مقاله بررسی جایگاه نور و کاربرد آن در فضاهای نمایش آثار موزه ای

بخشی از مقاله

بررسی جایگاه نور و کاربرد آن در فضاهاي نمایش آثار موزه اي

چکیده
امروزه مسئله نور و نورپردازي در موزه ها یک اصل بسیار مهم است، زیرا نور پردازي مناسب براي تشویق و جلب توجه به موضوعات به نمایش درآمده ضروري است و در عین حال عدم کنترل آن ممکن است عاملی براي صدمه زدن به آثار موزه اي محسوب شود. لذا نیازهاي نوري باتوجه به نوع و جنس آثار به نمایش در آمده، بطور گسترده اي از موزه اي به موزه دیگر و از بخشی به بخش دیگر در یک موزه واحد متنوع است.
نور، و کاربرد آن در موزه ها و تأثیر آن بر آثار و اشیاء موزه اي یکی از مهمترین مباحثی است که همواره براي طراحان موزه و موزه داران اهمیت ویژه اي دارد، بنابراین قبل از هر چیز می بایست ماهیت و جنس نور و چگونگی تأثیر آن بر آثار و اشیاء موزه اي را مورد مطالعه قرار داد، سپس بهترین و مناسب ترین شیوه هاي نورپردازي را با توجه به شرایط موزه اي و انواع اشیاء گزینش نمود. همچنین نورپردازي در موزه مقوله ایست که نقش مهمی را در حفظ آثار تعیین میکند و بر میزان آمادگی فرد بازدیدکننده و واکنش هاي وي موثر بوده و میتوانند از دیدگاه روانشناسی موجب نشاط و یا خستگی وي گردد.هدف این پژوهش دست یابی به اصول و استانداردهاي نورپردازي در موزه ها با توجه به نوع آثار موزه اي و همچنین بررسی تاثیر گذاري آن جهت جذب مخاطب موزه می باشد. روش تحقیق این مقاله به صورت توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوري اطلاعات به صورت کتابخانه اي و میدانی می باشد.

واژگان کلیدي: موزه، نور، نورپردازي، آثارموزه اي

مقدمه

نورپردازي در موزه ها پارامتري بسیار مهم می باشد. چرا که نور زیاد براي ترغیب و جلب توجه به آثار و موضوعات به نمایش درآمده ضروري است و در عین حال عدم کنترل صحیح و علمی آن، ممکن است عاملی براي صدمه زدن به آنها محسوب شود. نیازهاي نوري بطور گسترده اي از موزه اي به موزه ي دیگر و از بخشی به بخش دیگر در یک موزه ي واحد متنوع است، که این بنا به جنس و نوع اثر هنري و تاریخی متفاوت است.بنابراین امروزه درك جایگاه نورپردازي نکته مهمی است که اگر اصولی و مطابق با استانداردهاي موزه اي انجام شود، به ارتقاي کیفیت چیدمان آثار کمک میکند، در غیر این صورت، باعث افت دکور و دلزدگی میشود. بطور مثال اکثر اوقات نمیتوانید نورپردازي غیراصولی خانه تان را تشخیص دهید، اما علایم و پیامدهاي آن را حس میکنید. علایمی مثل سردرد، چشم درد و احساس نارضایتی از دکوراسیون خانه بدون اینکه دلیل مشخصی داشته باشد. بدین جهت اگر نورپردازي خانه را به صورت اصولی و آگاهانه اجرا کنید، فضاي خانه تمیز، وسیع و خوشایند به نظر میرسد نورپردازي در هر مکانی باید متناسب با ویژگی هاي معماري آن مکان و نحوه قرارگیري فضاها باشد، و ضمن تامین نور مورد نیاز باید با سبک چیدمان نیز هماهنگ باشدح امروزه یک نورپردازي خوب بیش از هر چیز به میزان نورگیري در روز مرتبط است تا دست کم نور مورد نیاز در طول روز را با ترکیبی از نور طبیعی و در صورت نیاز نور مصنوعی تامین کند. هریک از گالري هاي موزه از طریق پنجره، میزانی از نور طبیعی را دریافت می کند، اما این امر به آن معنا نیست که از نور کافی در طول روز برخوردار است. با توجه به کاربردهاي مورد نظر یک موزه و همچنین مقدار نور طبیعی که به آن راه می یابد ممکن است کیفیت و کمیت این نور کافی نباشد. این کیفیت و کمیت به نحوه قرارگیري موزه و سپس هر یک از تالارها، اندازه و فرم گالري ها، ابعاد آن و تعداد پنجره ها و آنچه در برابر پنجره قرار دارد، بستگی دارند این پژوهش درصدد آن است تا با بررسی جایگاه نور و کاربرد آن در فضاهاي نمایش آثار موزه اي و عوامل مهم و تعیین کننده همچون اثرات مخرب نورهاي طبیعی و مصنوعی بر مواد و اشیاء با ارزش در نورپردازي آثار موزه اي را بررسی نماید.

