بخشی از مقاله
بررسی برنامه ریزی کالبدی معماری مدارس ابتدایی، نمونه موردی دبستان معینی بوشهر
چکیده
مدارس ابتدایی به عنوان اولین فضای آموزشی دانش آموزان ، نقش اساسی در ساختار اجتماعی، فرهنگی جامعه ایفاء می نمایند.وویژگیهای معماری این واحدها از عوامل مهم وتائیر گذار بر موفقعیت نظام آموزشی وپرورشی است و بایستی دارای برتامه ریزی کالبدی استانداردی باشند.ازطرفی به دلیل حادثه خیز بودن استان بوشهر،در این چستار سعی شده با هدف بهسازی کالبدی مراکزآموزشی که مهم ترین آنها مدارس ابتدایی می باشند وبا فرض مرجع بودن برنامه ریزی کالبدی استاندارد ایران درمورد مراکز آموزشی به مقایسه فضای دبستان معینی بوشهر پرداخته می شود. نتایج تحقیق قابل تعمیم با نمونه های دیگر نیزمی باشد راهکارهای ارائه شده ازنتایج تحقیق در مورد برنامه ریزی کالبدی دبستان معینی پیشنهادی جهت استاندارد سازی دبستان های قدیمی بوشهر می باشد. روش کتابخانهای برای بیان ضوابط و مقایسه ای-کیفی وروش میدانی جهت بیان واقعیت ها میباشد .
واژگان کلیدی: برنامه ریزی کالبدی، مدارس ابتدایی، معماری، آموزش، بوشهر
مقدمه
ساختمان مدرسه و محیط های آموزشی در واقع بسترکالبدی رشد فکری سرمایه های انسانی یک کشور بوده است.عدم کارایی آن باعث کاهش در بهره وری وکارایی نیروهای انسانی در بخش آموزش و یادگیری به عنوان زیربنایی ترین بخش در توسعه و رشد کشور میشود.درتحقیقحاضرخصوصیات معماری ساختمان دبستان مدرسه معینی ازجنبه های کیفیت فضایی،امنیت فضایی،راحتی فضاهای مدرسه و آسایش محیطی با خواسته ها و انتظارات کاربران و عملکرد ساختمان موجود با کاربری های آموزشی مورد ارزیابی قرارگرفته است ،بازخورد ها جهت اصلاح نواقص شناسایی شود واز نتایج در ساختمانهای آتی بهره برداری شود نتایج بدست آمده تیم طراحی و تصمیم گیری را به انجام تغییرات واصلاحات راهنمایی کرده و الزاماتی در اختیارطراحان برای طرح های آتی قرار می دهد. بدون انجام فرایندهای نامبرده،اشتباهات در آینده تکرارشده ودر نتیجه عدم کارایی ساختمان ها و اتلاف منابع انسانی ومالی را سبب می شود که خود عقب افتادگی یک جامعه را موجب می شود(نگارنده).
بیان مساله
فضاهای آموزشی به عنوان یکی از مهم ترین فضاهای شهری باید مورد توجه قرارگیرند زیرا برای کودکان اولین محیطی که مقررات درآن اعمال می شود مدرسه است.بنابراین ایجاد محیطی آرام موجب جلب دانش آموزان در مدرسه علاوه بر آموزش درارتقای سلامت روانی آنان می شود.مقاله حاضر برآن است که با توجه به برنامه ریزی وضوابط کاربری موجود در طراحی فضاهای آموزشی مدارس ابتدایی را بررسی کند(نگارنده).
ضرورت انتخاب موضوع
مدارس به عنوان حریم های عملکردی فرهنگی،اجتماعی وآموزشی قابلیت انعطاف پذیری است.مدارس به عنوان عملکردهای فرهنگی، اجتماعی وآموزشی بایستی برنامه ریزی کالبدی داشته باشند که قابلیت انعطاف پذیری را در زمانهای مختلف برای تربیت وتعلیم نسل های جدید داشته باشد(نگارنده).
