مقاله بررسی جایگاه صنعت گردشگری در توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با رویکرد اقتصاد مقاومتی

بخشی از مقاله

بررسي جايگاه صنعت گردشگري در توسعه اقتصادي جمهوري اسلامي ايران با رويکرد اقتصاد مقاومتي
چکيده
استراتژي اقتصاد مقاومتي،تدبيري عقلايي و جهاد محور جهت کاهش فشارهاي اقتصادي در يک مقطع حساس ميباشدکه بر لزوم توسعه بخش هاي متنوع اقتصادي تاکيد داشته و عبور از بحران ودرنهايت حصول توسعه اقتصادي اصليترين هدف آن است . صنعت گردشگري به عنوان يکي از ارکان توسعه اقتصادي در عصر پسامدرن محسوب ميگرددکه نقش موثري در فرايند توسعه اقتصادي جوامع داردو يکي از مهمترين مولفه هاي اقتصادمقاومتي ميباشد.ايران با داشتن ظرفيت هاي بالقوه درزمينه گردشگري يکي از قطبهاي اصلي اين صنعت در جهان ميباشدکه با تقويت اين بخش ميتواند موجب کاهش وابستگي به نفت شده وضعيت اقتصادي خودرابه بهره گيري ازتوان هاي گردشگري با نگرش اقتصاد مقاومتي بهبود بخشيده وآينده آن را تضمين نمايد. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي و با بهره گيري از مطالعات کتابخانه اي در پي پاسخ به اين پرسش است که با توجه به شرايط اقتصادي جمهوري اسلامي ايران با وجود تهديدات و تحريم هاي متعدد و ضرورت اقتصاد مقاومتي، گردشگري چه نقشي در توسعه اقتصادي جمهوري اسلامي دارد؟ نتايج اين تحقيق بيانگر اين است که اقتصاد مقاومتي با تعريف الگوهاي مناسب و منطقي از توسعه اقتصادي، مطمئن ترين مسير توسعه اقتصادي جمهوري اسلامي ايران و گردشگري به عنوان صنعتي سود آور،مهمترين ابزار آن ميباشد که با شناخت کاستي هاي موجود اين بخش و رفع آنها در زمينه کاهش اثرات تحريم را فراهم مينمايد و جايگاه ويژه اي در روند توسعه اقتصادي جمهوري اسلامي دارد.
واژگان کليدي:توسعه اقتصادي،گردشگري،اقتصاد مقاومتي

1

مقدمه
اقتصاد مقاومتي(resistance economy)روشي براي مقابله با تحريم ها عليه يک منطقه يا کشور تحريم شده اسـت ،در شرايطي که صادرات و واردات ،هيچکـدام بـراي آن کشـور مجـاز نميباشـد.(www.wikipedia.org)فضـاي اقتصـادي ايران ،رويدادهاي ويژه و منحصر به فرداقتصادي را شاهد است که وقوع بعضـي از آنهـا تـاکنون در دنيـا سـابقه نداشـته است ،از اين رو،زماني که شرايط ويژه و بدون الگويي به وجود مي آيد،نو آوري و ايـده پـردازي از سويصـاحبنظران بـراي برطــــــــرف کــــــــردن چــــــــالش هــــــــاي اقتصــــــــادي ضــــــــرورت پيــــــــدا ميکنــــــــد.
