدی ضمن ذکر بررسی طرفین مشاوره در اسلام، به بیان وظایف مشاور از دیدگاه متون اسلامی و نظراتی در باب نظام مشاوره اسلامی پرداخته گردیده است. به همین ترتیب با بیان وظایف مشورت خواهان و حقوق متقابل مشاور و مراجع و نیز سازماندهی مشاوره از دیدگاه روایات، به فرآیند مشاوره از دیدگاه اسلامی و اهداف مشاوره از دیدگاه آموزههای اسلامی پرداخته شده و در پایان به موضوعات مشاورهای از دیدگاه قرآن پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: مشاوره، آموزههای اسلامی، مشاوره اسلامی، جایگاه مشورت
مقدمه بدیهی است که یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت اسلامی رشد و شکوفایی نیروهای عقلانی و معنوی در انسان اسـت زیـرا
لازم است به موازات پرورش نیروهای جسمانی، نیروی عقلی و فکری او هم پرورش یافته تا بتواند در هر دو جنبه به کمـال لایق خود برسد. همان گونه که دانشمندان تعلیم و تربیت گفتهاند و نیز فلاسفه هم بـر ایـن باورنـد ایـن اسـت کـه قـوای عقلایی و صفات انسانی در ابتدا به صورت بذری است که توسط آفریدگار دانا و توانا در باطن انسـان پاشـیده شـده اسـت و باید از راه تعلیم صحیح آنها شکوفا شود و از قوه به فعلیت برسد تا زمینه ترقی و تعالی برای انسان فراهم شـود و بـا اراده و اختیار انتخابگری خودش به کمال نهایی که عبارت است از مقام بلند قرب به خدا که هدف خلقت و آفرینش انسان بلکـه هدف آفرینش جهان است نائل گردد. در حقیقت مجموعه ی آموزش های الهی را می توان به عنوان مهارهـا و لگـام هـایی ذکر کرد که انسان را در مسیر رشد و کمال، تثبیت می کنند. نظریه ی اصلی در فرهنگ اسلامی ایـن اسـت کـه انسـان از طریق کنترل خویش و کاربرد آموزش های توحیدی، به زندگی سالم و رشد روانی دست می یابد.( حسینی، .(1387
از این رو دین اسلام که دین انسانساز است سعی فراوانی به عمل آورده و برای رشد و شـکوفایی قـوای عقلانـی او توسـط انبیا توصیههای فراوانی کرده و دستورات لازم را صـادر فرمـوده اسـت و بـا بیـان ارزش عقـل و اطاعـت و پیـروی از آن در احادیث و آیات قرآن عظمت آن را یاد آور شده است. و با واژههاییچون تعقل، تدبّر، تفهـیم و تفهّـم و یـا مداقـه و دقـت و اتقّان عمل و امثال اینها که هدف بالا بردن سطح اندیشه و تفکر در انسان است اهمیت رشد عقلانی انسـان را مـورد توجـه دقیق قرار میدهد. از روشهای بسیار مهم برای رشد و شکوفایی جنبههای عقلانـی در انسـان و رسـیدن بـه بلـوغ فکـری و اندیشه در اصل تربیتی و اجتماعی، مشاوره است که در صورت رعایت و عمل به آن دارای آثار و برکات فردی و اجتمـاعی و اقتصادی زیادی است و ترک آن نیز پیامدهای زیادی را به دنبال دارد. آیـات شـریفه قرآنـی و روایـات فراوانـی آن را مـورد تکمیل قرار میدهد و به عنوان یک موضوع شرعی به آن پرداخته است. در ارتباط با مشاوره بحثهای زیادی مطرح است و باید ابعاد آنها روشن شود. شاید بر پایه آنچه آمد، کسانی چون ارسطو، فارابی، بوعلی، مسکویه، خواجه نصیر، ابـن خلـدون و پارهای از تربیت پژوهان امروزین، تربیت را نیزفن خواندهاند. (رفیعی،(1388
اهمیت مشاوره
از یک سو در دنیای فعلی و به دنبال تحولاتی که در حوزه علوم انسانی و بخصوص در علوم تربیتی و روانشناسی پدید آمده است بحث مشاوره روز به روز از جایگاه و ارج بالاتری برخوردار شده و از سوی دیگـر در سـنت دیرپـای دینـی مـا و متـون ارزشمند اسلامی و دینی ما مشاوره به مفهوم عام آن جایگاه بسیار مهمی دارد.(جدول (1
بحث مشاوره از جمله بحثهای نوینی است که در علوم انسانی و روانشناسی و تعلیم و تربیت بصورت وسیع و گسترده به آن پرداختهاند و در متون اسلامی شاهد دستمایه و سرمایه بسیار ارزشمندی در زمینه مشاوره به ویـژه مبـانی و ارزشـهای آن هستیم و علاوه بر آن در سنت حوزههای دینی ما کاربرد مشاوره سنت دیرپا و قدیمی و بسیار مهم بوده است.
