بخشی از مقاله
بررسی تاثیرات فرهنگی انقلاب بر طراحی تمبرهای سه دهه نخست انقلاب اسلامی در ایران
چکیده:
تمبر کوچکترین اوراق بهادار و سفیر فرهنگی کوچکی است که بدون گذرنامه از مرزها میگذرد، در نتیجه تصاویر روی تمبرها، همواره دیدگاههای رسمی حکومتها را در عرصههای اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان میکنند و از این لحاظ طراحی تمبرها برای شیر و خورشید یا تصویر شاه، تنها تصاویر موجود بر روی تمبرها بود و فقط این دو تصویر، نماد ایران به شمار میآمدند. در دوره پهلوی، تمبرهای فراوانی با موضوعات نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پرشیا به ایران، ورزشهای باستانی و بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی به چاپ رسیدند. اما بارزترین ویژگی تمبرهای این دوره، اختصاص داشتن انها به تصاویر شاه و خانواده سلطنتی او بود. اما با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ماه سال ۱۳۵۷، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. تصاویری از قیام مردم، وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، جنگ تحمیلی، شهادت، زن در جامعه، امام خمینی و نمادهای فرهنگ ایرانی، بر تمبرهای این دوره ترسیم شد که بیانگر تأثیرات فرهنگی الگوها و ارزش های انقلاب اسلامی بر این عرصه میباشد. روش تحقیق بر مبنای شیوهٔ اجرا در این مقاله، روش توصیفی - تاریخی و شیوهٔ جمع آوری اطلاعات، کتابخانهای بود و در آن سعی شد پس از اشارهای به تاریخچه پیدایش تمبر و نحوهٔ ورود آن به کشور ایران، به بررسی موضوعات و نقوش تمبرهای ایران، با تاکید بر تمبرهای سه دههٔ پس از انقلاب اسلامی ایران، پرداخته شود.
مقدمه
تمبر پستی مدرکی چاپی است که نشان دهندهٔ پیش پرداخت مبلغی برای خدمات پستی است و معمولاً به صورت کاغذی کوچک و چهارگوش تهیه میشود که در چهار سوی ان، کاغذ حالت دندانه دارد و در پشت ان چسبی مالیده شده که با برخورد آب خاصیت چسبندگی پیدا می کند. چسباندن تمبر به یک نامه یا بستهٔ پستی نشان دهندهٔ این است که فرستنده، مبلغ لازم برای ارسالی محموله را به طور کامل یا بخشی از آن را پرداخته است. در صورتی که ارزش تمبر الصاقی کمتر از بهای خدمات پستی مربوطه باشد گفته میشود که محموله «کسر تمبر» دارد. در برخی از کشورها، برای اخذ هزینه های کسر تمبر، تمبری ویژه به نام تمبر تاکسی تهیه میکنند تا پس از اخذ مبلغ کسر تمبر از گیرنده، آن را روی نامه الصاق نمایند. (هاجری، ۱۳۷۵، ۳۷۴)
از زمانهای بسیار دور که انسان ها زندگی اجتماعی را قبول کرده و به تشکیل یک نوع زندگی دسته جمعی موفق شدند، احتیاج به برقراری ارتباط بین قبایل دور از هم، اصلی ترین مسئلة آن جوامع بود. قبل از ایجاد نوعی خط که
بتواند پیغام کتبی باشد، افرادی بودند که پیغامها را به صورت شفاهی از محلی به محلی دیگر میرساندند. این افراد با استفاده از وسیلهای شبیه به نوعی سیم که به چوبی بسته و به آن گره میزدند آنرا به خود بسته و حرکت مینمودند. با دست زدن به این گرهها که مانند دانههای تسبیح بود، پیغام را به یاد آورده و مرور میکردند. در هندوستان افراد پیغامرسان را به نام داک میخواندند. این افراد چون در شب از میان جنگل عبور میکردند، به دور گردن خود جهت ترساندن حیوانات جنگلی زنگ میاویختند. داریوش پادشاه بزرگ هخامنشی، چابک سواران دولتی را تربیت کرده بود که نوشتههای دولتی را ایستگاه به ایستگاه برده و به چاپار بعدی می رساندند، به این ترتیب و به وسیلهٔ این چابک سواران، همیشه از اخبار دورترین نقاط کشور مطلع می شد. جمله معروف او که: نه برف و باران نه گرما نه تاريکی شب نمی تواند پیک های تندرو را از حرکت باز دارد هنوز هم در بالای سر در ساختمان ادارهٔ پست شهر نیویورک به چشم میخورد. بالاخره در سال ۱۸۳۷، سیر رونال هیلی مطالعات بسیاری در مورد نحوهٔ دریافت کرایهٔ پستی نمود. فکر استفاده از تمبر برای اخذ کرایه پست از فرستنده نامه و اصولاً چاپ اولین تمبر پست از طرف سیر رونالد هیل بود که بلافاصله جنبه جهانی گرفت و کشورها یکی پس از دیگری اقدام به چاپ تمبر نمودند و در فاصله ده سالی، ۲۵ دوک نشین، ایالت و بعضی کشورهای بزرگ منتشر نمودند و به این ترتیب، اولین تمبر پستی جهان در انگلستان و