بخشی از مقاله
بررسی اقتصادي راهکارهاي مقابله با بحران آب با رویکرد آب مجازي (اقتصاد آب در کشاورزي ، شرب و صنعت)
چکیده
مدیریت صحیح و متناسب با منابع طبیعی موجود، ضرورتی مهم براي رسیدن به توسعه پایدار است. ایران به عنوان یک کشور داراي تنش آبی زیاد با سرانه مصرف آبی حدود دو برابر جهان است . مفهوم آب مجازي به عنوان یک ابزار اقتصادي توانمند براي تخفیف مشکلات مربوط به کمبود آب در سطح اقتصادهاي ملی مطرح گردید . آب مجازي آبی است که یک کالا و یا یک فرآورده طی فرایند تولید مصرف می کند تا به مرحله تکامل برسد. مبادله آب مجازي می تواند به عنوان ابزاري براي ارتقاء کارایی مصرف آب در سطح جهانی، دستیابی به امنیت آبی در مناطق داراي فقر آبی و برطرف کردن محدودیتهاي محیطی با تعیین محلهاي مناسب براي تولید، استفاده شود . از سوي دیگر افزایش تولید و صادرات محصولات پرمصرف آبی با بهره وري و ارزش اقتصادي کم در بازار بین المللی و وارد کردن محصولات کم مصرف سیاستی زیان آور براي آینده منابع آب و امنیت بلندمدت مواد غذایی در ایران خواهد بود. در این تحقیق با استفاده از آمارهاي سازمان جهانی غذا و انرژي مقدار مصرف آب مجازي و مبادلات آن در کشور از نظر تاثیر بر کمیت آب و از نظر اقتصادي بررسی شده و راهکارهایی براي بهبود وضعیت ارائه شده است.
کلمات کلیدي: آب مجازي، اقتصاد، صادرات،کشاورزي، واردات
مقدمه
مدیریت صحیح و متناسب با منابع طبیعی موجود ضرورتی مهم براي رسیدن به توسعه پایدار است. در میان همه منابع طبیعی، آب شیرین از اصلی ترین منابعی است که باید به آن اهمیت ویژه داد. بسیاري از کشورها به دلیل بهره برداري از آب فسیلی تجدید ناپذیر خود به منظور رفع فشار فوري ناشی از تنش آبی سبب تهی کردن ذخایر و منابع آب، تضعیف توسعه اقتصادي و کاهش امنیت بلند مدت غذایی خود شده اند (یانگ و همکاران، .(2002
کل آب موجود در زمین 1386 میلیون کیلومترمکعب است که حدود 1350970000 کیلومترمکعب آن آبهاي شور و 35030000 کیلومترمکعب آن آب شیرین است. به بیان دیگر 1338 میلیون کیلومترمکعب آب اقیانوسها، 12900 کیلومترمکعب آب اتمسفري، 11630000 کیلومترمکعب آبهاي سطحی، 23400000 کیلومترمکعب آب زیرزمینی 12870000) کیلومترمکعب آب زیرزمینی شور و 10530000 کیلومترمکعب آب زیرزمینی شیرین می باشد ) ، 24064000 کیلومترمکعب حجم یخچالها، 102500 کیلومترمکعب حجم دریاچه ها و 2120 کیلومترمکعب آب رودخانه ها می باشد. بنابراین کل آبهاي شیرین قابل دسترس 0/8 درصد از کل آب جهان است.
به دلیل پایین بودن ریزش هاي جوي و پراکنش نامناسب زمانی و مکانی آن در ایران، این کشور در زمره کشورهاي خشک و نیمه خشک جهان محسوب می شود. با وجود این شرایط رشد سریع جمعیت دهه هاي گذشته به همراه گسترش شهرنشینی باعث افزایش تقاضاي آب از منابع محدود کشور شده است. به طوري که در حال حاضر حدود 69 درصد کل آب تجدیدپذیر کشور مورد استفاده قرار می گیرد که در قیاس با سایر کشورهاي جهان بسیار زیاد به نظر می رسد. علاوه بر اینها فرایند تغییر اقلیم نیز باعث شده تا امروز تامین آب یکی از بزرگترین و مهم ترین چالشهاي پیش روي انسان باشد. به ویژه در مناطق خشک کمبود گسترده و شدید آب زندگی بسیاري را در معرض تهدیدات قرار داده و افزایش روزافزون جمعیت باعث حادتر شدن این مشکل شده است (نژاد شاملو و همکاران،.(1388
از آنجا که طبق آمارها بیشتر مصارف آب در بخش کشاورزي می باشد، اصطلاحی به عنوان آب مجازي تعریف می شود. اصطلاح آب مجازي1 اولین بار توسط پروفسور جان آنتونی آلن به منظور اشاره ﺑﻪ مقدار آب موجود و قابل دسترس در سیستم جهانی از طریق مبادله کالاهاي کشاورزي ارائه گردید (آلن، .(1997 بنا به تعریف آب مجازي به آبی گفته می شود که براي تولید کالا یا خدمات یا محصولاتی در یک کشور یا منطقه مصرف و آن کالا به مقصد دیگري یا کشور دیگري صادر می گردد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می باشد. صفت مجازي در این تعریف به این معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزي از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در ساخت محصول باقی خواهد ماند. بنابراین صفت مجازي به معناي غیرواقعی نیست بلکه آب مجازي آب کاملا واقعی است که با ورود کالا یا محصول به یک کشور در اصل به آن کشور صادر گردیده است.