جدول -1 هدفهای مشورت و مشاوره در کلام معصومین
موضوع
اهمیت مشاوره
بهرهگیری از فکر دیگران
جلوگیری از سقوط در بدبختیها
آگاهی از احتمالات خطا و لغزشگاهها
جلوگیری از پشیمانی
آرامش روحی
دستیابی به واقعیت
دور اندیشی
توفیق الهی و خیر و برکت
برگزیدهای از کلام معصومین
مّاانّ االله و رسوله لغنیان عنها و لکن جعلها االله رحمه لامتی، فمن استشار هم لم یعدم رشداً و من ترکها لم یعدم غیّا. : به راستی خدا و رسولش از مشورت نمودن بینیازند و لیکن خدا آن را وسیله رحمت برای امت من قرار داد، زیرا کسی که مشورت کند به رشد و سعادت رسد و هر که آن را ترک کند گمراه گردد(.الدرّ المنثور: ج2، ص(90
ذوی العقول استضاء بانوار العقول. : کسی که با صاحبان خرد و اندیشه مشورند کند روشنایی می یابد به نور عقلها (غررالحکم-ح (8634
المستشیر علی طرف النجاح. : مشورت کننده به سمت نجات است.( غرر الحکم، ح (1217
من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء. : کسی که از اندیشههای مختلف استقبال کند، جاهای خطا را بشناسد.(نهج البلاغه-حکمت(170
المشاوره حصر من الندامه و امن من الملامه. : مشورت و مشاوره حصاری در برابرند امت و پشیمانی و ایمنی از سرزنش است.(نهج الفصاحه-حدیث
(3095
المشاوره راحه لک و تعب لغیرک.: مشورت کردن مایه راحتی و آرامش توست اگر چه برای دیگران مایه رنج است.(غررالحکم، ح (1858
المشوره تجلب لک صواب غیرک. : مشورت کردن رأی صائب و درست دیگری را به سوی تو میکشد.(غررالحکم، ح (10060
الخرم ان تستشیر ذالرأی و تطیع امره. : دور اندیشی این است که با کسی که دارای رأی و اندیشه است مشورت نمایی و از او پیروی کنی.( بحارالانوار، ج 75،ص (105
ان المشورت مبارکه. : همانا مشورت برکت و خیر است. ( تفسیر عیاشی /1
( 250
معصوم (ع)
رسول اکرم (ص)
علی (ع)
علی (ع)
علی (ع)
پیامبر (ص)
علی (ع)
علی (ع)
پیامبر (ص)
امام جواد(ع)
صفات و ویژگیهای مشاور:
در مشاوره انسان خصوصیترین مشکلات و رمز و رازهای زندگانی فردی، خانوادگی و اجتماعی خویش را به مشاور در میان میگذارد که گاهی حاضر نیست، نزدیکان خویش حتی پدر و مادر را در جریان بگـذارد، پـس مهمتـرین رکـن در مشـاوره انتخاب مشاوری واجد شرایط است، لذا در روایات معصومین تأکید زیادی بر مشورت با افرادی شده است که دارای صفات و ویژگیهای خاصی هستند که برخی از این صفات در جدول 2 آمده است.
از بررسی روایات به این نتیجه میرسیم که با همه اهمیتی که برای مشورت قائـل شـدهاند ولـی مشـاور بایـد صـلاحیت و اهلیت مشورت داشته باشد و با هر کسی نمیتوان مشورت نمود(جدول .(3 لذا در دعای روز پنجم ماه رمضان مـی فرمایـد: ارزقنی المشاوره مع اهل النصیحه، خدایا به من توفیق مشورت با اهل نصیحت را عطا و روزی فرما.
یا امام صادق میفرماید: »مثل المشورت مع اهلها مثل التفکر فی خلق: « مثل مشورت با اهلش مثل تفکر اسـت در خلقـت آسمان و زمین.( بحارالانوار، ج (72.100
وظیفه مشاور
مشاوره امری مهم و کاری تخصصی است و از عهده کسانی که دارای خصال و ویژگیهای لازم هستند و از علم و مهـارت و تجربه در کار مشاوره برخوردار هستند بر میآید، لذا در هر کجا که از مشاوره برای کمـک بـه مراجعـان اسـتفاده میشـود بایستی افرادی به کار مشاوره انتخاب و گمارده شوند که از صلاحیتهای یک مشاور و شرایط لازم برخوردار باشند.