معروف به پنی سیاه" در تاریخ ۶ می ۱۸۴۰ منتشر شد. ارسال نامه بین کشورها و تحویل و پرداخت کرایه پستی مرسولات، مشکلاتی را به وجود اورد. دکتر هاینریش فن اشتفان "رئیس پست امپراطوری آلمان، تشکیل اتحادیه پستی جهان را پیشنهاد نمود. توافق های انجام شده بین بسیاری از کشورها در زمینههای پستی، اندک اندک موجب تشکیل اتحادیهٔ پستی جهانی در سال ۱۸۷۴ میلادی گردید. علامت اختصاری این اتحادیه UPU است. (همان، ۱۳۷۵، ۳۵۸) و مرکز آن در شهر برن در کشور سویسی است. مسائلی مربوط به پست و نحوه کار ادارات پست کشورها، تنظیم قوانین و مقررات در این اتحادیه، بررسی و تصمیمات متخذہ کہ با تصویب نمایندگان عضو این اتحادیه بوده به کشورهای عضو ابلاغ میشود. اما نخستین آشنایی ایرانیان با چاپ تمبر، پس از گذشت شانزده سال از تاریخ نشر اولین تمبر جهان و فراگیر شدن آن در اروپا با مسافرت ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ اتفاق افتاد. وی پس از بازگشت به کشور، به فکر چاپ تمبر ایرانی افتاد. به نقل از فرح بخش در سال ۱۲۸۲ قمری برابر با ۱۳۴۴ شمسی و ۱۸۶۵ میلادی، هیئتی از ایران رهسپار پاریس شد تا برای مطالعه و سفارش تمبر با وزارت پست و تلگراف فرانسه وارد مذاکره شود. با ورود این هیئت به پاریس، شخصی به نام ریستر که از مقصود دولت ایران و هیئت اعزامی اطلاع پیدا کرده بود، کلیشهای برای تمبر ایران تهیه نموده و نمونههایی با ان چاپ کرد و به نظر نام بردگان رسانید. شکل این نمونه عبارت بود از شیری خوابیده که خورشیدی از پشت آن نمایان بود. این نقش در یک بیضی قرار داشت و در زیر بیضی و در قاب دور نقشی تمبر، حروف اول نام ریستر به صورت وارونه دیده میشد. ریستر پس از گذشت ۶ ماه و عدم دریافت جواب از تهران، مستقیما وارد مذاکره شد و نامه ای به مقامات پست نوشت ولی دولت ایران، ضمن ارسال نامهای، شدیداً به عمل چاپ تمبر بدون اجازه وی، اعتراضی و کلیشهها به او مسترد گردید. (فرح بخش، ۷،۱۳۵۴) ریستر، این نمونه ها را چندی بعد، در نمایشگاه هنری که در سال ۱۸۶۶ میلادی در پاریس دایر شده بود به معرض نمایشی و فروش گذاشت. (عبدلی فرد،43.1375)
پس از چندی، مقامات ایرانی با نمونه تمبرهای شخصی دیگری به نام آلبرت بار با طرح شیر و خورشید موافقت کردند، اما استفاده از تمبر به سبب بی سروسامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در سال ۱۲۸۵، از روی کلیشههای بار، تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه ها قرارگرفت. از این تمبرها که به «سری باقری» معروف بود، تا ۱۲۹۶ استفاده شد. وجه تسمیه باقری برای این سری تمبرها معلوم نیست ولی طبق نظر دکتر ضیاءالدین هاجری، در کتاب تمبر جام جهان نما آمده است: واژهٔ Barre. در زبان فرانسوی به صورت باق تلفظ میشود، زیرا حرف (ر)، در زبان فرانسوی برابر با صدای (ق) است. بنابراین آن را (باق) تلفظ کرده اند و ایرانیان (ر)، دوم را به صورت (ر) بیان داشته و لذا شده است: و یا پسوند نسبی به آن داده اند یا )چ ( آخر را به صورت (ی) خوانده اند. در مجموع شده است (باقری)، (هاجری، ۱۳۷۵، ۳۶۰)
در سال ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزاعلیخان امین الدوله، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیه نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات ... موافق قانون مخصوصی باید به مهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد. با توجه به اینکه انتشار تمبر در انحصار دولت بود، پیامها و تصاویر روی تمبر، دیدگاههای رسمی حکومت را در عرصههای اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می کرد. در دوره قاجار، نقش شیروخورشید یا تصویر شاه تنها تصویر حاکم بر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار میامدند. در سال ۱۳۲۶، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادی ستان زد. در ۱۳۲۷، در پی نهضت مردم لار، به رهبری سید عبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت پست ملت اسلام به چاپ رسید. در شوال ۱۳۳۳، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، روی تمبرهای اداره پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگاستان)خورد که نشانه تسلط انگلستان بر آنجا بود.