مفهوم آب مجازي به عنوان یک ابزار اقتصادي توانمند براي تخفیف مشکلات مربوط به کمبود آب در سطح اقتصادهاي ملی مطرح گردید. بعدها تعدادي از محققان به طریق مشابه استدلال کردند که مناطق داراي کمبود آب می توانند با وارد کردن محصولاتی که داراي میزان آب مجازي بالایی هستند و صادر کردن محصولاتی که میزان آب مجازي بسیار کمی دارند به سطوح بالایی از کارایی مصرف آب در سطح جهانی دست یابند. بر این اساس کشورهاي وارد کننده علاوه بر کالاها آب مصرفی که براي تولید این محصولات از منابع داخلی مورد نیاز بوده است را ذخیره می نمایند (چاپاگین و همکاران، .(2005
هوکسترا و هانگ اظهار نمودند که کل مصرف آب در داخل یک کشور به تنهایی معیار درستی از برداشت واقعی آب آن کشور از منابع جهانی نیست. در واقع حجم آب مجازي وارداتی باید به کل مصرف آب داخلی افزوده شود و حجم آب مجازي صادر شده باید از حجم مصرف آب داخلی کم شود تا تصویر درستی از نیاز واقعی یک کشور به منابع آب جهانی ترسیم گردد. آنها مجموع واردات خالص آب مجازي و مصرف آب داخلی را تحت عنوان فوت پرینت آب یک کشور معرفی می کنند (هوکسترا و یانگ، .(2002 در حال حاضر فوت پرینت آب در ایران 1866 مترمکعب در سال بازاي هر نفر می باشد که %17/9 آن از کشور خارج می شود. فوت پرینت جهانی آب در دنیا 1385 مترمکعب در سال بازاي هر نفر می باشد.
مبادله آب مجازي داخل کشورها، بین کشورها و حتی قاره ها می تواند به عنوان ابزاري براي ارتقاء کارایی مصرف آب در سطح جهانی، دستیابی به امنیت آبی در مناطق داراي فقر آبی و برطرف کردن محدودیتهاي محیطی با تعیین محلهاي مناسب براي تولید، استفاده شود (تورتن، .(1999 با به حساب آوردن حجم آب مجازي مندرج در واردات مواد غذایی در کشورهاي دچار کمبود آب رابطه نزدیکی بین برخورداري از آب و وابستگی به واردات مواد غذایی آشکار می گردد. از این رو واردات مواد غذایی را می توان از شاخصهاي قوي در تعیین سطح کم آبی کشورها به حساب آورد (یانگ و همکاران، .(2002
.1 مواد و روش ها
در این تحقیق از آخرین آمارهاي اعلام شده در سال 2013 میلادي توسط سازمان جهانی غذا و کشاورزي (فائو) در سالهاي2007 تا 2011 میلادي معادل با 1385 تا 1390 شمسی استفاده شده است. بر این اساس میزان تولید هر محصول عمده، صادرات و واردات آن در طی 5 سال گردآوري و میانگین گرفته شد. میانگین هزینه اعلام شده براي هر بخش تولید، صادرات و واردات نیز که توسط سازمان فائو اعلام شده بود بر حسب دلار محاسبه گردید . نرخ تبدیل دلار به ریال مبلغ 26500 ریال بر اساس قیمت دلار در بودجه سال 1393 در نظر گرفته شده است. میزان مصرف آب براي واحد هر محصول بر اساس مطالعات قبلی انجام شده در نظر گرفته شد و براي کل محصولات تولیدي، صادراتی و وارداتی محاسبه شد سپس قیمت آن بر اساس قیمت تمام شده آب در حال حاضر به میزان 7000 ریال براي هر مترمکعب (اعلام شده توسط وزارت نیرو) تعیین شد . پس از محاسبه میزان آب مصرفی (آب مجازي) تولید، صادرات و واردات هر محصول، و محاسبه هزینه مربوط به آن با میانگین هزینه اعلام شده توسط سازمان فائو مقایسه و تحلیل گردید که در بخشهاي بعد ارایه شده است . در این تحقیق همچنین فوت پرینت آب و مبادلات آب مجازي ایران طی سالهاي 1996 تا 2005 میلادي مطابق با 1375 تا 1379 شمسی از گزارش یونسکو استخراج و استفاده شده است. میزان ذخیره منابع آبی با استفاده از تجارت محصولات کشاورزي از گزارش هوکسترا و مکونن در سال 1390) 2011 شمسی) استخراج شده است.
