بخشی از مقاله
بررسی تاثیر ظهور اسلام بر معماری ایرانی
چکیده
معماری پدیدهای است که طی هزاران سال وجود داشته است و نمونههای آن به شکل بناها و ساختمانهای متعدد در سراسر جهان پراکنده میباشند. معماری به عنوان یکی از قدیمیترین اشکال هنر، از پیشینهای کهن برخوردار است. از زمانی که انسان پا به عرصه حیات نهاد، معماری نیز حیات خود را آغاز نمود و تا به امروز پا به پای بشر و سایر پدیدههای بشری روند تکاملی خود را طی کرده و دگرگونیهای بسیاری را به خود دیده است. معماری ایران، شناسنامه معتبر مردم در این سرزمین از دورترین زمانهای قدیم است. طبیعت اقلیمی ایران و فرهنگهائی که با فاتحین و مغلوبین به این خطه راه گشودند، در این معماری به بارزترین اشکال خود جلوه کرده است. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه، اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسلها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد. نه تنها در بناهای عظیم، در ابنیه کوچک هم آثاراین انعکاس را می توانیم دریابیم. آتشکده و دهکده های شاهی که در گذشته در نقاط مختلف بنا شده و اینک به جا ماندهاند، باری از فرهنگ معماری ایران باستان را در خویش نهفتهاند.
کلمات کلیدی: معماری ایرانی، معماری اسلامی، فرهنگ وهنر، تاریخ معماری
مقدمه
هنردرایران زمین به قدمت تاریخ است و معماری ازبهترین هنرهای ایرانی است.براساس انچه از نوشته های تاریخی به دست می آیدهنروصنعت ازپنج هزارسال قبل ازمیلاد درایران زمین ریشه ونشان دارد.به همین علت است که تمامی گستره ی این مرز وبوم مانند کتاب زندهای ازتاریخ ,معماری وهنرایرانی-اسلامی رانشان می دهند,بامراجعه به منابع تاریخی کمترمکانی رامیابیم که دران معابدباستانی واماکن زیارتی ومذهبی باویژگی های خاص معماری ایرانی وجودنداشته باشد.[1]
1
پس از حمله اعراب، معماری ایرانی خود را با لوازم آئین جدید سازگار ساخت. برخی از باسـتانشـناسان و مـورخان معتقدند ساختن مناره که برای دعوت مسلمانان به نماز به کار می رفت، الهام گرفته از برجهای آتش ساسانیان است. عوامل معماری ساسانی با اختلافا ت کم و بیش ـ اما به وضوح ـ در دوره های اسلامی خود را تحمیل کرد. تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگیهای خود از گچ بری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافته است. نقش اسلیمیهای مساجد ایرانی همان پیچکهای ساسانی است که نمونه آن را در طاق بستان می یابیم، ولیدر هر حال این نقوش و عوامل در اثر پدیدار شدن یک امپراتوری اسلامی و ورود تمدنهای گوناگون در لوای یک آئین واحد، بهره گیریهای مقابلی را سبب شده و تغییر شکل یافته است که در خور مطالعه است.[2]
شکل-1 مناره مسجد امام اصفهان
از آغـاز گرویدن ایران به اسلام بسیاری از سنتهای ایرانی از جمله سنت معماری آن همگام باتأثیرات » بـیزانس « مـیان حـکمرانان اسلامی متداول گشت، چنانکه بسیاری از قصرهای خلفای اموی از جمله قصر الحیر و خفاجا و مشاطه خیلی بیش از آنچه از هنر » بیزانس « متأثر باشد از اسلوب ایرانی الهام گرفته است و زینتهای آن از معماری ایرانی پیروی کرده است .
2
هنر معماری بی شک یکی از بارزترین مظاهر تمدن هر قوم و ملت است و بهترین بازگوکننده نحوه برخورد آن ملت با مسائل مربوط به حیات و بینش وی از جهان خلقت است. هنر هر قوم بازگوکننده نحوه اندیشه و جهان بینی و معتقدات و سنت های آن قوم است . هر چه بنیادهای فرهنگی ملتی استوارتر و ریشه دارتر باشد تجلیات هنری آن ملت هم در طی تاریخ تکامل آن یکنواخت تر و از نوسانات و تحولات و گسستگی ها بیشتر برکنار می باشد.
همینکه از حدود یک چهار دیواری که سقفی را تحمل میکند و تنها برای پناه دادن انسان از گرما و سرما و باد و باران و برف است فراتر رفتیم و وارد مرحله ای گشتیم که در ساختمانها جز هدفهای ساده اولیه به مسائل دیگری چون تقسیم فضاها بر بنیاد نیازمندیهای گوناگون فردی و اجتماعی و خلق اشکالی که با ذوق زیباجوئی ما سروکار دارد پرداختیم و در یک ساختمان بدنبال تحقق هدفهائی بالاتر از مصون بودن از سرما و گرما و دیگر عوامل طبیعت رفتیم آنگاه به دنیای هنر قدم گذاشته ایم و در این گفتار ما از آغاز چنین دورانی در معماری ایران سخن می گوئیم. هنر معماری اسلامی فراتر از صرف تجربه زیبایی شناختی است و در واقع جلوهای نمادین از حقیقتی والاتر است که انسان را از کثرت جهان بیرون به وحدت الهی میرساند و در حقیقت جای دادن انسان در حضور خدا از طریق قدسی کردن فضاست.