(www.eghtesad_mighavemati.blogfa.com)تحريمهــاي گســترده ياقتصــادي،نفتي،مالي و بــانکي،دارويي و بهداشتي اساسي ترين چالش هاي است که اقتصاد ايران با آن روبه روست .ضعف اقتصاد ايران در وابستگي به اقتصاد تـک محصولي نفت ،راه حل تحريم نفتي را پيش پاي غرب قرار مي دهد.نفت که ميتوانست ابزار فشار ايران بر غرب باشـدامروز ابزار فشار غرب بر اقتصاد ايران شده است و اينجاست که جاي خالي اقتصاد مقاومتي حساس ميشود.اقتصاد مقـاومتي بـه دنبال پيش بيني مشکلات اين چنيني و ارائه ي راه حل لازم مي باشد و مقام معظم رهبري به درستي،کاهش وابسـتگي به صنعت نفت را يکي از الزامات اقتصاد مقاومتي بيان نمودندو توجه مسئولين و دستگاههاي به اين مسئله مهم ميتوانـد آينده اقتصادي مناسـبي را کـه چشـم انـداز بيسـت سـاله جمهـوري اسـلامي ايـران ترسـيم شـده اسـت را بـه ارمغـان بياورد.(www.asriran.com) در چنين شرايطي،گردشگري به عنوان يک فعاليت و يا صنعت بين رشته اي با اتکـا بـه فرهنگ غني و توانمندي ها يبالقوه باستاني و تاريخي،طبيعي و فرهنگي و...مي تواند عايدات قابـل تـوجهي را در زمينـه اقتصادي براي کشور به ارمغان آورد.به همين دليل است که تدوين استراتژي اقتصاد مقاومتي بايد گردشگري را به عنوان جزئي از اقتصاد قلمداد نمود(Persian.blog.ir.www )از آنجا که صنعت گردشگري اهميـت فراوانـي هـم در اقتصـاد ملي و هـم در اقتصـاد محلـي دارد،اقتصـادانان بـه دقـت ايـن صـنعت را مطالعـه کـرده اند.اقتصـاد دانـان مسـائلي چـون عرضه ،تقاضــا،تراز پرداخــت ها،تبــادل خارجي،اشــتغال ،هزينه ها،توسعه ،ضــرايب ،و ســاير عوامــل اقتصــادي را مطالعــه ميکنند.مطالعه گردشگري براين اساس از آن نظر مفيد است که چهارچوب مناسبي براي تحليل اين صنعت ،نقش آن در اقتصاد کشور و توسعه اقتصادي فراهم ميکند(حيدري،٣٧:١٣٨٩)ايران که داراي توانايي هايي بـالقوه عظيمـي در زمينـه هاي زيستمحيطي،تاريخي،ميراث فرهنگي و غيره است نميتواند و نبايد به دليل مسـائل سياسـي،خود را از ايـن جريـان اقتصادي دورنگه دارد و از سوي ديگر بازار بين المللي گردشگري نيز نميتواندازجاذبه هاي ايران بـراي گردشـگري چشـم
2

پوشيکند(www.tourimoham.com)گردشگري در ايران به عنوان يک صنعت از ظرفيت هـاي بسـيار بـالايي بـراي رشد و توسعه برخورداراست .براساس گزارش سازمان جهاني جهانگردي،ايران رتبه دهم جاذبـه هـاي باسـتاني و تـاريخي ورتبه پنجم جاذبه هاي طبيعي را درجهان داراست و يکياز امن ترين کشورهاي منطقه و جهـان از لحـاظ امنيـت بـراي گردشگران خارجي است .(www.beytoote.com) ايران ،کشوري که در ادبيات گردشـگري جهـان بـه عنـوان پرشـيا شناخته شده و همه جهانيان مايل به ديدن آن هستند جايگاه منحصربه فردي در نقشه گردشگري دنيا دارد.گنجينه هاي فرهنگي ـ اجتماعي آن که از طريق نمادهاي گردشگري به جهان معرفي شده اند،در واقع جاذبه هايي در سطح جهانياند.
تنوع طبيعي اين سرزمين از کوير پهن جنوب گرفته تا جنگلهاي سرسبز و انبوه درياي خزر،گردشـگران دور و نزديـک را به ديدن اين سرزمين دعوت و جذب مينمايد.در حال حاضر،ايران همزمان با تدوين وتکميل طرح جامع گردشگري خود در موقعيت مناسبي قرار گرفته است تا با انتخاب گزينه هاي مناسـب توسـعه ،به سـهم واقعـي خـود از بازارهـاي جهـاني گردشگري دست يابد.افزون براين حضور نسلهاي بعدي فعال در حوزه صنعت گردشگري ايران و مطالعات ايشان در زمينه توسعه وبرنامه ريزي اين صنعت ،بيانگر اين موضوع است که کشور ايـران درراه اتخـاذ نـوعي رويکـرد و نگـرش آگاهانـه بـه چرايي،چگونگي،مکان و زمان توسعه مناسب و پايدار صنعت گردشگري است ؛صنعتي کـه مـيتوانـد ايـران را در نيـل بـه اهداف توسعه محلي،منطقه اي و محلـي خـود يـاري دهد(حيـدري،٣:١٣٨٩)کـه در شـرايط تحـريم ،علاوه بـر خـروج از فشارههاي ناشي از آن ،موجب توسعه اقتصادي کشور فراهم آيد.