نور در موزه

در معماري موزه، نور عملکردي فراتر از روشن کردن فضا داشته و به عنوان یکی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار میگیرد. نور یکی از مهم ترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه اي در معماري موزه برخوردار است. اصلی ترین کارکرد نور، چه طبیعی و چه مصنوعی، روشن کردن فضا و فرم هاي ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با این حال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل :

-1 زیبایی شناسی

-2 مفهومی و معنایی

-3 نمادین مورد استفاده قرار می گیرد که آنرا نورپردازي می نامیم.
نورپردازي خوب در موزه یک شراکتی است از هنر و علوم و مهندسی چون ترکیبی است از زیباشناسی و نگهداري مناسب اشیاء و شکل ساختمان موزه و سیستم تکنیکی موزه. نور خیلی حساس، تأثیرگذارنده است روي آثار هنري، کیفیت نور دریک موزه نه تنها به نوع چراغش بلکه به نوع تابش آن و انعکاس نور بستگی دارد و همه اینها در فکر و دید بازدیدکننده تأثیر مستقیم دارد. طراحی نور مسئله بسیار پیچیده است، مقدار تابش نور، رنگ نور، جهت نور و حرکت نور همه اینها کمک می کند به دید بهتر اشیاء، استاندارد مقدار نور در اروپا تعیین شده که لوکس (LUX) براي اندازه گیري مقدار نور استفاده می شود. یک فوت شمع 32) سانت ) به مقدار ده لوکس روشنایی دارد. حداکثر مقدار نور گروه آقاي گري تامسون درکتاب ( Museum Enviroment) اشیاء را از نظر حساسیت آنها نسبت به نور به سه دسته تقسیم کردند و همچنین آنها استفاده از نور طبیعی را پیشنهاد کرده اند.گروه اول : اشیایی که حساسیت زیادي دارند نسبت به نور مثلاً پارچه ها، لباس هاي قدیمی، نقاشی هاي آبرنگ، آثار چاپی، چرم هاي رنگ شده، پوست پر که حداکثر براي اینها لوکس5 ) 50 عدد شمع 32 سانتی )
گروه دوم : اشیایی که کمتر حساسیت دارند نسبت به نور مثل نقاشی رنگ روغن، چرم هاي طبیعی، شاخ، استخوان، عاج حداکثر نور براي اینها . ( (Lux 200
گروه سوم : اشیایی که به نور حساسیت ندارند مانند فلزات، سنگ و سرامیک و طلا و شیشه، حداکثر نور براي اینها lux 300 می باشد .
نور در تالارهاي نمایش دو گونه است

الف) نور طبیعی

نور طبیعی یکی از ابزارهاي فعالیت موزه ها به شمار می آید و جهت صرفه جویی در نیروي برق وروشنایی بدیهی است که باید ساختمان، تالارهاي نمایش و کلیه قسمت هاي موزه به طریقی ساخته شوند که از نور طبیعی بتوان بیشترین استفاده را کرد. نور طبیعی چه روشن و چه کم رنگ کمک می کند به جلوةرنگ ها، نور طبیعی همیشه با زمان روز تغییر می کند و این تغییر اثر می گذارد روي دید بازدیدکننده و باعث می شود که بیننده هوشیار باشد. نور خورشید می تواند از سقف تالار و از طریق نورگیرهاي سقفی تالار را روشن کند و این نور، از آنجا که به طور یکسان در تالار می تابد و منتشر می شود، بسیار مناسب است. نور طبیعی ممکن است از بالا یا پهلو داده شود.

