بخشی از مقاله
چکیده
آب با مفاهیمی ذاتی و مرتبط با تمامی خصوصیات فضاسازی و سیالیتش، مهمترین عنصری است که به بهانه حضورش در یک مکان، همه را بسوی خود می کشد و توانایی ایجاد ترکیبی هماهنگ در غالب یک - مفهوم - را القا می کند.
این مقاله سعی بر آن دارد تا عنصر حیاتی آب را از نظر مفاهیم کاربردی و نمادین مورد بررسی قرار دهد . ابتدا آفرینش آب و تأثیرش بر معماری و فرهنگ مورد توجه قرار گرفته است. سپس به تحلیل نقش حضور آب در مساجد - نمونه موردی مساجد صفوی - مسجد امام - پرداخته شده است.
.1 مقدمه
آب در معماری به عنوان عنصر اصلی در ذات آن می باشد. برای مسلمانان، عمل وضو گرفتن، یک تجربه حقیقتاً معنوی است. زیرا که ورود به آب، به معنای ورود مجدد به ماده آغازین - اولیه - است.
ضرورت و اهمیت انجام این تحقیق را می توان با یک دسته بندی فرهنگی، کاربردی و دینی نیز به صورت زیر بیان نمود : ضرورت فرهنگی: در فرهنگ ایرانی به دلیل شرایط اقلیمی و کمبود آب و اعتقادات و رسوم خاص این فرهنگ به پاکی و پاکیزگی، آب به عنوان عنصر مقدس ستوده شده است.
ضرورت کاربردی: با تاًکیدی که دین اسلام بر پاکیزگی دارد، در معماری گذشته ایران پادیاو، سنگاب، گرمابه، گودال باغچه، و وضوخانه در کنار مسجد وجود داشته است. بنابراین در مساجد کنونی نیز این عناصر بصورت وضوخانه یا حوض ضرورت دارد. ضرورت دینی: آب در ذهن بشر مظهر پاکیزگی و قداست بوده و به عنوان وسیله ای برای طهارت و نزدیکی به خدا یاد شده است. این اصل حضور آب را در مساجد ضروری میسازد. - ستاری،بلیلان - 1391
.2 آب:
آب در تمامی دوره های تاریخی زندگی بشر، عنصری مقدس و تمدن ساز - تمدنهای مصر، بین النهرین، سند و غیره - محسوب میشده است. آب باعث انعکاس تصویر بناها می شود. این نوعی از قرینه سازی است، ولی قرینه سازی از واقعیت در مجاز. حضور آب باعث تأکید بیشتر بر لطافت فضای حیاط و تأکید بر شفافیت حیاط می شود. آب انعکاس دهنده آسمان است. در حالت ساکت و ایستا سطح آب به صورت یک آینه عمل نموده و تصاویر اطراف را اعم از زمین شیبدار مجاور، فضای سبز، ساختمان، آسمان و موجودات را از زوایایی نمایان می سازد
آب انسان را به تامل وا می دارد. آب آرام و شکننده است، کوچکترین نسیمی مفهوم بصری آن را در هم می ریزد. چنین آبی توانایی ناچیزی را در پوشاندن سر و صداهای مزاحم دارد. آبی که حرکت می کند می تواند نیروی فروانی داشته باشد و بلندترین سر و صداهای شهر را بپوشاند. آب به این علت که قابل شرب است نمادی برای حقیقتی است که - ذهنی شده باشد - که همان عرفان است
-1-2آب در ایران باستان
در آیین های کهن ایران، ناهید یا ایزد پاکی و آب بسیار ستوده شده و سرچمشه آبهای پاک در اوستا همچون ایزدان دیگر در پروردگار اوهورامزدا نیایش شده ویشتن ویژه دارد و نیز ماه مقدس آبان به این ایزد منسوب است
ایرانیان باستان، باران را عامل پیدایش آب نمیدانستند. آنان خدای طوفان را از عوامل اصلی به وجود آمدن آب میشناخته ا ند. معابد بسیاری وقف الهه های بزرگ شده بودند که مانند معبد آناهیتا در نیشاپور - قرن سوم ق.م - جریان آبی نیز از کنار بنای آنها عبور میکرده است. به گفته اصطخری آتشکده کاریان بیرون شهر گور به راه شیراز - بر برکهای نهاده - وجود این برکه - به تازگی پیرامون آن هم خاکبرداری شده - در پیش بنا خود یکی از دلیل های بزرگ معبد بودن آن میباشد که ستایشگران میتوانسته اند پیش از درآمدن پرستشگاه با بهرهگیری از آب آن - پاک و صافی - شوند
-2-2جایگاه آب در اسلام
در تعالیم اسلامی، آب نماد پاکی و مبارکی، نماد بهشت و عامل تذکر معرفی شده است - نقی زاده، . - 1384 در قرآن، بهشت به صورت باغی که در زیر آن جویبارهایی از آب در جریان است، توصیف شده و تأکید بر مرکزیت آب در حیات موجودات دارد در جایی پیامبر - ص - فرموده اند: - سه چیز چشم را قوت می دهد:دیدن سبزه، آب جاری و روی خوب
در قران کریم آیات زیادی وجود دارد که خداوند بزرگ از آفرینش جهان هستی سخن به میان آورده است. از میان این آیات مشهورترین آنها آیه 30 از سوره انبیا است، که می فرماید:"آیا کافران ندیدند که آسمان ها و زمین بسته بود، ما آن ها را بشکافتیم و از آب هر چیزی را زنده گردانیدیم، چرا باز به خدا ایمان نمی آورند".
