بخشی از مقاله
خلاصه
امروزه بهدلیل قرارگیری اکثر شهرهای ما بر روی گسلهای مستعد از یک طرف و ضعف نظام برنامهریزیشهری از طرف دیگر به شدت در معرض خطرات زلزله و آسیبهای ناشی از آن قرار دارند. اگرچه محققان تاکنون این مهم را در بافتهای مسألهدار و فرسوده شهری متناوبا مورد بحث و بررسی قرار دادهاند، اما اینگونه بهنظر میرسد که بافتهای برنامهریزیشده شهری که قدمت آنها به دهههای اخیر برمیگردد به دلیل عدم توجه به اصول کاربریزمین و عدم نظارت ساختاریافته بر روی ساختوساز در این نواحی نیز از خطرات و آسیبهای ناشی از زلزله در امان نیستند.
لذا مطالعه حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش تحقیق کمی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، ابتدا معیارها و شاخصهای اثرگذار بر آسیبپذیری لرزهای بافتهای شهری را شناسایی نماید و سپس با جمعآوری دادههای آنها به شیوه اسنادی، به تحلیل آنها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - و سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در محله استاد یوسفی مشهد که یکی از محلههای برنامهریزیشده هست، بپردازد.
نتایج بررسیها نشان میدهند که آسیب پذیری محله مطالعاتی در سطح متوسط رو به بالا بوده به طوریکه حدود 56 درصد از مساحت کل محله در دسته خطرپذیری متوسط و بالا قرار دارد. از دیگر یافته ها میتوان گفت، اگرچه بافتهای برنامهریزی شده در بسیاری از شاخصهای کالبدی مثل عمر ابنیه، کیفیت بنا و ... وضعیت مناسبی بهلحاظ خطرپذیری دارند ولی به سبب وجود تراکم بالای جمعیت و کاربریهای آسیبرسان و ... دارای آسبپذیرینسبتاً قابل توجهی هستند که بایستی در توسعه های جدید شهری مدنظر مدیران و توسعه دهندگان شهری قرار گیرد.
.1 مقدمه
گسترش شهرنشینی در دوران معاصر و پیدایش کلانشهرها به عنوان مکان های تجمع انبوه مردم و انباشت متراکم سرمایه ها و دارایی ها از طرفی و در معرض مخاطرات بالقوه ی طبیعی و مصنوع بودن اکثر آنها از طرف دیگر، توجهات بسیاری را در سال های اخیر، در میان برنامه ریزان، دولت ها و ملت ها به موضوع خطرپذیری و مدیریت آن جلب نموده است
در این میان زلزله به عنوان یکی از مهمترین ناملایمات طبیعی زمین، همواره در مدت زمان کوتاهی، خسارات غیرقابل جبرانی را به پیکره سکونتگاه های بشری وارد ساخته است .[2] برای کاهش آسیب های بالقوه زلزله احتمالی، لازم به تشریح مخاطرات لرزه ای مختلف در شهرهاست و در سال های اخیر، آسیب پذیری شهری به ویژه در کلان شهرها کانون توجه برنامه ریزان شهری بوده است
کاهش آسیب پذیری جوامع شهری در برابر زلزله زمانی به وقوع خواهد پیوست که ایمنی در برابر زلزله در تمام سطوح برنامه ریزی مدنظر قرار گیرد، که در میان تمامی سطوح، سطح میانی برنامه ریزی کالبدی - شهرسازی - یکی از کارآمدترین سطوح برنامه ریزی برای کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله است .از اینرو برنامه ریزی کاربری زمین در فرم ابزار غیرسازه ای کاهش خطرها، در کاهش آسیب پذیری محیط انسان ساخت به ویژه در برابر خطرهای لرزه ای شناخته شده و به عنوان یکی از مهمترین ابزارها و در عین حال اهداف برنامه ریزی شهری جایگاهی حیاتی در تحقق مخاطره نگری در فرآیند توسعه ی شهری داشته و مطالعه و تجربه برای بهبود روش ها و فرآیندهای تحقق آن، مسئله ی مهم و اولویت مندی برای جوامع شهری است.