اهداف تحقیق
.1بررسی فضای کالبدی معماری مدرسه
.2سازمان دهی فضایی مدرسه
بیان فرضیه وسوال تحقیق
بنا بر مسئله بیان شده، فرضیه در ارتباط بابرنامه کالبدی استانداردایران بعنوان مرجع ومبنا می باشد، که جهت تعمیم دادن وانعطاف پذیری برنامه کالبدی برای طراحی مدرسه مدرن مناسب باشد . سوال اینست که آیا می توان جنبه های کیفی ،امنیتی،راحتی وآسایش محیطی برای کاربران مدارس ابتدایی را با برنامه ریزی کالبدی هموارساخت؟
فضاهای آموزشی
فضاهای آموزشی،ابتدا باید ازلحاظ فیزیکی مطلوب باشد،فضاهای با کیفیت فیزیکی مطلوب به فضاهایی اطلاق می شود که در طراحی آن ها،استانداردشاخصهایی ازقبیل هوای سالم ،دمای مناسب ،رطوبت کافی ،نور ،صوت ،دید و منظر مناسب،کارایی انرژی و دسترسی ها و ارتباطات رعایت شده باشد (اکبری،.(1372
تقسیم بندی فضاهای آموزشی مدارس ابتدایی
به طور کلی ،فضاهای آموزشی و مدارس ابتدایی ،در دو گروه فضاهای مسقف یابسته و فضاهای باز به شرح زیر تقسیم شده اند.فضاهای مسقف یا بسته :فضاهای تدریس شامل کلاسهای نظری وکلاسهای تجربی .فضاهای پرورشی شامل نمازخانه ،سالن چندمنظوره(اجتماعات،سخنرانی،امتحانات،نمایش و فیلم و ورزش)،سالن ورزش،کتابخانه ،اتاق مربی پرورشی واتاق مشاوره).فضاهای رفاهی وخدماتی شامل موتورخانه (در مدارس شهری) ،انباراصلی وانیار وسایل نظافت ،سرویس های بهداشتی کارکناندرداخل-ساختمان و دانش آموزان،سرایداری ،بوفه ، اتاق تغذیه و آبدارخانه. فضاهای اداری اتاق مدیر،معاونان،دفترداران،بایگانی وآموزگاران.فضاهای ارتباطی شامل راه روها وپله ها. فضاهای باز شامل محل تجمع وصف،فضای سبز،زمین های ورزشی وراه های ارتباطی می باشند.تنظیم عرصه ها،حریم های عملکردی وفرهنگی در مدارس ،ایجاد قابلیت انعطاف پذیری در مدارس، تراکم جمعیت مدرسه ،کلاس درس وطراحی فضاهای ارتباطی برنامه ریزی کالبدی معماری دبستان معینی پیشنهادی جهت استاندارد سازی دبستان های قدیمی بوشهر باشند(فرزین،.(1387
ویژگی های طراحی کالبدی مدارس ابتدایی
اولین گام در طراحی فضای کالبدی مدارس توجه به معماری آن است واستفاده آن در مدارس ابتدایی مورد توجه قرار گیرد.با توجه به مدارس معدودی مدرسه وجود داشته ولی همین تعداد معدود داری هویت بوده است(مفیدی،.(1386محلی که برای مدرسه طراحی می شودباید درفاصله وموقعیت مناسبی نسبت به مراکز جمعیتی ونواحی مسکونی آموزشی قرارداشته باشد.در ارتباط با چگونگی ویژگی های سطوح وابعاد ظاهری کلاس،به طور کلی می توان گفت دیوارهای کلاس خشک ،بدون درز صاف وحداقل تا ارتفاع 1,5مترقابل شستشو وترجیحا باشد.کف کلاس باید قابل شستشو،مسطح وبدون درزباشدولغزنده ومرطوب نباشد.رنگ آمیزی کلاس باید از رنگ های آرام بخش استفاده کرد (فسا شکوه،.(1341برای هردانش آموز،1,5متر مربع زمین،و5,5متر مکعب هوا لازم است.به عبارت دیگر،برای یک کلاس 30نفره،ابعاد اتاق بایدطول 8متر و عرض 6تا 7متروارتفاع 4مترباشد.فضای لازم هر دانش آموز،نباید از 4,5مترمکعب و ارتفاع 3مترکمترباشد.بنابراین ،در انتخاب مکان برای کلاس،باید حجم کلاس وتعداد دانش آموزان رامدنظر قرار داد(سلطان منش،.(1364
