بخشی از مقاله
چکیده
از دیرباز، قهوه خانه ها در شمار نهادهای اجتماعی- فرهنگی تأثیرگذاری بودند که در ادامه ی فعالیتهای خود به جایگاهی ثابت جهت اجرای نمایشهای سنتی- مذهبی ایرانی و برخی خرده نمایشها تبدیل شدند. پژوهش حاضر در پی بررسی جایگاه گذشته و اکنون این مکانها در حوزهی اجرای نمایشهای سنتی- مذهبی و پاسخگویی به این پرسش است که؛ آیا میتوان ضمن اجرای نمایشهای ایرانی در اشکال احیاء شده آنها، فضاها و مکانهای تازهای را نیز برای اجرای نمایش در دیگر نهادها و کانونهای اجتماعی و فرهنگی معاصر ایجاد کرد؟ بنابراین هدف اصلی این پژوهش، ارائه ی راهکار و الگویی عملی و کاربردی بر مبنای نیاز جامعه ی امروز بوده است.
روش تحقیق، مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده و در گردآوری اطلاعات اولیه نیز از روش اسنادی و علی الخصوص سفرنامه های مستشرقین بهره برده شده است. به این ترتیب در این مقاله ابتدا به موضوع قهوه خانه ها، شرایط ایجاد، شکل گیری و تطور آنها به عنوان جایگاهی ثابت برای اجرای نمایشهای ایرانی پرداخته شده، سپس رابطه ی فضا و معماری قهوهخانه ها با فضا و مکان نمایش های ایرانی بررسی و تشریح شده است. در نتیجه گیری نیز مهمترین یافتهی پژوهش، پیشنهاد الگویی برای توسعه و پایداری اشکال اجرایی نمایشهای ایرانی در دوران معاصر و نمودار اجرایی آن است.
-1 مقدمه
قهوه خانهها همواره در شکلگیری و تثبیت بخش مهمی از خرده فرهنگهای اجتماعی،سنتها و رسوم مردمی، نقش وتأثیر داشته اند. گو اینکه چنین تأثیرگذاری در دورههای گوناگون با اوج و فرودهایی همراه بوده است. در این میان اجرای برخی نمایشهای سنتی-مذهبی و خرده نمایشهایی مانند نقالی،ُ سخنوری، پرده خوانی، ترنا بازی و ... با توجه به معماری فضا و مکان قهوهخانه ها به سنتی طولانی مدت تبدیل شده و نسل به نسل منتقل گردیده است. بدیهی است که با رشد و توسعه فناوری و از جمله حضور رسانههای مؤثر و قدرتمندی مانند سینما، رادیو و تلویزیون، جایگاه اجتماعی- فرهنگی قهوهخانهها و به تبع آن نمایشهای ایرانی، دستخوش تغییراتی اساسی شده است.
امروزه هرچند مکانهایی با عنوان قهوهخانه های سنتی در برخی کلان شهرها و شهرهای کوچک و بزرگ ایران، بازسازی و یا تأسیس میشوند و گونههایی از اشکال نمایش ایرانی نیز در آنها به اجرا در میآید، اما این روند چندان پایدار به نظر نرسیده و گاه شکلی موزهای به خود می گیرد. براستی چگونه میتوان با بررسی نحوە تعامل قهوه خانه ها و نمایشهای ایرانی از دیرباز تاکنون، به حفظ و اشاعه نمایشهای ایرانی در این فضاها پرداخت و فضاها و مکانهای جدیدی را به تناسب ذائقه و فرهنگ مخاطب کنونی طراحی کرد.
هدف اصلی این نوشتار، ارئه الگویی برای توسعه پایدار سنتها و رسوم نمایشی ایرانی در فضاها و مکانهای امروزین است. به این منظور در بخشهای اصلی این مقاله، ضمن پرداختن به فضا و مکان قهوه خانه به عنوان محیطی که ظرفیت حضور مخاطبان بسیاری از اقشار گوناگون جامعه را دارد، فضا و مکان مناسب قهوه خانه برای بازسازیهای جدید نیز طرح شده است. همچنین برمبنای نیازهای کنونی جامعه معاصر، موضوع ایجاد فضاها و مکانهای تازه برای اجرای نمایشهایی مبتنی بر فرهنگ و اندیشه جامعه ایرانی پیشنهاد شده و نمودار و الگوی آن نیز ارائه شده است. در واقع بررسی انجام شده و نتایج حاصله در این پژوهش، نشانگر این است که میتوان در کنار اشکال بازسازی و احیاء شدۀ قهوه خانه های سنتی که ارائه کنندە برخی نمایشهای ایرانی هستند، در نهادها و کانونهای آموزشی، اجتماعی و گذرگاهها و برخی پایانه ها نیز به ایجاد فضا و مکان نمایش ایرانی پرداخت.