2. نتایج و بحث
.1,2 وضعیت آب در ایران و منطقه و جهان
سازمانهاي بین المللی و از جمله کمیسیون ملی توسعه پایدار به طور کلی و حسب گزارشها، ملل مختلف جهان را از نظر میزان منابع آب تجدیدشونده و تواناییهاي آن ها براي تجهیز منابع مالی به چهار دسته مشخص زیر تقسیم بندي کرده است:
*کشورهاي با درآمد سرانه بالا و تنش آبی کم *کشورهاي با درآمد سرانه بالا و تنش آبی زیاد *کشورهاي با درآمد سرانه کم و تنش آبی کم
کشورهاي با درآمد سرانه کم و تنش آبی زیاد
افزایش جمعیت از یک طرف و کاهش سرانه مصرف آب شیرین از طرف دیگر شرایطی را فراهم کرده است که منابع آب شیرین از یک منبع تجدیدشونده به یک منبع نیمه تجدیدشونده و میرا تبدیل شود.
میزان بارندگی در ایران 251 میلی متر، در آسیا 645 میلی متر و در کل دنیا 750 میلی متر است این در حالی است که سرانه مصرف روزانه آب شرب و بهداشتی در ایران 250 لیتر، در آسیا 278 لیتر و در جهان 130 لیتر می باشد. یعنی مصرف سرانه ایران تقریبا 2 برابر مصرف سرانه کل دنیا و میزان بارندگی آن یک سوم بارندگی جهان است. شکل 1 این مطلب را به وضوح نشان می دهد.
شکل-1 مقایسه میزان مصرف سرانه و بارندگی در جهان، آسیا و ایران
مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهاي ایران در حدود 142 متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهاي اروپایی پرآب ، مانند اتریش 108) مترمکعب درسال) و بلژیک 105) مترمکعب درسال) بیشتر است. میزان مصرف آب در ایران، آسیا و جهان بر اساس آمارهاي سازمان جهانی غذا و کشاورزي (فائو) در سال 2011
میلادي مطابق با 1390 شمسی در جدول 1 آمده است. بخش عمده مصرف آب در بخش کشاورزي می باشد.
جدول -1 میزان مصارف آب بر حسب درصد
بر اساس بررسیهاي به عمل آمده میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی ، کشاورزي و آشامیدنی) در حدود 562 مترمکعب براي هر نفر در سال است. متاسفانه این رقم در ایران با کمبود منابع آب، 1306 متر مکعب در سال است. این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی است.
.1 .1,2 وضعیت آب در ایران
ایران در قسمت خشک و نیمه خشک جهان واقع شده است. این کشور با میانگین منابع آب تجدیدپذیر معادل 130 میلیارد مترمکعب در سال از توزیع نامتوازن بارندگی برخوردار است. برخی محققان، ایران را کشوري به شمار آورده اند که بعد از سال 2000 میلادي وارد فهرست کشورهاي داراي کسري آب شده و تا سال 2030 منابع آب تجدیدپذیر کمتر از 1500 مترمکعب براي هر نفر در سال خواهد داشت (یانگ و همکاران، .(2002 سرانه آب شیرین در دسترس از سال 1375 به میزان 2110 مترمکعب، در سال 1380 معادل 1940 مترمکعب و در سالهاي 1385 و 1390 به ترتیب معادل 1820 و 1720 مترمکعب بوده است که روند کاهشی داشته است (فائو، .(2011 اسماکتین و همکاران تنش آبی را به صورت استفاده انسان از منابع آب تجدیدپذیربعد از کسر نیازهاي زیست محیطی از کل منابع آب تعریف می کنند . این محققان ایران را به عنوان یک کشور داراي تنش آبی زیاد معرفی می کنند (اسماکتین و همکاران، .(2004 آلکامو و ﻫﻤﮑﺎران دریافتند که براساس شاخص نسبت بحرانی شدن(CR) 2 یعنی میزان برداشت به میزان دسترسی به آب، ایران داراي CR بیشتر از 0/8 خواهد بود و در سال 2025 در گروه کشورهاي دچار تنش آبی شدید قرار خواهد گرفت (آلکامو و همکاران، .(2000