در سال ۱۳۳۵، در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی مهر ملت کازرون زدند. انتشار تمبری با عنوان «پست انقلابیهای ایران گیلان ۲۵ ثور ۱۲۹۹ معادل ۱۳۳۸
میرزا کوچک خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد. علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت پست دولت جمهوری شوروی ایران درست کردند که روی پاکتهای رسیده مهر «سانسور جمهوری طلبان غرب ۱۳۰۳) روی تمبر های بسته های پستی همدان و سنندج و قزوین و اراک، بیانگر تمایلات جمهوری خواهانه حاکمان غرب کشور بود. پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبانماه ۱۳۰۴. ۱۹۲۵) روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر میشد یا تصاویری از برنامههای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی. در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزشهای باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا. بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاصی داشتن انها به تصاویر شاه و خانوادهٔ سلطنتی او بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرهاست. تمبرهای ایران از نظر سیر تحول تاریخی آن ها، در سه دوره قابل بحث و بررسی میباشند. دورهٔ نخست، از سال ۱۲۸۵، یعنی سلطنت ناصرالدین شاه تا دوران حکومت احمد شاه قاجار را شامل می شود، دورهٔ دوم از سال ۱۳۰۴، سلطنت رضا شاه تا محمد رضاشاه پهلوی را در بر میگیرد (که ذکر آنها در سطور پیشین به اختصار رفت) و دوره سوم که در این مقاله بیشتر به ان خواهیم پرداخت، از سال ۱۳۵۸می باشد که مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران است .
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن ماه 1357 و مسلط شدن دو ایدئولوژی جمهوریت و اسلامی بودن بر حکومت ایران، ارزش های جدید جایگزین ارزش های سابق شده و تصاویر تمبرها را به کلی دگرگون ساخت. این جا به جاییي ارزشی ها، به مانند کتابی تاریخی، در نقوش تمبرهای این دوران به وضوح قابل مشاهده است. در ادامهٔ بحث به تمبرهای سه دههٔ نخست پس از انقلاب و نقش تأثیرات فرھنگی انقلاب بر روی طراحی تمبرھای این دورہ میپردازیم. لازم به توضیح است که تصاویر این تمبرها از وبلاگ گالری تمبر ایران اخذ شده است.
نخستین تمبرهای پس از انقلاب، که در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم را بر خود داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر این تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می کرد.(شکل ۱) برخی ، تمبرهای) منتشر شده در سال ۱۳۵۹ به بزرگداشت شهید مطهری ،علی شریعتی و ایت الله طالقانی .پیشگامان انقلاب اسلامی اختصاص داشت.شکل 2
برخی دیگر از تمبر های منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده اند.مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در 29 اسفند 1358.شکل 3 .
یکی دیگر از تحولات مهم نقوش تمبرهای پس از انقلاب، تغییر یافتن نقش مایهٔ تمبرهای این دوران است که در دوران قاجار، تصویر شیر و خورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود، در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «پست جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.
پس از انقلاب به جای تمبرهای ویژه جشن های ۲۵۰۰ ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبتهای مذهبی چاپ شد. تمبرهای ویژهٔ هفته وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسید. (شکل ۴)
نقوش تمبرهای دوران پس از انقلاب، محدود به مرزهای داخلی کشور نشده و از اخبار کشورهای دیگر، به
خصوصی کشورهایی که ارزش های مشترکی با اهداف انقلاب اسلامی ایران دارند نیز خبر میدهد. حمایت از جنبشی های اسلامی دیگر کشورها، همچون انتفاضه فلسطین و قیام مردم افغانستان، در این میان جایگاهی خاصی دارند. (شکلی ۵)
شکل ۵ حمایت از جنبشهای اسلامی دیگر کشورها، همچون انتفاضه فلسطلین و قیام مردم افغانستان
بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت، به صورت گوناگون تصویر شده است؛ از جمله تمبرهای بزرگداشت
پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضتهای اسلامی سایر کشورها، (شکل ۶)
جنگ تحمیلی و دفاع مقدس و پیامدهای آن نیزموضوع بسیاری از این تمبرهاست. برخی از این تمبرها
رویدادهای مهم جنگ تحمیلی ایران و عراق را بازگو میکنند. (شکلی ۷)
با شکل ۷ جنگ تحمیلی و دفاع مقدس موضوع دیگری از تمبرهای پس از انقلاب است
.
موضوع مهم دیگری که نقش تمبرهای این دوران را تشکیل میدهد، حضور زن در عرصهٔ اجتماع، با ارزشهای اسلامی میباشد که در دورانهای شاهنشاهی قبلی این نقشی در جامعه بسیار کمرنگ و در حاشیه است. اگر هم، زنی بر تمبرهای شاهنشاهی نقش تمبر شده است، از زنان خاندان شاهنشاهی و وابسته به حکومت و شاه میباشند و زن متعلق به جامعه