سازماندهی فضایی مدرسه
سازماندهی یعنی ضمن حفظ ونگهداری بافت موجود با حداقل هزینه وکمترین تخریب،وناموزونی ونارسایی موجود را برطرف کرد.سازماندهی فضایی با نگرش توسعه ای با در نظر گرفتن کل پارامتر های تاثیر گذاردرخصوص تطبیق فضاهای گذشته بانیازهای امروز،با تعیین این که کجا وچگونه منابع موجود برای دست یابی حداکثر کارایی ومطلوبیت سرمایه گذاری شوند،ارتباط دارد(اطهاری،.(1376در برخی از کلاس ها صندلی ها دور میز چیده میشوند،ومیز معلم در حاشیه قرار می گیرد.این نوع آرایش در کلاس های علوم تجربی به کار گرفته می شود.اگرامکانات کلاس به صورتی باشد که آرایش نیمکت هایدانش آموزان به شکل دایره یا Uسازماندهی شود،دانش آموزان میتوانند با یکدیگر و با معلم ارتباط متقابل برقرارکنند.محوطه مدارس بایدبه گونهای طراحی شودکه علاوه برایجاد شور،نشاط وعلاقه فضایی برای بازی کودکان باشد،به خصوص در زندگی شهری امروزکه فضای خانه کوچک وبسته است،کودک باید بتوانددر مدرسه فرصت تخلیه ی انرژی خود داشته باشد(همان).
تنظیم عرصه ها وحریم های عملکردی وفرهنگی
تنظیم عرصه ها ،وحریم های عملکردی و مدارس ابتدایی باید به گونه ای باشد،که باعث آرامش دانش آموزان شود وبه شادابی فضای مدرسه کمک کند.علاوه براین به این نکات توجه کرد: درنظر گرفتن فضای بازی مناسب برای کودکان، محرم سازی برای مدارس دخترانه، استفاده از درختان ودرخچه هایی که با اقلیم وآب وهوای هرمنطقه سازگاری داشته باشد.(مفیدی،(1386
ایجاد قابلیت انعطاف پذیری در مدارس
مهم ترین خاصیت کلاس ،خاصیت انعطاف پذیری آن است. درواقع کلاس درس باید با توجه به تغییر عملکردها تغییر یابد.صندلی ها وفضای کارراحت، می تواند شرایط انعطاف پذیری بیشتر برای معلم ودانش آموز فراهم سازد.مطالعات انجام شده در زمینه انعطاف پذیری نشان میدهد، وقتی کلاس درس با انعطافپذیری برای نیاز دورهی تحصیلی طراحی شودند،درک و فهم را در دانش آموزان افزایش می دهد و سبب بروز خلاقیت و ابتکار در آنها می شوند.هم چنین با تغییر هدف ها وروش های آموزشی، باید تغییرات مناسبی در فضای آموزشی پیش بینی شود(زمانی ونصر،.(1383
تراکم جمعیت وکلاس درس
ظرفیت مکانی به عنوان یک عامل اساسی تعیین کننده سطوح آموزشی خواهد بود.ابعاد واندازه این سطوح باید جوابگوی جمعیت دانش آموزان استفاده کننده از واحد آموزشی باشد.(قاضی زاده .(1370برای بررسی ظرفیت مدارس،از شاخص سرانه های آموزشی فضای باز،فضای خالی مدرسه که فاقد هرگونه بناست استفاده می شود.استاندارد کلی در کشور های توسعه یافته برای فضای باز 10الی 22مترمربع است.در ایران سرانه فضای باز 7الی 15 مترمربع وسرانه کلاس درس بیش از دو مترمربع برای هر دانش آموز است که به دلیل نوع آموزش ،برای مقاطع وسطوح مختلف متفاوت است(حبیبی ،.(1378
طراحی فضاهای ارتباطی
راهرو ها باید بگونه ای طراحی شود که علاوه بر ویژگی ارتباطی ،اتفاق خاص در آن رخ دهد واحساس ا شتیاق برای ادامه حرکت وراهنمایی برای یافتن به نقطه ی مورد نظر را دارا باشد.برای رسیدن به این منظور،علاوه برآن می توان از رنگ و فرم استفاده کرد،می توان از نور نیز بهره گرفت.تمام راه پله ها و پلکانی هایی که در راه خروج واقع می شوند،چه در داخل وچه در خارج بنا،باید با این ضوابط مطابقت داشته باشد (مفیدی،.(1386
