بخشی از مقاله
مقاله: ارزیابی میزان تحقق پذیری طرح های جامع و تفصیلی شهرهای استان آذربایجان شرقی
چکیده
بیش از چهل سال از تجربه اجرایی الگوی برنامه‌ریزی جامع شهری،در ایران می-گذرد.طی این مدت،هرچند در ادبیات شهرسازی جهان تحولات گسترده‌ای،هم در حوزه تئوری و هم الگوی اجرایی پروژه‌های شهری ایجاد شده است،لیکن در ایران به دلیل بستر قانونی و ساختار غیرمنعطف نظام برنامه‌ریزی،شاهد تحول چندانی نیستیم.هرچند طی سال‌های اخیر الگوی برنامه‌ریزی ساختاری-راهبردی نیز به ادبیات شهرسازی کشور افزوده شده است،ولی هنوز اثرات قابل ملاحظه‌ای و ارزشداری بر جای نگذاشته است. در این مقاله،براساس مطالعات گسترده بر روی 01 شهرستان استان آذربایجان شرقی که طی دوره‌های زمانی مختلف،مورد مطالعه و ارائه طرحهای جامع و تفصیلی قرار گرفته‌اند،تلاش می‌شود عوامل مؤثر بر میزان تحقق‌پذیری این الگو،بررسی و ارزیابی گردد.
مقدمه
تأسیس سازمان برنامه و بودجه،در چارچوب نظام برنامه‌ریزی توسعه ملی،را شاید بتوان سرآغازی بر نگرش اصولی به مقوله برنامه‌ریزی در کشور،در سطح سازمانی آن، قلمداد کرد.در طی سال‌های بعد از تأسیس این سازمان،حرکت‌های اصول‌گرایانه‌ای در جـهت نـظم بخشیدن به وضعیت اجتماعی،اقتصادی و کالبدی عرصه‌های سکونتی کشور (شهر و روستا)آغاز گشت.در این میان شهرها به عنوان مهم‌ترین رکن کالبدی کشور، عرصه تغییرات شدیدی قرار گرفتند و ایجاد نظم نوین کالبدی در آنها،که بـتواند هـدایتگر تغییرات گسترده اقتصادی و اجتماعی جامعه باشد در اولویت قرار گرفت.
برای این منظور چارچوب تغییرات و هدایت نظم نوین کالبدی در قالب طرحهای شهری که به نام طرحهای جامع1نامیده می‌شدند تدوین گردید.هرچند که تغییرات شدیدی در ساختار اقـتصاد سـیاسی و حـوزه اجتماعی جامعه در دهه‌های بعد،بویژه در دهـه 05 پدیـد آمـد،لیکن الگوی طرحهای جامع،همچنان سیطره خود را بر ساخت کالبدی شهرها حفظ کرد.در مطالعه حاضر با عنایت به تجربه چهار دهه تهیه طرحهای جـامع شهری در کـشور،تلاش مـی‌گردد که با توجه به شاخصهای علمی،عوامل مؤثر بـر مـیزان تحقق یا عدم تحقق‌پذیری این الگو را در جامعه آماری 01 شهر استان آذربایجان شرقی بررسی نماید.بدیهی است این سنجش می‌تواند زمینه انتخاب الگـوها و یـا مـکانیسم‌های اثرگذار بر اجرایی‌تر کردن فرایند مطالعات شهری را فراهم سازد.
سابقه تحقیق
نگاهی به ادبیات تـوسعه شهری در جهان گویای تغییرات مکرر بینش‌ها و روش‌های منبعث از آن در حوزه مداخله کالبدی است(مشهودی،0831:95).اولین و غالب‌ترین رویکرد را می‌توان دیدگاه سـنتی دانـست کـه با توجه به نیازهای کاملا کالبدی شهرها،در اوایل قرن گذشته مطرح گـردید.اوج سـیطره بینشی این دیدگاه را می‌توان نیازهای ناشی از بازسازی پس از جنگ و توسعه روزافزون شهرهای بزرگ در اوایل قرن گذشته دانست.با ناکامی‌های حـاصله از الگـوی سـنتی و بروز اندیشه‌های جدید در حوزه برنامه‌ریزی شهری،دیدگاه‌های جدید تحت عنوان دیدگاه ساختاری و دیدگاه سـیستمی مطرح شـدند کـه هرکدام،چه در عرصه روش‌شناسی و چه در عرصه مداخلات کالبدی و نتایج حاصله و فرایند شناخت،تفاوت‌های عمده‌ای را با دیدگاه قـبلی داشـتند.این رونـد تکاملی به تدریج با تقویت الگوهای مشارکتی و غلبه اندیشه‌های متأثر از رویکرد توسعه پایدار،جای خود را به دیـدگاه راهـبردی/سیاسی و توسعه پایدار شهری دادند(سعیدنیا: 4731؛ (Rafieian:2001;Roseland:2000;Toole Burdess:2004 .