این مهم به ویژه در بافت های جدید و برنامه ریزی شده شهری دارای اهمیت دوچندان می باشد چرا که این مناطق طبق اصول شهرسازی و برنامه ریزی شهری شکل گرفته و افزایش مطلوبیت سکونت در آنها سبب افزایش جمعیت آنها طی سالهای اخیر شده است و لذا هرگونه کم توجهی پیرامون خطر پذیری لرزه ای آنها از طریق برنامه ریزی کاربری زمین، افزایش خسارات جانی و مالی هنگام وقوع بحران زلزله را سبب می شود.
کشور ایران به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه و در معرض معرض یکی از مخرب ترین و در عین حال غیرقابل پیش بینی ترین پدیده های طبیعی یعنی زلزله، ولی بدون هیچ گونه برنامه ریزی و اقدام لازم، در طی دهه های گذشته همواره در زمینه بروز بلایای طبیعی از جمله زلزله، دوره ای بسیار پر هیاهو و سخت را پشت سر گذاشته است.
زمین لرزههای بوئین زهرا 1341 - ه.ش - ، طبس 1347 - ه.ش - ، رودبار و منجیل 1369 - ه.ش - و بم 1382 - ه.ش - ، بیانگر واقعیت تلخ آسیب پذیری کشور ما از زلزله و عدم آمادگی شهرهای ما برای مواجه با آن است. در کشور ما از یک طرف علیرغم وجود پژوهشهای مختلف در زمینههای فنی، سازه و مدیریت امداد و نجات، نقش شهرسازی در کاهش آسیبهای مذکور کمتر در نظر گرفته شده است و از طرف دیگر مطالعات انجام شده بیشتر بافتهای فرسوده و مسألهدار شهری را ملاک پژوهش خود قرار دادهاند
این در حالی است که ضمن اهمیت اصول شهرسازی در کاهش آسیبهای ناشی از زلزله اینگونه به نظر میرسد که بهدلیل عدم وجود نظام برنامهریزیشهری ساختارمند و نظارت ضعیف بر ساختوساز و تخصیص کاربری زمین بافتهای برنامهریزی شده نیز از آسیبهای ناشی از زلزله در امان نباشند. در نتیجه، مطالعه حاضر درصدد است تا میزان آسیبپذیری بافتهای برنامهریزیشده شهری را با تأکید بر روی اصول کاربری زمین در شهر مشهد که از جمله شهرهای زلزلهخیز ایران است و در اوایل سال 1396 نیز در معرض زلزلههایی قرار گرفته است و از طرفی توسعه های جدید و برنامه ریزی شده بسیاری طی سالهای اخیر به واسطه گسترش جمعیت و مهاجرت در خود دیده است، را مورد مطالعه بررسی قرار دهد.
کلانشهر مشهد مشابه بسیاری از شهرهای کشورمان از نظر لرزه خیزی در منطقه خراسان با پتانسیل بالای خطر قرار گرفته است. بدینمنظور پس از شناسایی معیارها و شاخصهای مرتبط با کاربری زمین از میان منابع و مطالعات انجام شده؛ محله استاد یوسفی مشهد بهعنوان یکی از محلههاینسبتاً تازهساز شهر که با توجه به اطلاعات مستخرج از طرح جامع - سال - 1388 در پهنه خطر نسبی بسیار زیاد واقع شده و از تراکم جمعیتی بالا و امکانات امدادی ناکافی نیز برخوردار هست، برای بررسی موضوع انتخاب شده است.
لذا سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که خطرپذیری محله استادیوسفی مشهد بهعنوان یک بافت برنامهریزی شده در برابر زلزله براساس معیارهای کاربری زمین تا چه میزان است و اینکه کدام یک ازشاخصهای آسیبپذیری بافتهای برنامهریزیشده شهری بیشتر تحت تأثیر قرار دادهاند؟
به این ترتیب در این تحقیق به نقش کاربری زمین در کاهش اثرات زلزله بر اساس تجربیات شهرهای زلزلهزده لار، سلماس، طبس، منجیل، لوشات، رودبار و بم پرداخته شده و رابطه کاربریزمین شهری با میزان آسیبپذیری ناشی از زلزله از بافتهای برنامهریزی شده به عنوان یکی از سیاستهای کاهش آسیبپذیری مدنظر قرار میگیرد.
