بخشی از مقاله
بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان دهگلان
چکیده
اطلاعات افراد بومی درباره گیاهان، اساس تولید محصولات و داروهای طبیعی طبی جدید است و افراد سالخورده و مسن مناطق باستانی و قدیمی، دارای اطلاعاتی مفید درباره خواص دارویی این گیاهان هستند و با مرگ این افراد، بخش عظیمی از این دانش سنتی از بین میرود، بنابراین ثبت و ضبط این اطلاعات ضروری است. در این پژوهش یک ارزیابی اتنوبوتانیکی از 12 روستای شهرستان دهگلان در استان کردستان صورت پذیرفت. جمعآوری اطلاعات با استفاده از 120 پرسشنامه، پیمایشهای صحرایی، باورها، اطلاعات مردمی، خصوصأ مصاحبه با درمانگران محلی و افراد مسن انجام شد و اطلاعاتی نظیر نام محلی، خواص درمانی و اندام مورد استفاده گیاهان یاداشتبرداری و ثبت گردید. در این بررسی تعدد 106 گونه گیاهی توسط مردم بومی معرفی شدند. نتایج نشان داد که، گونههای دارای بیشترین فرآوانی به ترتیب شامل Asteraceae با 14 گونه، Fabaceae با 12 گونه، Apiaceae با 9 گونه و Brassicaceae با 8 گونه بود. بیشترین کاربرد گیاهان برای مردم محلی در بهبود بیماریهای گوارشی بود. بررسی بیشتر تنوع پوشش گیاهی بویژه گیاهان دارویی و اثرات درمانی هر یک از آنها توسط پژوهشگران و افراد مجرب میتواند به کشف بیشتر اثرات درمانی منجر شود و به دانش رسمی افزوده شود.
کلمات کلیدی: دانش بومی، گیاهان دارویی، دانش رسمی، شهرستان دهگلان
مقدمه
گیاه دارویی سه جنبه کاربردی دارد: طبی، ادویهای، عطری و برخی در آن واحد دو یا سه جنبه را دارند. ماده دارویی واقعی فقط طبی است (امیدبیگی، .(1384 مردم شناسی یا قوم شناسی شاخهای از انسان شناسی فرهنگی است. مردم شناسی در جستجوی این است که چگونه مردم امروز و گذشته نزدیک در عادات، آداب و رسوم فکری و عملکرد خود با یکدیگر متفاوت شدهاند و اینکه چگونه فرهنگهای گوناگون رشد یافته و تغییر میکنند (عسگریخوانقاه و همکاران، .(1378 ما امروزه در جوامع روستایی با تعداد معدودی از افراد مسن اعم از زن و مرد برخورد میکنیم که دارای تجربیات زیادی در زمینه استفاده از گیاهان بویژه گیاهان دارویی و طب سنتی هستند که به علت سن زیاد و تغییر تدریجی شرایط فرهنگی ممکن است نتوانند تجربیات خود را با نسلهای آینده انتقال دهند و یا اینکه در اثر فوت هر یک از آنها، کتابخانه عظیمی از دانش بومی استفاده ازگیاهان دارویی و طب سنتی را از دست بدهیم. این امر زوال و نابودی تدریجی دانش بومی را میرساند. پس باید در ثبت و ضبط آنها کوتاهی نکرده و بتوان از اینگونه افراد برای جمعآوری این گنجینه بزرگ نهایت بهره و استفاده را برد. بنابراین شناخت و ثبت دانش بومی در خصوص گونههای گوناگون گیاهی و ویژگیها و کاربردهای آنها در قسمتهای مختلف دنیا میتواند از به هدر رفتن دانشی که طی اعصار و قرون کسب شده جلوگیری کرد (شاهرخی، .(1382 بخش بسیار مهمی از منابع اطلاعاتگیری در یک مطالع اتنوبوتانی مربوط به دادههای بدست آمده از زندگی طبیعی مردم یک قوم (در مورد نگرش آنها به گیاهان) میباشد که بصورت معمول این دادهها در ذهن و زبان آن مردم ساختار روایی دارند (امیدی و همکاران، .(1391 دویس معتقد است که دانش بومی زمینههای مساعدی را برای توسعه فراهم میآورد، وی دانش بومی را به پرهای یک پرنده تشبیه میکند، یعنی از زمانی که پرنده پر درمیآورد پرواز را میآموزد (دویس، .(1993 دانش بومی بخشی از سرمایه هر قوم است که باورها، ارزشها و آگاهیهای محلی آنان را در برمیگیرد و حاصل قرنها آزمون و خطا در محیط طبیعی است، غالبأ به صورت شفاهی سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل میشود (عمادی، .(1378 دانش بومی از حوزه جغرافیایی خاص سرچشمه گرفته و به طور طبیعی تولید میشود و بر اساس کارایی و سازگاری با شرایط محیطی به نواحی مجاور و دوردست پخش و منتشر میگردد. هر چند که معرفت مردم روستایی بعد از تحولات شهرنشینی و رشد فزایندهی آن از طریق تزریق دانش حوزهی جغرافیایی خارج از روستا، تحت تأثیر قرار گرفته و سبب فزونی و یا اضمحلال آن گردیده باشد (ازکیا، .(1374 اصولأ توجه به دانش بومی با ظهور مفهوم توسعه انسانی پایدار همراه بوده است، که در آن مردم هم به عنوان "ابزار" و هم "هدف" سیاستهای اقتصادی و اجتماعی نگریسته میشود (امیری اردکانی و شاه ولی، .(1382 بخش اصلی و اساسی نظام هر کشور را باید دانش بومی آن کشور دانست. یادگیری دانش بومی و انجام پژوهشهایی در زمینه داشتهها و دانستههای جوامع محلی میتواند درک شرایط محلی را بهبود داده و زمینه مناسبی را برای فعالیتهای توسعه جوامع ایجاد نماید (شاهرودی و چیذری، .(1385 در شرایط کنونی که مصرف گیاهان دارویی به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و آمار ارائه شده از سوی کشورهای پیشرفته نیز مؤید این نکته است که درصد قابل توجهی از داروهای عرضه شده در این کشورها منشأ گیاهی دارند، پرورش و تولید گیاهان دارویی میتواند ضمن کمک به سلامت جامعه در پیشرفت اقتصادی نقش بسزایی داشته باشد (گویل و سینگ، .(2010 بنابراین، استفاده روز افزون از گیاهان دارویی به طرق مختلف و بهره-