-1کلیات پژوهش
-1-1چهارچوب نظری
از آنجایی که مدارک و اسناد قابل توجهی از قهوهخانهها باقی نمانده است، سعی بر آن است تا بر اساس معدود تصاویر و نقشه های موجود و نیز توصیفات آثار تاریخی و سفرنامه ها از قهوه خانه ها، معماری فضا و مکان قهوه خانه ها احصا شده و در مقایسه با معماری مکانهای مرتبط چون حمام، زورخانه و باغهای ایرانی قرار گیرد. به این ترتیب وضعیت و شرایط اجرای نمایشهای ایرانی در آنها تبیین شده و این انطباق از آغاز شکل گیری قهوه خانه تا قهوه خانه های بازسازیشدە امروزی انجام گیرد. بنابراین شرط لازم این پژوهش، دستیابی به نقشه های قهوه خانه ها و جایگاههای نمایشی در آنها بوده که خوشبختانه یکی از یافته های این پژوهش را در بردارد. دیگر اینکه بر اساس مجموعه نمایشها و خرده نمایشهای ایرانی که در قهوه خانه اجرا شده است؛ اشکال گوناگون این نمایشها و شکل اجرایی آنها در قهوه خانه ها به عنوان چارچوب اساسی پژوهش، مد نظر قرار گرفته است.
-2-1پرسش های پژوهش
الف - ویژگیهای فضا و مکان اجرای نمایشهای ایرانی در قهوه خانه ها چگونه بوده است؟
ب - آیا احیای ساختار فضا و مکان اجرای نمایش در قهوه خانه های امروزی امکان پذیر است؟
ج - آیا میتوان ساختار اجرایی نمایشهای ایرانی را بر سایرمکانهای عمومی معاصر منطبق کرد؟
د - در حال حاضر چه مکانها و فضاهایی ظرفیت ایجاد جایگاهی مناسب برای اجرای نمایشهای ایرانی را دارند؟
-3-1 فرضیه های پژوهش
با شناخت ساختار فضا و مکان قهوه خانهها از آغاز تاکنون و نیز نسبت معماری آنها با شیوه های اجرای نمایشهای سنتی- مذهبی، می توان نهادهایی مشابه این ساختار را در سایر نهادهای اجتماعی- عمومی معاصر پیشنهاد داد. با احیای قهوه خانه ها در روزگار معاصر می توان اشکال گوناگون نمایشهای سنتی و مذهبی را به عنوان نمونه های الگویی، زنده نگه داشت.
-4-1 اهداف پژوهش
از جمله مهمترین اهداف این پژوهش میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
❖ ارائه نقشهای پیشنهادی از فضاها و مکانهای معماری قهوه خانه های کوچه، بازار و بین راهی؛
❖ بازشناسی مکانهای اجرای نمایشهای سنتی- مذهبی در قهوه خانه های عصر حاضر؛
❖ یافتن راهکاری برای بازیابی تازهای از معماری قهوهخانه و پیشنهادجایگاههایی مناسب برای عرضه نمایش.
-5-1 روش پژوهش
روش تحقیق، مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی است. در موارد لازم و در تحلیل اصول حاکم بر فضاهای قهوهخانههای سنتی، پس از بازدیدهای میدانی، اطلاعات مورد نیاز استخراج و نتایج با یکدیگر تطبیق داده شده است. در گردآوری اطلاعات اولیه نیز روش اسنادی و علی الخصوص سفرنامههای مستشرقین مورد استفاده قرار گرفته است.
-2قهوه خانه و انواع آن:
به تعبیر علامه دهخدا، واژه »قهوهخانه« مرکب از دو کلمه قهوه و خانه است و به مکانی گفته میشود که در آن قهوه و بعدها چای تهیه و نوشیده میشد - دهخدا، . - 1373 این واژهدر فرهنگ لغت ُ معین چنین تعریف شده است: »جایی که قهوه و چای دم کنند و فروشند« - معین، . - 1277 واژه مذکور در فرهنگ لغت آکسفورد و وبستر معادل »کافیشاپ2« بوده و به رستورانی کوچک که مردم برای صحبت و نوشیدن قهوه، چای و خوردن غذاهایی همچون دیزی میروند، توصیف شده از این رو، با تکیه بر Simpson, 1989؛ - Webster, 2010است اسناد، مدارک و کتابهای تاریخی مربوط به سیاحان خارجی، میتوان قهوه خانه ها را از آغاز پیدایش تاکنون بر اساس چگونگی کار و وظیفه آنها به شش دسته تقسیم نمود،که عبارتند از:
قهوه خانه های کوچه و بازار :
به نظر میرسد که همانند اکثر فضاهای فرهنگی- اجتماعی دریکشهر مانند مسجد جامع، مدارس علمیه، خانقاه ها و زورخانه ها، اولین قهوه خانه ها هم در کنار بازارها و بازارچه ها شکل گرفته اند و بعدها هر کدام از این قهوه خانه ها به عنوان پاتوق هایی برای مشاغل و گروه های خاص، درآمد و حتی مشتریهای ثابتی داشتند - شاردن،. - 1374 لازم به ذکر است که این نوع از قهوه خانه ها جزء اولین مکانهای اجرای نمایشهای سنتی- مذهبی بودند - تصویر - 1