.2 پیشینه نظری و مبانی نظری
از جمله تحقیقات انجام شده داخلی در زمینه آسیب پذیری در برابر زلزله، میتوان به مقاله "آسیب شناسی و پهنه بندی لرزه ای بافت شهری - مطالعه موردی : شهرک ولیعصر تبریز - " اشاره کرد. این مقاله می کوشد، با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از هشت شاخص - فاصله از گسل، کیفیت بنا، تراکم ساختمانی، تراکم جمعیت، درجه محصوریت، کاربری زمین، سطح سرویس ترافیک و فاصله از مراکز درمانی - سطوح و پهنه های آسیب پذیری لرزه ای را در بافت شهرک ولیعصر تبریز شناسایی نماید. نتایج تحقیق نشان می دهد درصد بالایی - حدود 60 درصد - از شهرک در پهنه آسیب پذیری زیاد قرار دارد
در مقاله "تحلیل شاخص های آسیب پذیری در بافت های فرسوده شهری با رویکرد مدیریت بحران زلزله - مطالعه موردی: محله سیروس تهران - "، بر نقش موثر شاخص های برنامه ریزی شهری در کنار شاخص های سازه ای برای مقابله با زلزله تاکید می شود. نتایج نشان می دهد وسعت و پوشش جمعیتی نقاط با آسیب پذیری بالا و بسیار بالا بیشتر است و در کل، محدوده با توجه به همه عوامل مورد تحلیل، در برابر زلزله بسیار آسیب پذیر است .[7] در عرصه بین المللی و مطالعات انجام شده در دیگر کشورها نیز می توان به برنامه های سازمان ملل و موسسات بین المللی و منطقه ای اشاره نمود.
از جمله این موارد می توان به کتاب راهنمای ارتقاء استفاده از اطلاعات مخاطرات طبیعی در برنامه ریزی کاربری زمین اشاره کرد. اهداف اصلی این کتاب راهنما عبارتند از: بهبود درک و آشنایی کشورهای عضو از نقش برنامه ریزی کاربری زمین در کاهش خطرات مخاطرات طبیعی، پررنگ کردن اهمیت تلفیق اطلاعات مخاطرات طبیعی در برنامه ریزی کاربری زمین و نحوه بهره گیری از این اطلاعات در برنامه ریزی کاربری زمین، ارائه نمونه هایی موفق از کشورهای عضو و ... اشاره کرد
از پژوهش های دیگر انجام شده در سطح جهان می توان به کار گالدروسی و منونی در سال 2015، تحت عنوان بهبود نقش برنامه ریزی شهری برای کاهش مخاطرات موجود و آینده اشاره کرد که بر اساس خروجی سه پروژه تحقیقاتی اروپایی تهیه شده است. در این تحقیق، تلاش شده است تا یک فرایندی مشخص و روشن از ارزیابی مولفه های تاثیرگذار مخاطرات طبیعی در برنامه ریزی کاربری زمین ارائه شود تا مدیران شهری بتوانند ارزیابی مناسبی از وضع موجود کاربری ها در برابر مخاطرات طبیعی داشته باشند
همانطور که مشخص است تاکنون اسیب پذیری لرزه ای در بافت های برنامه ریزی شده که طبق اصول و ضوابط شهرسازی شکل گرفته اند، مورد بررسی قرار نگرفته است و مطالعه حاضر برای اولین بار سعی در تحلیل اسیب پذیری لرزه ای بافت های برنامه ریزی شده براساس معیارهای کاربری زمین دارد که در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است.
پیش از ورود به ادبیات مرتبط با کاربری زمین و تأثیر آن در کاهش خطرپذیری بافتهای شهری در برابر زلزله در این بخش بهصورت مختصر همانطور که در جدول 1 نشان داده شده است برای فهم هرچه بهتر موضوع و محققین به تعریف تعدادی از واژههای کلیدی در تحقیق حاضر پرداخته شده است.