مباني نظري
گردشگري و انواع آن
گردشگري به علـت خصـلت بـين رشـته اي خـود قابليـت نگـرش هـاي متفـاوت را داراسـت و ايـن امـر سـبب ارائـه تعـاريف بسـياري از آن گرديـده اسـت . در فرهنـگ لغـت لانگمـن ٢، گردشـگري را بـه عنـوان مسـافرت بـراي تفـريح و سرگرمي و در فرهنگ لغـت وبسـتر٣، گردشـگري را بـه عنـوان سـفري کـه در آن مسـافر بـه مقصـدي رفتـه و سـپس به محل سـکونت خـود بـاز مـي گـردد، تعريـف کـرده انـد. (بمانيـان و محمـودي نـژاد،١٣٨٩ :٢٠)گردشـگري عبـارت اســت ازفعاليــت هــايافراديکــه بــراياســتراحت ،کارودلايل ديگربــه خــارج ازمحــيط ســکونت معمــول خــويش ســفر کرده ،حــداکثربراييــک ســال متــواليدرآنجــا اقامــت مــيکننــد.(پاپلي يــزدي و ســقايي،١٣:١٣٨٨) همچنــين گردشــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــگري مجموعپديــدههاوارتباطات ناشــيازکــنش متقابــل ميــان گردشگران ،ســرمايه ،دولت هــاوجوامع ميزبان ،دانشگاههاوســازمان هــايغيردولتي،درفرايندجــذب ،حمل ونقل ،پــذيراييوکنتــرل گردشــگران وديگــربازديــدگان اســت (٢٠٠٠٣.weaver)گ

ردشــگريفعــاليتيچندجانبــه بــوده واز آنجــا کــه در مراحــل مختلــف آن ازمبــدا تــا مقصــد،خدمات گونــاگوني در خواسـت و عرضـه ميشـوداز لحـاظ جغرافيـايي نيـز پيچيـده است (لومسـدن ،١٦:١٣٨٠)بعضـي از تعـاريف کوشـيده انـد هــم پوشــي عوامــل مختلــف را در توصــيف گردشــگري در نظــر بگيرند؛بــه گونــه اي کــه کولتنــدر تعريــف خــود بعــد فاصــله وجنبــه هــاي اقتصــادي را مــدنظر دارد.او گردشــگري را مســافرتي کوتــاه مــدت کــه از نقطــه اي شــروع ودرنهايــت بــه همــان نقطــه بــاز ميگــردد و درطــول مســافرت براســاس يــک برنامــه خــاص از مکانهــا و جاهــاي متعددديــدار ميشــود و مبــالغ زيــادي ارز کــه گردشــگران خــرج مــيکننــد،تعريف نمــوده اســت (١٩٨٩.٣، Miciel)گردشــگري انــواع مختلفــي داردوشــناخت انــواع گردشــگري بــراي برنامــه ريــزي درايــن عرصــه اهميــت اساســي دارد.دريــک تقســيم بندي،گردشــگري بــه ســه نــوع فرهنگي،طبيعــت گــردي و ماجراجويانــه تقســيم شــده اسـت کـه بطـور مختصـر از آن بـه عنـوان گردشـگريACEيـاد مـيشـود.(٢٠٠٠٣٣.fennel) بـه طـور کلـي جاذبـه هـاي گردشـگري را مـي تـوان بـه دو گـروه «جاذبـه هـاي طبيعـي و خـدادادي مهيـا» و جاذبـه هـاي انسـان سـاز يـا نامهيا تقسيم بندي نمـود. جاذبـه هـاي طبيعـي شـامل : چشـم انـدازها، آب و هـوا، فضـاي سـبز، جنگـل هـا، سـواحل ، کوهستان ، يا حيات وحش و... است . )www.tourimoham.com)
انواع جاذبه هاي گردشگري
به طور کلي جاذبه هاي گردشگري را مي توان به دو گروه «جاذبه هاي طبيعي و خدادادي مهيا» و جاذبه هاي انسان ساز يا نامهيا تقسيم بندي نمود. جاذبه هاي طبيعي شامل : چشم اندازها، آب و هوا، فضاي سبز، جنگل ها، سواحل ، کوهستان ، يا حيات وحش و... است . در عوض جاذبه هاي دست ساز محصول تاريخ و فرهنگ بشري و يا جاذبه هاي مصنوعي از قبيل پارک هاي موضوعي، باغ وحش و مجموعه هاي تفريحي (ورزشگاه ها، سالن هاي تئاتر، سينما، شهربازي...) هستند. (رنجبريان ، زادي، ١٣٨٨: ١٠٧)در نوعي ديگر جاذبه ها مي توانند اصلي و فرعي هم باشند مثل دريا و ساحل به عنوان يک جاذبه ي اصلي و ايجاد هتل هاي مجلل و مکان هاي تفريحي، جاذبه هاي فرعي آن محسوب مي شود.