در آیه دیگری فرموده اند: "خداوند تمام جنبندگان را از آب آفرید". اهمیت آب در قرآن تا بدان جا پیش می رود که خداوند عرش خود را در آغاز گیتی بر روی آب قرار داده است. "اوست که آسمان ها و زمین را به شش روز آفرید و عرش او بر روی آب بود." - سوره هود آیه . - 7
معماران مسلمان نیز با توجه به این اوصاف بناهایی پدید آوردند که به درستی نشان از بهشتی است که در قرآن و احادیث توصیف شده است؛ از آن جمله در مساجد ،سقاخانه ها و نیز باغ های ایرانی
.3مسجد:
نخستین خلوتگاه انس و اندیشه با خدا با نام مسجد ساخته شده است. مسجد چه در مقیاس محله و چه در مقیاس شهر همواره درنقطه عطف محیط قرار می گیرد و این برخورد منطقی و تفکر منظم معمار مسلمانانی بوده است که سلسله مراتب را به خوبی شناخته و با فطرت پاک و اندیشه جوشیده از وجود صیقلی خود به راه حل صحیح دست یافته اند
مسجد بر دیگر نیایشگاهها، همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها و چنان خوب بوده و هست که آذینها را میآراید و نیازی به ستایش ندارد.مساجد جلوه ای از زیبایی های بصری و نمونه بارزی از تلفیق فرم های نمادین با باورهای عمیق اعتقادی است.این معانی همچون منابع الهام شان جز با سمبل ها و تشبیهات به بیان در نمی آیند ،چنان که قرآن و دیگر متون دینی برای بیان حقایق معنوی به زبان رمز و اشاره سخن می گویند
این مقدمات ،مدخلی مناسب برای ورود به بحث بررسی حضور آب در معماری مساجد و مفاهیم نمادین آن است
.4تطهیر در اسلام
آب به عنوان عنصری مقدس در نظر گرفته میشود و از طریق آن تمامی نقصها و پلیدیهای درون و بیرون آدمی، محو میشود
طهارت به معنای پاکی و دوری از آلودگی هایی است که در شرع معین شده است. در کتب فقهی طهارت را به دو نوع تقسیم کرده ا ند:طهارتی که نیازمند به قصد و نیت است و طهارتی که نیت محتاج نیست. نوع اول یا به آب است - غسل و وضو - یا به خاک - در مواردی که استفاده از آب ممکن نباشد - که تیمم نام دارد. نوع دوم که احتیاج به قصد و نیت دارد، آن است که در فقه ازاله نجاست خوانده میشود.
.5آب در مسجد
در اکثر ادیان الهی و غیر الهی از آب به عنوان وسیله ای برای طهارت و نزدیکی به خدا یاد شده است. وجود آب در مسجد علاوه بر تأکید بر این جنبه، شاید به قول مرحوم دکتر پیرنیا یادآور زیباییهای بهشت نیز باشد. به طور کلی آب در دو وضعیت در مساجد به کار گرفته شده است:
الف. بعد نمادین آن که در این حالت برای وضو آخرین تطهیر قبل از نماز استفاده میشود. ب. برای سایر مسائل طهارت در این مقاله سعی بر بیان دلایل وجود آب در مساجد و تقسیم بندی آنها می شود:
-1-5رویکرد نمادین:
در بعد نمادین آب به صورت جاری، قنات و حوض یا آب نما با ابعاد مناسب برای آب کر در مساجد مختلف وجود دارد.