فردی که دیگران او را در جهت رشد و صلاح خویش طرف مشورت قرار میدهند و به او اعتماد مینمایند او را محرم اسـرار خویش قرار داده و از او رهنمود میجوینـد. در جـدول 4 بـه برخـی وظـایف مشـاوران از دیـدگاه متـون اسـلامی و کـلام معصومین اشاره شده است.
جدول -4 بررسی وظایف مشاوران از دیدگاه متون اسلامی و کلام معصومین
موضوع کلام معصوم معصوم ملاحظات
خیانت ننمـودن من غش المسلمین فی مشوره فقد برئت منه. علی (ع) عواقب خیانت
در مشورت کسیکه در مشورت به مسلمانان خیانت کنـد مـن از او -1 عذاب الهی
بیزارم -2 تــدبیر، فکــر و اندیشــه از او
(دعای مکارم اخلاق-(565 گرفته میشود.
-3 ظلم و خیانت کرده
نهایــت دقــت و قال القمان لافیه: و اذا استشهدوک علی الحـق فاشـهد امــــــام
ابراز نظر درست لم و اجهد رأیک لهم اذا استشاروک. : و چون تو را بـه صــــادق
حق گواه گیرند، گواه ایشان باش، و اگر از تـو مشـورت (ع)
خواهنـــد بکـــوش تـــا نظـــر درســـت بـــه ایشـــان
بدهی.(بحارالنوار-جلد(13
دادن رأی لا تکونن اول مشیرو ایـاک و الـرأی الفطیـر: نخسـتین امــــــام
مشاور به طـرف رأی دهنــده مبــاش و از رأی ناپختــه بپرهیــز.الــدرّه( صــــادق
دارای ارزش الباهره : (31 (ع)
از پـــــــذیرش ازا استشار احدکم أخاه فلیشر علیه : هـر گـاه کسـی از رســـول
مراجعــه کننــده شما از برادرش مشـورت بخواهـد بایـد او را راهنمـایی گرامی
خودداری نکند. کند.( المشارق .(152 /1
نظراتی در باب مشاوره اسلامی
- در مورد نظام مشاوره اسلامی چند نظر وجود دارد:
الف) یک نظر آن است که نظام مشاوره اسلامی وجود دارد که باید آن را از متون کشف کنیم.
ب) اصلاً اسلام خود متکفل مبنای علمی مشاوره نیست ولی میتوان نظام مشاوره اسلامی را بـا توجـه بـه پـیش فرضـهای دینی تأسیس کرد.
- اسلام مکتب هدایت است و هدایت محور کار مشاوره است.
- دین در حوزه علوم انسانی پاسخگوی سؤالات است و روشهایی در حل معضلات و مشکلات دارد.
- موضوع اصلی در دین انسان است و حل مشکلات و رفع موانع و شکوفائی استعدادهای او و در مشاوره همین محور اصـلی است.
- اسلام معتقد است انسان دارای تمایل فطری و طبیعی، بعد اجتماعی و روحی است. این ابعـاد در گـرایش فـرد بـه تفکـر خاص در تعامل با انسانهای دیگر و تأثیر و تأثر از آنها، و در رشد و نحوه زندگی فردی مؤثر است.
-در مبانی نظری دیدگاههای کلاسیک اگر صحبت از انسان و روابطش است فقط رابطه خودش با خود و جامعـهاش مطـرح است ولی در اسلام بر آن رابطهاش با خدا مطرح است و حتی این بر روابط دیگر نیز سـایه افکنـده اسـت زیـرا اگـر خـدا را نشناسد خودش را هم نمیشناسد و نمیتواند روابطش را با خود او و جامعهاش نیز تنظیم کند.
- در مبانی مشاوره اسلامی مطرح است که انسان تمایل به خود شکوفایی دارد، زمینه تحقق آن در مشاوره است.
- در مبانی نظری در دیدگاههای روانکاوی کلاسیک سخن از اراده و اختیار انسان نیست ولی در اسلام هست. در جدول 5 از دیدگاه روایات به برخی وظایف مراجعه کنندگان مشاوره اشاره گردیده است.
جدول -5 وظایف مراجعه کنندگان و مشورت خواهان از دیدگاه روایات
عنوان وظیفه کلام معصوم معصوم ملاحظات