توسعه اقتصادي
توسعه اقتصادي عبارتست از رشد همراه با افزايش ظرفيت هاي توليدي اعم از ظرفيت هاي فيزيکي, انساني و اجتماعي. در توسعه اقتصادي, رشد کمي توليد حاصل خواهد شد اما در کنار آن نهادهاي اجتماعي نيز متحول خواهند شد، نگرش ها تغيير خواهد کرد، توان بهره برداري از منابع موجود به صورت مستمر و پويا افزايش يافته و هر روز نوآوري جديدي انجام خواهد شد. بعلاوه ميتوان گفت ترکيب توليد و سهم نسبي نهاده ها نيز در فرآيند توليد تغيير ميکند. توسعه امري فراگير در جامعه است و نميتواند تنها در يک بخش از آن اتفاق بيفتد. توسعه , حد و مرز و سقف مشخصي ندارد بلکه
4

بدليل وابستگي آن به انسان ،پديده اي کيفي است (برخلاف رشد اقتصادي که کاملاً کمي است ) که هيچ محدوديتي نداردتوسعه اقتصادي دو هدف اصلي دارد: اول , افزايش ثروت و رفاه مردم جامعه (و ريشه کني فقر) و دوم ، ايجاد اشتغال که هر دوي اين اهداف در راستاي عدالت اجتماعي است . نگاه به توسعه اقتصادي در کشورهاي پيشرفته و کشورهاي توسعه نيافته متفاوت است . در کشورهاي توسعه يافته ،هدف اصلي افزايش رفاه و امکانات مردم است در حاليکه در کشورهاي عقب مانده ، بيشتر ريشه کني فقر و افزايش عدالت اجتماعي مدنظر است (www.seemorgh.com)
رابطه گردشگري و توسعه اقتصادي
تنـوع بخشـي بـه اقتصـاد،بالابردن شـاخص هـاي توسـعه انساني،مشـکلات ناشـي از صـنعتي شـدن و آلـودگي بـيش از استانداردشــهرها بــه ويــژه شــهرهاي بزرگ ،افــزايش بهــره وري و کارآمــدي نيــروي انساني،اشــتغال زايي،تعامــل فرهنـگ هـا و گفتمـان هـا و حفـظ محـيط زيسـت و در مجمـوع توسـعه پايـدار از دغدغـه هـايي اسـت کـه جهـان امـروز بـا آن روبروسـت و هريـک از کشـورها در هـر سـطحي از توسـعه در تـلاش هسـتند کـه پاسـخ لازم بـه دغدغـه هــاي مــذکور رابيابنــد.دراين ميــان کشــورهايي کــه تنــوع بخشــي اقتصــاد روي آورده انــد و مــيخواهنــد خــود را از اقتصادتک پايه اي برهانند در جسـتجوي شـناخت مزيـت هـا و يـا خلـق جديـد مزيـت هـا هسـتند.يکي از ايـن مزيـت هــا گردشــگري اســت کــه اغلــب کشــورها بــه ويــژه کشــورهايي کــه بــه لحــاظ موقعيــت مکــاني از ايــن مزيــت برخوردارهستند،آن رادر برنامـه هـايتوسـعه ملـيخودگنجانـده انـدتاازايـن طريـق بتواننـد،فراينـدتوسـعه اقتصـادي خـودرا تکامــل بخشــند(لي،٢:١٣٧٨)صــنعت گردشــگري يکــي از بزرگتــرين و پربــازده تــرين فعاليــت هــاي اقتصــادي در دنيااسـت کـه بـالاترين ميـزان ارزش افـزوده راايجـادميکنـدوبطورمسـتقيم وغيرمستقيم ،سـاير فعاليـت هـاي اقتصـادي فرهنگــي را تحــت تــاثير قــرار ميدهد.