ب) نورالکتریکی

براي روشنایی، نور خورشید به تنهایی کافی نیست و باید از برق کمک گرفت؛ چراغ هاي کوچک درون ویترین ها، چراغ هاي متمرکز بر روي اشیاء نیز به منظور روشن نمودن بیشتر اشیاء موزه بازرگانی (اسناد تجاري و بانکی و ...)موردنیاز می باشد. هر یک از این چراغ ها باید داراي کلید مخصوص بوده، کاملاً مستقل باشند و به هنگام استفاده از آنها باید چراغ هاي سقفی خاموش شوند تا تداخل ایجاد نگردد. کلیه چراغ هاي موزه باید به کنتور اصلی واقع در بخش فنی و یا نگهبانی متصل باشد تا در هنگام تعطیلی موزه و یا در مواقع ضروري بتوان از طریق کنتور اصلی تمام و یا تعدادي از چراغ ها را خاموش کرد. بهتر است که از چراغ هاي مهتابی در تمامی قسمت هاي موزه مانند قسمت هاي خارجی، سالن سخنرانی، راهروها و زیرزمین استفاده کرد؛ زیرا مصرف برق آن کم و مقرون به صرفه است. ولی چراغ هاي مهتابی (فلورسنت) به علت دارا بودن اشعه ماورابنفش گاه براي اشیاء مضرند. به منظور بهره گیري از وسایل نمایشگاهی متحرك چون پانل ویترین و .... وجود چند چراغ متحرك در تالارهاي نمایش کاملاً ضروري است. بنابراین به علت انعطاف پذیري تالار، سیستم نور نیز باید کاملاً انعطاف پذیر باشد و به این منظور باید پریز و کلیدهاي مختلف در تالار قرار داد که در مورد لزوم توسط رابط ها از آنها استفاده شود. براي نتیجه از این بحث که در رابطه با نور پردازي به اشیاء موزه کردم، جا دارد توصیه هاي انجمن بین المللی موزه ها را که در بروشور روشنایی و مراقبت از آثار و نمونه ها به نمایش گذاشته در موزه ها در آمده خاطرنشان سازیم :

سعی شود در تمامی سالن هایی که حاوي اشیاء ظریف است، هوا تصفیه شود، میزان رطوبت ثابت بماند و تا حد ممکن به 55 درصد نزدیک باشد، دماي هوا نیز ثابت و درحدود 18 درجه سانتیگراد باشد. براي آن بخش از دیوارها که با پارچه پوشیده نشده و در مورد سقف ها، در صورتی که چراغ هاي روشنایی در گلویی ها تعبیه شده باشد، از رنگ هاي مات حاوي اکسید روي یا اکسید دوتیتان که اشعه ماوراي بنفش را جذب می کنند، استفاده شود. در سالن هایی که مجهز به نورگیرهاي سرتاسري است نکات زیر رعایت شود : اگر ارتفاع سقف خیلی زیاد نیست، در سقف روشنایی مصنوعی به منظور تکمیل نور خورشید تعبیه شود تا به هنگام شب جایگزین نور طبیعی شود. این روشنایی مصنوعی را که نور چراغ هاي فلورسنت است، می توان طوري تنظیم کرد که احتیاجی به هدایت نور روي اشیا نباشد. نورگیر باید مجهز به شیشه هایی باشد که اشعه مادون قرمز و ماوراي بنفش را از خود عبور ندهند. (سروقد مقدم، 1377، (64