در ایران،غلبه الگوی سنتی در دهه‌های گذشته،باعث گردید که فرایند تـدوین و طـراحی طـرحهای شهری،همچنان در قالب این نگرش تداوم یابد.بجز پاره‌ای تحولات در مقیاس و نحوه مطالعات،که به تغییر شـرح خـدمات پایه طرحهای شهری در دهه 06 انجامید،و فرایند مطالعات پایه،همچنان مسیر واحدی را دنبال کرد.در اواخـر دهـه 07، تـغییر نگرش در حوزه اندیشه‌های شهرسازی جامعه،موجب بروز رویکردهای جدید تحت عنوان دیدگاه ساختاری/راهبردی گردید(مشهودی:5731)
هرچند بیش از 4 دهه از عمر طـرحهای شـهری(طرحهای جامع و تفصیلی)در کشور می‌گذرد،لیکن ارزیابی‌های مستمری از این طرح‌ها(چه در حوزه مطالعات، برنامه‌ریزی و یا اجرا)به عـمل نـیامده اسـت و موارد مرتبط به صورت مقطعی و در قالب رساله‌های دانشگاهی و یا تحقیقات مشاوره‌ای،طی چند سال اخیر صورت گـرفته اسـت.از جمله مـطالعات صورت گرفته می‌توان به دو طرح تحقیقاتی در سال‌های 2731 لغایت 0831 اشاره کرد.اولین مطالعه مـنسجم بـه«طرح ارزیابی طرحهای جامع شهری در ایران» برمی‌گردد که در سال 2731 از طرف سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور توسط مهندسین مشاور زیستا صـورت گـرفته و نتایج جالبی را از وضعیت تحقق‌پذیری طرحهای جامع شهری نشان می‌دهد(جدول شماره 1)دومین مطالعه صـورت گـرفته،تحقیقی است که توسط مهندسین مشاور شارمند در اواخر دهـه 07 انـجام شـده است.در این تحقیق که نتایج آن به صورت مـقایسه‌ای در جـدول شماره 1 نشان داده شده،برای سنجش میزان تحقق‌پذیری،از 4 شهر هدف استفاده شده و مواردی نظیر سنجش جـهات تـوسعه شهر، شبکه معابر،کاربری‌های مختلف شهری و جـمعیت مـدنظر قرار گـرفته‌اند.در ایـن تـحقیق با توجه به ماهیت طرحهای جامع و تـفصیلی شـهرها و سوابق مطالعاتی و تجارب کارشناسی،سعی می‌گردد با در نظر گرفتن متغیرهای قابل سنجش در طرحهای شـهری میزان تـحقق‌پذیری این طرح‌ها مورد سنجش قرار گیرد.
جدول شـماره 1-میزان تحقق‌پذیری مطالعات طـرح جـامع و تفصیلی شهرها براساس نتایج سـه طـرح تحقیقاتی
روش‌شناسی و شاخصهای ارزیابی
روش یا متدلوژی به کار رفته در این مقاله،مبتنی است بـر روش تـوصیفی-تحلیلی است که درمرحله نخست با مـراجعه بـه اسـناد و مدارک مربوط بـه طـرح‌ها،بررسی‌های توصیفی صورت گرفته و سپس بـا تـکمیل داده‌ها به صورت تحلیلی مؤلفه‌های مختلف و مرتبط با یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته‌اند و در خـصوص ارزیـابی طرحهای جامع و تفصیلی طبق شاخصهای اعـلام شـده در جدول شـماره 2 در چـهار مـحور مطالعاتی انجام گردیده است؛بدین صـورت که اهداف و پیش‌بینی‌های طرح جامع اول شهر با استناد به مطالعات وضع موجود طرح جامع دوم شهر مـورد مـقایسه قرار گرفته‌اند.