مندی استان کرمانشاه از گونههای مختلف دارویی، اهمیت بررسی این دسته از گیاهان را روشن میسازد (نعمتی-پیکانی، .(1380
در چند سال اخیر پژوهشگران کشور مطالعاتی را در زمینه شناسایی، معرفی و نحوهی مصرف گیاهان دارویی و معطر مناطق مختلف انجام دادهاند که به برخی از آنها اشاره میگردد: در تحقیقی که در زمینه جمعآوری و بررسی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان انجام گرفت، نتایج نشان داد که تعدادی زیادی از این گیاهان در زمینه گوارشی و تنفسی مورد استفاده قرار میگرفتند و برخی از این گیاهان از ارزش اقتصادی بالایی برخوردارند (سجادی و همکاران، .(1390 در یک مطالع دیگر (ایران منش و همکاران، (1389 اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه سیستان مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که 30 گونه دارویی دارای بیشترین مصرف توسط مردم سیستان داند به طوری که مهمترین موارد مصرف شامل مدر، مقوی معده، التیام دهنده زخمها، ضد تب و درد میباشند. در مطالعه مقدماتی گونههای گیاهی دارویی شهرستان کازرون در استان فارس، 90 گونه به عنوان گیاه دارویی معرفی شدند که بیشترین گونهها متعلق به نعناعیان گزارش شد (دولتخواهی و همکاران، .(1389 در بررسی اتنوبوتانی و گیاهان مورد استفاده توسط مردم ترکمن در استان گلستان و خراسان در حدود 120 گونه گیاه دارویی معرفی شدند که به کاربردهای 83 گونه با بیش از 3 تکرار مصرف آنها تأکید شده است Ghorbani(، .)2005 در بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی استان کهکیلویه و بویر احمد در حدود 138 گونه گیاهی در قالب 52 تیره به طور سنتی معرفی شدند که بیشترین کاربرد به ترتیب در زمینه اختلالات گوارشی، متابولیکی و سیستم تنفسی گزارش شده است Mosadegh et al(، .(2012
هدف از این تحقیق شناسایی علمی و دقیق گونههای مختلف گیاهان دارویی و کاربرد محلی آنها در شهرستان دهگلان با تکیه بر دانش بومی مردم منطقه میباشد.
مواد و روشها
شهرستان دهگلان در 50 کیلومتری شرق شهر سنندج قرار دارد. این شهرستان در 1270 متری از سطح دریا بوده و دارای آبوهوای گرم و نیمهخشک است. متوسط بارندگی سالیانهی شهرستان حدود 385 میلیمتر است. مساحت این شهرستان 62700 هکتار است. این پژوهش در 12 روستای این شهرستان صورت پذیرفت. محدوده تحقیق بین عرضهای شمالی 34 درجه و 9 دقیقه تا 34 درجه و 57 دقیقه و بین طولهای شرقی 45 درجه و 44 دقیقه تا 46 درجه و 8 دقیقه واقع دارد (شکل .(1 مردم این منطقه به زبان کردی سخن میگویند. این بررسی با استفاده از پرسشنامه، پیمایش صحرایی، باورها، اطلاعات مردمی و مطالعات اسنادی صورت گرفته است (امیدی و همکاران، 1386؛ Hanazaki et al، 2006؛ Anand and Shrivastawa، 2004؛ Koduru، 2007 و Betti، .(2004
در این پژوهش برای تهیه اطلاعاتی در زمینه گیاهان دارویی، علاوه بر پرسشنامه، مصاحبه شخصی با گیاهشناسان سنتی، خصوصأ افراد مسن و مطلع که در روستا دارای اطلاعاتی در زمینه گیاهان دارویی بودند، کشاورزان، دامداران، مغازهداران و رانندگان با هدف شناسایی گونههای گیاهی دارویی مهم منطقه دهگلان و نحوه استفاده سنتی
مردم طرف مشورت قرار گرفتند. برای هر گونه گیاهی؛ نام علمی، نام فارسی یا محلی، اندام مورد استفاده و خاصیت درمانی رایج تدوین شد.
شکل :1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
نتایج
بهطور کلی در این بررسی، 106 گونه گیاه دارویی از منطقه مورد بررسی، جمعآوری گردید (جدول .(1 نتایج بیانگر این امر بود که گونههای دارای بیشترین فرآوانی به ترتیب شامل Asteraceae با 14 گونه، Fabaceae با 12 گونه، Apiaceae با 9 گونه و Brassicaceae با 8 گونه بود. گیاهان این تیرهها بیشتر توسط مردم محلی استفاده میشدند. بیشترین کاربرد این گیاهان برای مردم بومی منطقه، به درمان بیماریهای دستگاه گوارش بود. جزئیات بیشتر در جدول زیر آورده شده است.