تصویر : 1 نورپردازي مستقیم بر روي هنري (نفیسی، 1380، (50

از آنجا که مبحث نور از فاکتورهاي بسیار موثر در طراحی موزه است، به تفصیل بدان می پردازیم: نور از جمله عوامل موثر بر پوسیدگی اشیا موزه است که بیشتر بر مواد آلی (کاغذ، پارچه، و تابلوهاي نقاشی) تاثیر می گذارد. مکانیسم پوسیدگی از طریق نور، هنوز به خوبی شناخته نشده است. می توان چنین در نظر گرفت که همه انواع نور، چه مرئی و چه غیر مرئی، طبیعی یا مصنوعی، موجب پوسیدگی و فرسایش اشیاء می شوند. جسمی که نور به آن می تابد و نسبت به نور حساس است، دیر یا زود می پوسد و نهایتاً از بین می رود. این روند به نسبت مدت و شدت قرار گرفتن در معرض نور، نوع تشعشع و نوع شی ممکن است سالها یا قرن ها به طول بکشد. به تجربه ثابت شده که بعضی از مواد بیش از سایرین نسبت به نور حساس هستند. ترکیب فیزیکی و شیمیایی این اشیاء و همین طور ماده رنگی آنها به میزان حساسیت آنها به نور موثر است. به طور کلی نورپردازي نامناسب بر اشیا سبب ایجاد مشکلات زیر می شود:
الف) خسارت ناشی از قرار گرفتـن در معـرض مستقیـم اشعـه ها که می تواند بر حسب شدت، مدت، طول موج (مثلاً اشعه ماوراء بنفش) و شرایط آب و هوایی متفاوت باشد.ب) زیان هاي ناشی از تاثیرات نورپردازي (به طور مثال، افزایش دماي اتـاق هـا) خـورشید و منـابع نور مصنوعی، علاوه بر نور مرئی، مقدار مشخصی اشعه هاي غیر مرئی (ماوراء بنفـش و مـادون قـرمز) نیـز سـاطـع می کنند. نور ماوراء بنفش (که طول موج آن کوتاهتر است) عمدتاً به دلیل تاثیر واکنـش هاي طیـفی- شیمیـایـی خطرناك است و نور مادون قرمز (با طول موج بلندتر) حرارت زا است. شدت نورمستقیم خورشید، برحسب شرایـط ده ها یا حتی صدها بار بیشتر از انواع رایج نورهاي مصـنوعی اسـت. نـور غیـرمستقیـم خورشیـد حتـی شدیدتر از نورافکن است. به نحوي که نور روز معمولی ممکـن است از 100/000 لـوکس تجاوز کنـد. اشعه ماوراء بنفش نورخورشیـد نیز نسبت به منابع مصنوعی بیشتر و به مراتب خطرناکتر است.مقایسه چراغ فلورسنت (منبع سرد) و لامپ گداخته (منبع گرم) افشان نشان می دهد که چراغ فلورسنت بیش از لامپ گداخته نور ماورايء بنفش ساطع می کند. نور روز همچنین از نظر شدت، جهت و طول موج نیز بسیار متفاوت است و تنظیم آن به دلیل وابستگی اش به آب و هوا دشوار است. مشکل نور روز از شکل فضاي موزه جدایی ناپذیر است و به همین دلیل استفاده از نور روز سبب موفقیت ها و شکست هاي بسیار در معماري موزه است. (امین شیرازي، 1382، (3هماهنگی فضا و منبع نور در درجه اول اهمیت قرار دارد. براي مثال یک اتاق بسیار مرتفع با یک روزنه نسبتاً کوچک در بالاي آن را به خوبی می توان با نور منعکس شده بر روي دیوار ها روشن نمود، ضمن آنکه ارتفاع اتاق جریان طبیعی هوا را تسهیل می کند. براي کنترل تابش نور، چگونگی انتشار و ایجاد سایه نیز از وسایل ثابت و متنوعی می توان استفاده نمود. از لایه هاي جاذب نور مانند موانع نیمه شفاف و شیشه مات و لایه هاي شفاف (شیشه طبیعی و مصنوعی) می توان براي فیلتره کردن نور و پراکنده کردن آن استفاده نمود. این لایه ها اشعه هاي زیان بار را تنها تا حدودي کاهش می دهند. موانع کدر مانند سایبان هاي کرکره اي یا شبکه شبکه می باید خارج از قاب شیشه اي قرار گیرند. شکل آنها در درجه اول به مدار خورشید – و یا به عبارت دیگر به عرض جغرافیایی– و درجه دوم به جهت قرار گرفتن آنها بستگی دارد. در صورتی که این گونه سایبان ها قابل تنظیم نباشد، از بین بردن تاثیرات مزاحم سایه روشن ناشی از تغییر موقعیت خورشید دشوار می شود و متعاقباً بر ارایه اشیا و نمایش آن نیز لطمه می زند. وسایل قابل تنظیم بیش از همه با تغییر پذیري نور طبیعی تناسب دارند و امتیاز عمده آنها این است که در نور کم می توان روزنه ها را باز گذاشت و تمام نورها موجود را به داخل هدایت کرد و در عین حال می توان آنها را حسب زاویه تابش نور تنظیم نمود.به نقش این روزنه ها می توان بشرح زیر اشاره نمود:
الف- محافظت در مقابل نور خورشید ب - تنظیم شدت نور ج - چگونگی انتشار نور
د - می توان از آنها براي انعکاس نور طبیعی نیز استفاده نمود. (نعیمیان،1376، (37
وي مزایاي استفاده از سیستم نورپردازي »ال اي دي« را کاهش گرما و مصرف انرژي کمتر، بازدهی بیشتر در نورپردازي، قابلیت انعطاف پذیري و عمر بالاي آن دانست.کارشناسان معماري بر این باورند که یکی از دلایل عدم تمایل ایرانیان براي رفتن به موزه طراحی ساختمان و طراحی داخلی بناي موزه هاي موجود در کشور است . آن ها بر این باور هستند که ساختمان اغلب موزه هاي کشور براي موزه ساخته نشده و پیش از آن که آن ساختمان تبدیل به موزه شود ، کاربري دیگري داشته است. این در حالی است که معماران معاصر معتقدند که فضا و معماري موزه ها باید به گونه اي باشد که به حس جست و جوي ناشناخته ها و علاقه به تجربه غیر معمول مراجعه کنندگان به آن فضا، پاسخ دهد .(ارژمند، 1383، (82