در این نوع معماری معمار اعلی خداوند است االله خالق کل شی و معماری به گونهای صورت میگیرد که سر تعظیم در مقابل خداوند فرود میآورد.در این هنر تکنیک و زیبایی، وجوه مکمل خلاقیت هنری است و هنر از صنعتگری و کار صنعتگر از بقیه وجوه زندگی او خصوصاً زندگی روحانی او جدا نیست .[3]
رسالت معمار امروز تنها مهندسی صرف نیست بلکه اتصال دوباره به ریشه های فرهنگی و خودآگاهی از گذشته هویتی است چرا که تنها در این صورت است که می توان اثری ماندگار خلق کرد.
پس از ورود اسلام به ایران معماری ایرانی تحت تأثیر ارزشها و اصول دین مبین اسلامی قرار گرفت و بناهای عظیم و فضاهای با سبک های خاص در جای جای ایران ساخته شد. از شیوه های معماری اسلامی می توان به شیوه های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی اشاره نمود. به راستی معماری ایرانی اسلامی گنجینه ای از مفاهیمی است که از روح جمعی این سرزمین برخاسته است. از کاشیکاری و ترکیب رنگ گرفته تا شکوه گلدسته ها و گنبد همگی براساس فرهنگی غنی صورت گرفته است.
معماری ایرانی- اسلامی با توجه به نیازهای واقعی و فطری انسان شکل گرفته است همه جانبه نگر می باشد. اصول معماری ایرانی اسلامی که مفاهیم و اصول آن از دیرباز وجود داشته با نگاه به آن می توان اصول پایداری را استخراج کرد و با بهره گیری از آن در ایجاد معماری پایدار برگرفته از اصول معماری اسلامی کوشید. بر این اساس معماری گذشته ایران دارای نمونه های با ارزش برگرفته از شیوه های اسلامی به صورت کارا و بهینه میباشد که به عبارتی دستیابی به آنچه که امروزه معماری پایدار نامیده می شود.
معماری ایرانی- اسلامی
معماری اسلامی یکی از بزرگترین جلوه های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به شمار می رود. از لحاظ تاریخی معماری اولین هنری به شمار می آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده، از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. معماری اسلامی به عنوان یکی از موفق ترین شیوه های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است. در یک نگاه جامع نگر می توان پیوستاری ارزشمند و پویا را در بناهای اسلامی بازشناسی کرد که موجب شده تمامی آنها در
3
قالبی واحد با عنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند. پایه و مایه اصلی معماری اسلامی را باید در بنای مساجد جستجو کرد. لذا در همین راستا به تاریخچه مساجد در ایران نگاهی میاندازیم .[4]
بسیاری از ویژگیهای رفتارهای عبادی و نحوهی برپایی نماز، از آغاز تاکنون ثابت مانده است. در نتیجه روند طراحی مسجد، بدون تأثیرپذیری از دگرگونی الگوهای رفتاری، شکل گرفته و بیشتر تحت تأثیر تحول معماری قرار داشته است. لذا می توان مسجد را به عنوان نماینده ی معماری ایران در دوران پس از اسلام دانست. اما مساجد از ساده ترین تا باشکوه ترین آنها برای مسلمانان مکانی به یک اندازه مقدس بوده است.
معماری اسلامی در طول تاریخ همیشه از ارزش و توجه خاصی برخوردار بوده و در برگیرندهی تمام خلاقیتهای هنرمندان مسلمان است. فضای باز معماری اسلامی با هماهنگی و نظم نقشها، کتیبهها و رنگها، محیطی با عظمت همراه با خلوص معنوی پدید میآورد. انسان با ورود در این اماکن خود را در میان دنیایی معنوی مییابد که یادآور بهشتی است که قرآن از آن سخن به میان آورده است .[5]
اولین بناهایی که با ظهور اسلام پدیدار شدند، مساجد بودند، که جهت برگزاری امر مقدّس نماز ساخته شدند. برای ادای فریضه نماز که انجام آن به طور گروهی و اجتماعی توصیه شده است، بهترین محل، همان جایگاههایی بودند که مردم قبل از اسلام در آن جمع می شدن. این مکان ها عمدتاً معابد، آتشکدهها، پرستشگاهها و کلیساها بوده است؛ که با تغییر شکل مختصری تبدیل به مساجد شدند. از آنجا که در ایران پیش از اسلام آیین مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقی مانده از این آیین ها تبدیل به مسجد شدند، نظیر مسجد یزدخواست و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده بر اثر بررسیها و لایه برداری ها نشان میدهد که بر روی آتشکدهها ساخته شده اند .[6]