تنظیم شرایط محیطی مدرسه
برای دست یابی به مطلوبیت کافی ،لازم است تا ویژگی های هریک از عناصر تاٍثیرگذاردر سامان بخشی مراکز خدمات رسان مانند سازگاری ومطلوبیت ،به طور دقیق مورد بررسی قرارگیرد تا کیفیت آن فعالیت روشن شود.یونسکودر سال 1365سازگاری را به معنای هماهنگی وهم خوانی تعریف کرد.در این بحث منظور ،هم خوانی بین فعالیت ها شهری از یک سو وهماهنگی بین فرم و عملکرد واحد آموزشی ازسوی دیگر است .همچنین در سال 1374،یونسکو مطلوبیت فضای آموزشی را در گرو شناخت نوع فعالیت ،عملکرد نیازمندی ها و واکنش هایی دانست که کاربری آموزشی با دیگر کاربری ها پدید می آورد.در بیان مطلوبیت مکان استقرار واحد آموزشی، عواملی چون شرایط محیطی،شعاع دسترسی،نیاز های آموزشی وغیره،معیارهای تفضیلی برای مکان مناسب واحد آموزشی محسوب می شوند(شجاعی،.(1381
معیارهای مکان یابی مدرسه
معیارهای عمومی مکانیابی سازگاری
مطابق این معیارکاربری های سازگار باید دور از هم وکاربری های مکمل در کنار هم مکان یابی شوند.جدول شماره((1
آسایش
کاربری های متفاوت باید از نظر فاصله،زمان وسهولت دسترسی مکانیابی شوند.
کارایی
درمکانیابی واختصاص مکانی به فعالیت خاص ،اختصاصی بودن وبهره وری آن باید مورد مطالعه قرار گیرد.
مطلوبیت
در مکانیابی فعالیت ها ،باید مطلوبیت از نظر چشم انداز،عوامل طبیعی وغیره...مدنظر قرارگیرند.
سلامتی
دراختصاص زمین به فعالیت خاص برای تامین سلامتی وداشتن شهری سالم ،باید به تراکم ،استانداردهای سرانه مسائل زیست محیطی ،میراث فرهنگی وآلودگی ها وغیره توجه شود.
ایمنی
در مکانیابی کاربری ها باید امنیت وتامین جان ومال مردم ومنابع عمومی در مقابل حوادث طبیعی وغیر طبیعی مورد توجه قرار گیرد(پورمحمد ،(1382
معرفی نمونه موردی دبستان دخترانه معینی
دبستان دخترانه معینی در خیابان سنگی نبش خیابان مبارزان واقع شده است یکی از مدارس با قدمت بیش از شصت ویک سال سابقه فعالیت آموزشی است. درسال های اخیر کاملا بازسازی شده ، این مدرسه در دوطبقه با 17کلاس درسی که دانش آموزان در دوشیفت (صبح وعصر)مشغول به آموزش می باشند.تعداد کل دانش آموزان دوشیفت 1097نفر می باشد. شکل شماره (1)
دسترسی ها
دیستان دارای دو دسترسی،که دسترسی اصلی به سمت خیابان سنگی ودسترسی درجه دو به خیابان مبارزان می باشد.همانطور که از عکس بالا ودیاگرام دسترسی ها مشخص می شود ضمن داشتن دسترسی سواره ،در مسیر پر ازدحام وخطرناک برای تردد دانش آموزان قرار داردومطلوب اینکه دسترسی اصلی از سمت خیابان مبارزان که جز دسترسی درجه دو میباشد باشد طراحی شده بود.شکل شماره((2
بررسی استاندارد های فضاهای آموزشی ابتدایی و مقایسه با نمونه موردی ( دبستان معینی)
دوره تحصیلی 6ساله ا ی که دانش آموزان از سن 6 سالگی به آن وارد شده وپس ازطی نمودن 6پایه تحصیلی،پس از موفقیت در امتحانات گواهینامه پایان دوره ابتدائی را دریافت می نمایند.
خلاصه اطلاعات فضای بسته - ابتدایی