ساختمان موزه بین انواع بنا ها و آثار مختلف معماري با توجه به آن که معمار در طراحی اثر خود باید به فرهنگ، تمدن گذشته و مفاهیم انتزاعی توجه داشته باشد، مفهوم گراترین پروژه معماري را با خود یدك می کشد که معنا و محتواي اصلی آن دغدغه طراح است؛ چرا که موزه ها مجموعه هایی براي ارتباط بر قرار کردن مخاطب امروزي با دنیاي گذشته است. موزه هاي ما علاوه بر آن که بسیار اندك و مهجور بوده اند به جز برخی موارد استثنایی نتوانسته اند با مخاطب ارتباط بر قرار کنند. این در حالی است که موزه هاي دنیا در دوران معاصر فعالیت هاي خود را در خصوص نحوه ارتباط با مخاطب گسترده کرده اند. (مولا جولی، 1363، (29

نورپردازي در موزه ها

موزه گنجینه اي ارزشمند از فرهنگ و هنر است که نگهداري و حفاظت از آثار اولین وظیفه هر ملتی نسبت به گذشتگان و نوادگان آن است.آیندگان درمورد ما قضاوت خواهند کرد. در این مهم یکی از اصلی ترین فاکتورهاي موثر در جلوگیري از تخریب آثار نورپردازي آنهاست.

نکات کلیدي در نورپردازي موزه ها

-1 خوب دیدن شی از هر نظر که شامل انتخاب دماي رنگ مناسب براي رویت رنگ اصلی شی ، زاویه تابش مناسب براي رویت بهتر فرم و حجم آن و نیز جلوگیري از خیرگی چشم می باشد.
-2 محدودیت هایی که در رابطه با نگهداري اشیاء وجود دارد.