از آنجا که تولید مواد غذایی مورد نیاز مردم ایران صرفا تحت شرایط دیم کافی نیست، بیش از 90 درصد مواد خام کشاورزي از اراضی آبی ( فاریاب ) تولید می شود که منجر به برداشت مقدار قابل توجهی آب از منابع سطحی و زیرزمینی شده است. براي مثال پیش بینی شده براي تامین 100 میلیون تن مواد غذایی براي تغذیه جمعیت ایران در سال 1400 مصرف آب باید به 150 میلیارد مترمکعب برسد که 15 درصد بیشتر از کل منابع آب شیرین تجدیدپذیر بالقوه در کشور است (علیزاده و همکاران، (2005
جدول -2 مقدار استفاده از آب در ایران
.2,1,2وضعیت تولید، واردات و صادرات در بخش کشاورزي
کشور ایران با مساحت 174515 هزار هکتار مساحت، شامل حدود 48975 هزار هکتار زمین کشاورزي و 11075 هزار هکتار مناطق جنگلی و 162855 هزار هکتار زمینهاي بایر می باشد. به عبارت دیگر از کل مساحت ایران 6/8 درصد جنگلها، 11/93 درصد زمینهاي کشاورزي و 81/27 درصد را زمینهاي بایر تشکیل داده است (فائو، (2011
بخش کشاورزي نقش حیاتی در اقتصاد ملی ایران دارد؛ به طوریکه حدود %18 تولید ناخالص ملی، %25 اشتغال، تامین بیش از %85 غذاي جامعه، %25 صادرات غیر نفتی و %90 مواد اولیه مورد مصرف در صنعت را کشاورزي فراهم می نماید. از طرفی بخش عمده تجارت ایران را محصولات کشاورزي تشکیل می دهد.
میزان تجارت مواد غذایی و غیرغذایی و همچنین تجارت محصولات کشاورزي ایران بر اساس سازمان جهانی غذا و کشاورزي در شکل 2 نشان داده شده است.
شکل-2 الف) تجارت مواد غذایی و غیرغذایی ب) تجارت محصولات کشاورزي بر اساس آمارهاي فائو 1390
بیشترین سهم تجارت غذایی ایران را واردات آن داشته است. هر چند صادرات محصولات کشاورزي و غذایی ایران نیز چشمگیر است اما در مقابل صادرات نفتی رقم بسیار کمی جلوه می کند. اما در میان محصولات کشاورزي بیشترین سهم را در واردات غلات، لبنیات و تخم مرغ، گوشت و سایر غذاها داشته اند که در صادرات تنها لبنیات و تخم مرغ سهم بسیار بالایی داشته اند. تولیدات کشاورزي سهم بالایی را چه از نظر سرا نه و چه از نظر هزینه در کشور دارا می باشند به طوري که این روند طی سالهاي 1375 تا 1390 رشد داشته است. سرانه تولیدات کشاورزي در سالهاي 1380 تا 1385 رشد فزاینده اي داشته به طوري که از 87 تن بازاي هر نفر در روز با روند رشد 3/03 درصد به 101 تن بازاي هر نفر رسیده است. جدول 3 سرانه تولیدات کشاورزي و ارزش آن را در طی سالهاي 1375 تا 1390 نشان می دهد.
جدول-3 سرانه تولیدات کشاورزي و ارزش آن از سالهاي 1375 تا 1390 بر اساس آمارهاي فائو
در میان تولیدات کشاورزي گندم و غلات با مقادیر در صدر جدول تولید قرار دارند و دانه هاي روغنی با در میان محصولات عمده کمترین جایگاه را دارا می باشند. از سال 1380 تا 1385 تمام محصولات روند رشد افزایشی داشته اند در حالی که سال قبل و بعد این مقدار رو به کاهش گذاشته است.آمار سازمان جهانی فائو تا سال 2011 میلادي معادل سال 1390 شمسی که در سال 2013 میلادي منتشر شده است عمده محصولات تولیدي کشاورزي و تجارت عمده در این زمینه را به صورت جداول 4 و 5 ارائه می نماید.
جدول-4 میزان تولیدات کشاورزي برخی محصولات عمده ایران براساس آمارهاي فائو
جدول-5 میزان صادرات و واردات کشاورزي برخی محصولات عمده ایران بر اساس آمارهاي فائو
نوسانات شدید در تولید به دلیل عدم یکنواختی بارندگی یکی از مشخصه هاي بارز ایران می باشد که براي ثبات و امنیت غذایی کشور مضر هستند. با توجه به سهم بزرگی که ایران در واردات دارد، نوسانات شدید تولید که منجر به تشدید نوسانات در واردات می گردد، می تواند بر ثبات بازار جهانی مواد غذایی نیز تاثیر بگذارد (موسوي، .(2005
در ایران هرچند موفقیت در تولیدات داخلی غلات به ویژه در دهه گذشته چشمگیر