نظر بـر این‌که مباحث مختلفی در طرحهای جامع شهری مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد،محورهای اصلی این مباحث در جدول فوق بـیان شـده اسـت.آنچه که مسلم است،تلفیق نتایج این مطالعات و نحوه تـجلی آنـها در طـرح کـالبدی شـهر اسـت.از طرفی، رسیدن از وضع موجود به حالت مطلوب براساس یک یا چندین مؤلفه یا شاخص صورت می‌پذیرد.به‌طور مثال،برای تأمین سطوح مورد نیاز کاربری‌ها،شاخصی به نام سرانه تعریف شده است.درحالی‌که در مبحث اقـتصادی،مولفه‌ای تعریف نشده است و همچنین چگونگی استفاده از این مبحث در طرح کالبدی شهر(سرانه عملکردها)و در پیش‌بینی جمعیت،در اکثر طرح‌ها روشن نیست.لذا به دلیل عدم امکان پیش‌بینی‌های صحیح در بخش‌های اقتصادی،موضوع مطالعات اقتصادی مورد بررسی و ارزیابی قـرار نـگرفته است.
عرصه پژوهش
استان آذربایجان شرقی با حدود 4844002 نفر جمعیت شهری و 8870231 نفر جمعیت روستایی،در سال 5731،از جمله استان‌های مهم کشور در ابعاد اقتصادی، جمعیتی و سیاسی تلقی می‌گردید.این استان در سال 1831 دارای 35 نقطه شهری می‌باشد که ده شهر آن دارای طرح جامع و تفصیلی است.
با توجه به هدف،سعی شده است با بررسی مقدماتی اسناد و طـرحهای مـوجود شهری،جامعه آماری قابل قبولی که در آن تـمامی شـهرها از وضعیت قابل مقایسه‌ای برخوردار باشند تعیین گردد.بر این پایه 01 شهر استان شامل آذرشهر،اهر،بناب،تبریز، سراب،عجبشیر،مراغه،مرند،میانه و هادی شهر که دارای طرحهای جامع و تفصیلی بودند انتخاب و اسناد آنها تهیه گردید.براساس روش و شـاخص‌های انـتخاب شده،برای ارزیابی طرحهای جامع شـهری(شهرهایی کـه دارای دو طرح قابل مقایسه بودند)اطلاعات پایه،براساس طرحهای دوم و یا طرحهای بازنگری استخراج گردید.متغیرهایی نظیر جمعیت،الگوهای توسعه،شبکه معابر،کاربری‌های مختلف و تراکم از جمله مهم‌ترین شاخصهای ارزیابی میزان حصول به اهداف تعیین شده در طرح اولیه بود.چنانچه مطالعات وضع موجود(طرح جـامع دومـ)از نظر زمانی با افق نهایی طرح جامع اول مطابقت نداشت،ابتدا جمعیت سال افق براساس سرشماری‌های عمومی و جاری و همچنین مطالعات وضع موجود صورت گرفته،برآورد شده و میزان تحقق‌پذیری آن نسبت به جمعیت پیش‌بینی شده در طرح جامع اول شـهر مـحاسبه گردید.سپس سـایر پارامترهای مورد مطالعه بر این اساس محاسبه و نسبت به پیش‌بینی‌های طرح جامع اول(از نظر میزان تحقق‌پذیری)بیان گردید.
در خصوص طـرحهای تفصیلی نیز ابتدا سطوح مورد نیاز کلیه کاربری‌ها در سال افق طرح بـراساس سـرانه طـرح جامع اول و جمعیت برآورد شده در افق طرح،محاسبه شده و سپس سطوح تأمین شده در وضع موجود نسبت به سطوح تـصحیح شـده،محاسبه گردید. جدول زیر دوره‌های زمانی تهیه و اتمام مطالعات طرحهای جامع و تفصیلی ده شهر منتخب را نشان می‌دهد.
توصیف داده‌ها
داده‌ها و اطلاعات به دسـت آمده جمع‌آوری و طی جداولی تنظیم و ارائه شده است.ابتدا برای هر شهر جدولی تحت شـماره(4-نام شهر-1)تنظیم شده است کـه مشخصات طـرحهای توسعه شهری هریک از شهرها،ضمن ارائه توضیحات مربوطه، اعلام گردیده است.برای نمونه جداول مربوط به شهر آذرشهر ارائه می‌گردد.