-3 حفاظت از شی در مقابل نورهاي مضر مادون قرمز که باعث تسریع در فعل و انفعالات شیمیایی می گردد و اشعه ماوراي بنفش که اثر سوئی بر مواد می گذارد و رنگ را از بین می برد. لازم به توضیح است اشیاء با ارزش از نظر میزان حساسیت به نور دسته بندي می شوند؛ فلز و سفال و سرامیک در صورتی که روي آنها نقاشی نباشد (اجسام منقوش حساسیت بالاتري دارند) و کاغذ، ابریشم، تابلو نقاشی و ... . در هر حال بایستی لیست الکتروکامپ و مشخصات اشیاء در اختیار نورپرداز قرار گیرد که با توجه به حساسیت ، نورپردازي خاص خود را داشته باشند. مثلاً براي نور پردازي نسخ خطی چون بسیار حساس هستند 50 لوکس ( نهایتا 3 ساعت در روز ) نور تنظیم می شود.

-4 دفع کردن حرارت منبع نور

-5 صرفه جویی در مصرف انرژي

-6 سهولت تعویض یا تعمیر منابع نوري (کمال، 1363، (23

روش هاي نورپردازي

شی و معماري هر دو به نور زنده هستند و نور قادر است پیام هاي فراوانی را ارسال کند که تاثیرات احتمالی آن عبارتست از: راهنمایی کردن، آگاهی دادن، جدا کردن و بهم پیوستن، مخفی یا آشکار کردن، بزرگ و کوچک کردن و تولیدي شادي یا اندوه. استفاده ناشیانه از نور می تواند سبب تحریف فضا شود. از اینرو نورپردازي باید در جهت تاکید بر واقعیت باشد و نباید با استفاده از شیشه رنگی، سطوح انعکاسی و غیره، رنگ ها را تغییر داد. روشنایی موزه متناسب با آمادگی بازدیدکننده، سبب واکنش وي شده و ممکن است موجب تحرك یا خستگی وي شود. است بنحوي که سایه روشن هاي نورانی شدید و سریعاً متغیر، حتی زرد موجب خستگی بصري یا عصبی شدن بازدیدکننده می شوند. میزان روشنایی عمومی باید به اندازه اي باشد که از کنتراست بیش از حد اجتناب شود. در مواردي که میزان افزایش یا کاهش روشنایی سریع و زیاد است، باید یک منطقه واسطه تطبیقی یا انتقالی فراهم شود، بنحوي که بازدیدکننده قادر باشد، به سطح جدید روشنایی عادت کند. کنتراست براي درك محیط لازم است، اما در موزه باید هوشمندانه تنظیم شود.

بنحوي که همه اشیا و سطوح هم اندازه در میدان دید، تاحد ممکن به یک نسبت روشن شوند. خیرگی چشم، زمانی اتفاق می افتد که شی روشن شده تحت تاثیر حضور عمل روشنتر در میدان دید قرار گیرد. چشم، خیرگی در نور روز را بهتر از نور مصنوعی تحمل می کند. زیرا در هنگام روز منبع روشنایی بالاتر است. چنانچه حذف منبع خیرگی ممکن نباشد، باید سطح روشنایی عمومی را افزایش داد. فشار چشم از طریق خیرگی، نقش مهمی در معماري موزه دارد. فشار چشم ممکن است نه تنها در رابطه شی، بلکه در فضاي نمایشگاه، هرجا که میدان دید داراي کنتراست هاي شدید است، بروز کند. جهت نور بر طراحی کلی موزه تاثیر عمده اي دارد و از اینرو زوایه تابش نور باید مورد مطالعه قرار گیرد. نوري که بطور مایل نسبت به مسیر دید از بالا و از کنار می آید، ادارك را تسهیل می کند. در حالیکه در همان محور خط دید، نور