گردشــگري يکــي از منــابع عمــده درآمــد زايــي و ايجــاد اشــتغال در جهــان بـه شــــــمار مــــــيآيــــــد بطوريکــــــه بســــــياري ازآن بــــــه عنــــــوان صــــــنعت اول دنيــــــا يــــــاد ميکنــد(.www.tourimoham.com)گردشــگري بــه عنــوان صــنعت بــدون دود،منبــع درآمــد سرشــار در تجــارت جهــاني و عنصــر مهمــي در بهبــود و تنظــيم موازنــه بازرگــاني و تــراز پرداخــت هــاي بســياري از کشــور هــا شــده است ،رشــد قابــل توجــه و چشــمگير گردشــگري نشــان دهنــده اهميــت فــراوان اقتصــادي و اجتمــاعي ايــن پديــده است .گردشگري در توليد ناخالص ملي نقـش مهمـي ايفـا مـيکنـد،تراز پرداخـت هـا کـه نشـان دهنـده معـاملات بـين المللي هـر کشـوري اسـت رامتـوازن ميسـازد،لوئيس ترنـر گردشـگري را اميـد بخـش تـرين و پيچيـده تـرين صـنعتي مي داند کـه جهـان سـوم بـا آن روبـه روسـت و معتقـد اسـت گردشـگري بيشـترين قابليـت را بـراي جانشـيني ديگـر صــنايع درآمــدزا دارد(لــي،١:١٣٧٨)توســعه گردشــگري موجــب رونــق اقتصــادي و کــاهش فقــر ميشــود و همچنــين تــاثير بــه ســزايي در افــزايش درآمــد و کــاهش بيکــاري و نتيجــه افــزايش رفــاه اجتمــاعي دارد.ايجــاد فرصــت هــاي شـغلي جديـد،ارزآوري ، ارتقـاي سـطح زنـدگي مردم ،فـروش خـدمات از جملـه مزايـاي مسـتقيم حاصـل از جهـانگردي
5

اســـت و مزايـــاي غيـــر مســـتقيم جهـــانگردي مـــي تـــوان از فعاليـــت هـــاي ساختماني،صـــنايع دســـتي هنري،کشاورزي،خدمات ،توســعه و بهبــودتجهيزات زيربنــايي ماننــد جــاده هــا و سيســتم هــاي حمــل و نقــل نــام برد(الواني،١٢٣:١٣٨٥ ) اقتصاد مقاومتي
اقتصاد مقاومتي به معني تشخيص حوزه هاي فشار و متعاقباً تلاش براي کنترل و بي اثر کردن آن تاثير ها ميباشد ودرشرايط آرماني تبديل چنين فشارهايي به فرصت است (www. wikipedia.org)اقتصاد مقاومتي کاهش وابستگي ها و تاکيد روي مزيت هاي توليد داخل و تلاش براي خوداتکايي مي باشد.منظور از اقتصاد مقاومتي واقعي،يک اقتصاد مقاومتي فعال و پوياست نه يک اقتصاد منفعل وبسته ،چنانکه مقاومت براي دفع موانع پيشرفت و کوشش در مسير حرکت و پيشرفت تعريف ميشود.در واقع هدف در اقتصاد مقاومتي آن است که بر فشارها و ضربه هاياقتصادي از سوي نيرو هاي متخاصم که سد راه پيشرفت جامعه است ،غلبه کرد.
(www.eghtesad_moghavemati.blogfa.com)
الزامات اقتصاد مقاومتي
تمامي مکاتب اقتصادي و مذاهب مختلف براين باورند که رفتار انسان عقلايي است و اغلب اقدامات خود را براساس به حداکثر رساندن سود و مطلوبيت خويش تنظيم مينمايد.در نتيجه ،تحقق هيچ برنامه اقتصادي بدون همراهي مردم امکان پذير نيست .يعني مهمترين رکن اقتصاد مقاوتي مردم هستند. برخي از محورهاي اصلي الزامات اقتصاد مقاومتي در بيانات
مقام معظم رهبري بدين صورت آمده است :
ـ وجود عزم ملي اراده راسخ در عبور از تحريم ها و تنگناهاي اقتصادي
ـايجاد شرکت هاي دانش بنيان به عنوان يکي از موثرترين مولفه هاي اقتصادي ـاصلاح الگوي مصرف و مديريت مصرف و جلوگيري از اسراف و تبذير ـ کاهش وابستگي به صنعت نفت ـ مردمي کردن اقتصاد
ـ استفاده از توليدات داخلي توسط دولت و نهادهاي حاکميتي و آحاد مردم و پرهيز از مصرف کالاي خارجي
6