در رابطه با داده‌های مطالعات طرج جامع هـر شـهر شامل مباحث جمعیت،سطح، تراکم،جهات و الگوی توسعه طی جداول شماره(4-نام شهر-2)آورده شده و میزان درصد تحقق‌پذیری مطالعات وضع موجود نسبت به پیش‌بینی طرح جامع اول محاسبه و بیان شده است.
در خصوص سطح و سرانه کاربری‌های شهری،با تفکیک سـطوح دایـر و غیردایر شهری در جداول تحت شماره(4-نام شهر-3)میزان تحقق‌پذیری آنها نیز اعلام شده است.
تحلیل نتایج
طرحهای جامع:اولین موضوعی که در این رابطه مورد بررسی قرار گرفته است جمعیت و پیش‌بینی آن می‌باشد.نظر بر این‌که میزان تحقق‌پذیری پیش‌بینی طرحهای جامع اول شهرها بـراساس مـطالعات وضع موجود طرح جامع دوم از نظر زمانی افق طرح جامع اول با برداشت وضع موجود طرح جامع دوم بین 3-سال(قبل از افق طرح جامع اول)تا 7+سال(بعد از افق طرح جامع اول)اختلاف زمانی وجود دارد،لهذا در جـدول شماره 5 بـرای کـم کردن تفاوت زمانی،میزان تحقق‌پذیری جـمعیت پیـش‌بینی شـده طرح جامع اول را براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 5631 و 5731 و همچنین سرشماری جاری 0731 مورد مقایسه نیز قرار گرفته است و این مقایسه برای شهرهایی که اخـتلاف زمـانی آنـها صفر است صورت نگرفته است(عجبشیر،مراغه و مرند)
لازم به ذکر اسـت کـه ستون آخر جدول شماره 5 با توجه به ستون‌های فاصله زمانی از روش اینتر پلاسیون(درون‌یابی)و ستون‌های دوم و سوم جدول مذکور نیز از جداول شـماره (4-نام شـهر-2)آورده شـده است.
با توجه به جدول مقایسه‌ای فوق،ملاحظه می‌شود که میزان درصد تـحقق‌پذیری پیش‌بینی‌های طرح جامع اول شهرهایی که مطالعات آنها قبل از انقلاب اسلامی صورت گرفته(اهر،تبریز،مراغه،مرند و میانه)بالاتر از صد می‌باشد و این ناشی از عدم پیش‌بینی تغییر نـظام سـیاسی کـشور و جنگ تحمیلی است.درحالی‌که درصد میزان تحقق‌پذیری برای طرحهای جامعی که بعد از انـقلاب اسـلامی(آذرشهر،بناب،سراب عجبشیر و هادیشهر)مطالعه شده برعکس می‌باشد،یعنی کمتر از صد است؛و به نظرمی‌رسد که شاخصهای جمعیتی از قبیل میزان مرگ‌ومیر،امید به زنـدگی و مـیزان باروری و...در تـعیین نرخ رشد طبیعی و نرخ رشد مهاجرت به دلیل عدم ثبات اقتصادی و اجتماعی درست تـحلیل و بـرآورد نـشده است.
سایر پارامترهای مورد بحث براساس جمعیت برورد شده در افق طرح جامع اول مورد بررسی و ارزیابی قـرار گـرفته است که در جدول زیر نتایج آن ارائه شده است.
به‌طور کلی تمامی مباحث مورد بررسی جز مـوضوع جـهات و الگـوی توسعه شهر، دارای درصد تحقق‌پذیری حد اقل هفتاد درصد می‌باشد که برابر تقسیم‌بندی میزان موفقیت در طـرح شـیوه‌های تحقق طرحهای توسعه شهری(شارمند،8731:2)میزان تحقق‌پذیری آنها نسبتا موفق بوده است.لیکن ارقام حد اکثر درصـد تـحقق‌پذیری نـشان دهنده تفاوت فاحش با پیش‌بینی‌های طرحهای جامع است و از این نظر میزان تحقق پذیری پذیرفته نیست.
